به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، یکی از موجودیت هایی که در جنگ ها بسیار تحت تاثیر قرار می گیرد محیط زیست است. نابودی محیط زیست برای پیروزی در جنگ یا اثرات سلاح ها بر محیط زیست یک تاثیر طولانی مدت مخرب را بر جای می گذارد که به سادگی قابل جبران نیست. معاهدات بین المللی و قوانین مختلف برای حمایت از محیط زیست شکل گرفته است. اسلام نیز در این زمینه راهکارهایی را ارائه داده است. این مقاله کوششی است برای پاسخ به این نوع پرسش‌‌ها و تلاشی است برای تعیین مبانی محیط زیست و حقوق بشر در جنگها، تا گامی باشد در راستای حفاظت از محیط زیست.
مقدمه
حفظ محیط زیست و توجه به مسائل زیست محیطی به خصوص در دوران جنگ یکی از موضوع‌‌های مهم جهانی و دغدغه برانگیز بشر معاصر و مدافعان حقوق بشر است؛ زیرا بهره برداری از طبیعت، حفظ کرامت انسانی و تحقق امنیت و عدالت، توسعه و رشد نسل‌های آینده رابطه بسیار نزدیک با حفظ محیط زیست و مسائل زیست محیطی دارد، و هر گونه آسیب و تخریب طبیعت بر زندگی سالم انسانی اثر گذار است. چنان که امروز همه شاهدند که افت شدید مسائل زیست محیطی ابعاد گوناگون زندگی بشر را به خطر انداخته‌است. این خطر زمانی شدت بیشتری یافت که دو جنگ ویرانگر جهانی در زندگی بشر معاصر رخ داد و استفاده از انواع سلاحهای مدرن با قدرت تخریبی بسیار بالا با شیوه‌‌ها و تاکتیکهای غیر بشری، حیات طبیعی انسانها را به مخاطره افکند.
امروزه همه اذعان دارند که آثار سوء جنگها بر طبیعت و محیط زیست از هر عامل دیگر خطرناک تر است؛ زیرا در جنگها حس ضربه زدن و پیروزی یک طرف منازعه بر طرف دیگر و تمایل شدید به انتقام جویی با استفاده از سلاحهای ویرانگر، به تدریج به وجود می‌آید و با دادن تلفات و ضایعات، این حس روز به روز شدت بیشتری می‌یابد تا جایی که دو طرف منازعه هر گونه پایبندی به اصول انسانی و بشری را فراموش می‌کنند، و بی رحمانه تر از حیوانات درنده به جان یکدیگر حمله می‌برند؛ حتی زندگی و حیات طرف‌های به دور از منازعه را به خطر می‌اندازند و موجب زیان عظیم بر محیط زیست می‌شوند؛ تا جایی که خسارت جنگها بر زندگی انسان و محیط زیست، بشر را به تدریج وادار کرد تدبیری بسنجد و راهکاری بجوید، تا شاید بتواند جنگها را تا حدودی مهار کند و استفاده از سلاحهای کشتار جمعی و تاکتیکهای غیر انسانی را محدود کرده و طرف‌های درگیر را ملزم به مراعات حال زنان، کودکان، سالخوردگان، اسیران، مجروحان و غیر نظامیان کند و مانع تخریب محیط زیست بشود. از این رو، بحث حمایت از محیط زیست در جنگها جزو مسائل و موضوع‌‌های حقوق بین الملل و حقوق بشر قرار گرفت، و در این زمینه فعالیتها و همکاریهای بین المللی به وجود می‌آمد.
حال جنگ چیست و چه تاثیری بر محیط زیست دارد؟ قوانین و حقوق بشر چگونه می‌تواند در جنگها نقش و کارایی در حفاظت از محیط زیست داشته باشد؟ در این میان، اسلام به عنوان دین کامل و پاسخگو به نیاز‌های بشر، چه نقشی در حمایت از طبیعت و محیط زیست در جنگها دارد و چه مبانی ای را ارائه کرده‌است؟
این مقاله کوششی است برای پاسخ به این نوع پرسش‌‌ها و تلاشی است برای تعیین مبانی محیط زیست و حقوق بشر در جنگها، تا گامی باشد در راستای حفاظت از محیط زیست.
نخست به تعریف محیط زیست و جنگ می‌پردازیم.
مفهوم شناسی
محیط زیست عبارت است از آنچه زندگی انسان، حیوان، جانوران، گیاهان و جمادات را در برگرفته‌است؛ نظیر آب، خاک، هوا و نور و سایر مظاهر و نمود‌های طبیعت که هر گونه تغییر و ناهمگونی در آنها زندگی، حیات و رشد را تحت تاثیر مثبت و یا منفی قرار می‌دهد.
طبق تعریف شورای اقتصادی اروپا: «محیط زیست شامل آب، هوا، خاک و عوامل درونی و برونی مربوط به حیات هر موجود زنده می‌گردد.»
به طور کلی «محیط زیست» به دو مفهوم به کار رفته‌است: یکی مفهومی که از علوم طبیعت نشأت گرفته و در آن با جوامع انسانی با بینش اکولوژیک برخورد می‌شود؛ یعنی مجموعه ای از پدیده‌‌های طبیعی و تعادل بین نیروهای رقیب در طبیعت که زندگی یک گروه بیولوژیک را مقید می‌کند.
دوم مفهومی که از علوم معماری و شهر سازی ناشی می‌شود، و درباره تعاملی است که بین ساختمان، به مفهوم عام، و محیطی که در آن ایجاد می‌شود (محیط طبیعی یا مصنوعی) وجود دارد.
جنگ به دو نوع مشروع و غیر مشروع تقسیم شده‌است، چنان که در مغرب زمین گروسیوس و سایر حقوقدانان غربی چنین تقسیمی را ارائه کرده اند و مداخلات بشر دوستانه را از جمله مصادیق جنگ مشروع یاد کرده اند. جنگ مشروع در اسلام، جهاد است که از آن به نام جهاد دفاعی و رهایی بخش یاد می‌شود.
اهمیت بحث زیست محیطی در جنگها
بحث محیط زیست و مسائل زیست محیطی ارتباط مستقیم با حیات و زندگی جمعی انسان دارد؛ زیرا هر نوع عارضه و اثر منفی بر محیط زیست، اثر زیانبار بر حیات انسانی دارد، و در این میان اثر پدیده جنگ بر محیط زیست، از هر عامل دیگر زیانبارتر و نابود کننده تر است؛ زیرا زیانهای آلودگی‌‌های صوتی در اثر به کارگیری ابزار‌‌های جنگی به خصوص استفاده از بمب‌‌های ویرانگر و احتراق زا، استفاده از بمب‌‌‌ها و گازهای شیمیایی در جنگها، محیط زندگی انسان را تبدیل به خاکستر می‌کند. از این رو ضروری است که حمایت از محیط زیست در جنگها از نظر حقوق بشر دوستانه و حقوق بین المللی اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گیرد و آثار زیانبار جنگ بر محیط زیست توضیح داده شود.
پیشینه بحث
از آغازی که بشر قدم بر زمین نهاد توجه اش به محیطی که در آن زندگی می‌کرد، جلب شد و سعی کرد با طبیعت ارتباط برقرار کند، چنان که داستان حضرت آدم و حوا و جذب شدن به سوی درخت ممنوعه گواهی بر این گفته‌است.
همچنین در تعالیم و آیین پیامبران به خصوص در تعالیم رهایی بخش اسلام به مسائل و موضوعات زیست محیطی و حمایت از محیط زیست در جنگها اشاره شده و در متون اسلامی مورد بحث قرار گرفته‌است و با تشدید جنگها به خصوص با رخداد جنگ جهانی اول و دوم ویرانگر در زندگی انسان، حمایت از محیط زیست در جنگها در کنوانسیون‌‌ها، و سایر قواعد حقوقی بین المللی مورد توجه قرارگرفته نظیر کنوانسیونهای ژنو مصوب1977م و پروتکل‌‌‌های الحاقی آن.
هدف از بحث «حمایت از محیط زیست در جنگها» دستیابی به قواعد حقوقی و تدابیر بین المللی بشر دوستانه به خصوص قواعد و قانون بشر دوستانه اسلامی است تا با رعایت و به کارگیری قوانین بشر دوستانه اسلامی و بین المللی محیط زیست در جنگها کمتر آسیب ببیند.
1ـ نقش محیط زیست در زندگی انسان
محیط زیست طبیعی تأثیر شگرفی بر روح و روان آدمی دارد. محیط پاک و آراسته زندگی را معطر می‌سازد. شنیدن آواز روح بخش پرندگان، ترنم لطیف جویباران، آهنگ دلربای چشمه ساران، صفای سبز سبزه زاران، نسیم لطیف کوهستان، رقص دلنشین درختان و زیبایی شهر و دیار، همه و همه تأثیر اعجاب انگیزی بر زندگی و حیات انسان دارند. هر کسی از تماشای چنین منظره‌‌‌های زیبایی احساس آرامش و نشاط کرده و امنیت و آسایش را در حیات خویش لمس می‌کند. بر عکس، آسیب رساندن به محیط زیست و نابودی طبیعت باعث زیانهای جبران ناپذیری به بشر می‌شود.
افسردگی و افزایش بیماری‌‌های روحی و روانی انسان امروز بی ارتباط به آسیب رساندن به محیط زیست نیست. هیچ کس نمی تواند منکر تأثیر سوء تخریب محیط زیست بر شیوه رفتار آدمیان شود، و یا اثر زیانبار او را به اخلاق فردی و جمعی جامعه بشری نادیده بگیرد.
امام خمینی در مورد تأثیر محیط زندگی بر شخصیت آدمی می‌نویسد:
«محیط تربیت، شخصیت مربی، رفیق همنشین، اثرات شگفت آوری دارند که همه آن را مشاهده می‌کنند.»
قرآن کریم درباره اثر طبیعت می‌فرماید:
«سرزمین پاکیزه، گیاهش به فرمان پروردگار می‌روید، اما سرزمین‌‌های بد طینت [و شوره زار]، جز گیاه ناچیز و بی ارزش، از آن نمی روید.»
از این آیه مبارکه استفاده می‌شود، همان طور که طبیعت و سرزمین پاک در رشد و پرورش بهینه گیاهان مؤثر است، در رشد و تکامل انسان نیز مؤثر است، و همان گونه که از زمینهای شوره زار جز گیاهان بی ارزش نمی روید، محیط آلوده نیز اثرات زیانباری بر تربیت انسان دارد.
امام علی ـ علیه السلام ـ درباره اثر طبیعت بر انسان فرموده‌است:
«از سرما در آغاز آن (فصل خزان) پرهیز کنید و در پایان (فصل بهار) به پیشواز آن بشتابید؛ زیرا سرما بر بدن‌‌ها همان تأثیر را می‌گذارد که بر درخت‌‌ها، اوّل آن سوزاننده و نابود کننده‌است، و پایان آن رویاننده و شکوفا کننده.»
کلام امام درباره تأثیر طبیعت بر جسم و جان آدمی بسیار روشن است و همان سان که طبیعت بر جسم و بدن اثر گذار است، بر روح و روان بشر نیز اثر گذار است. ولی متاسفانه طبیعت و محیط زیست سالم در اثر طغیان و قدرت طلبی بشر، در جنگها دچار آسیب شده‌است.
2ـ عوامل تاثیر گذار بر محیط زیست
عوامل تأثیر گذار بر محیط زیست به سه عامل فیزیکی، بیولوژیکی و عوامل اجتماعی تقسیم شده‌است:
عوامل فیزیکی: عوامل فیزیکی که زندگی را تحت تاثیر قرار می‌دهد مثل آب، خاک، حرارت، نور و هوا ست و هر نوع آلودگی و مسمومیت در آنها محیط زیست را تحت تأثیر سوء قرار می‌دهد؛
عوامل بیولوژیکی: نظیر عناصر عفونت زا و بیماری آور همانند میکروب‌‌ها و باکتری‌‌ها که اثر نامطلوب روی انسان، حیوان، حشرات و گیاهان می‌گذارد؛
عوامل اجتماعی: نظیر دین، مذهب، فرهنگ، اقتصاد، سیاست، عدالت، ظلم و اجحاف و سایر نمود‌‌ها و کارکرد‌‌‌های اجتماعی می‌تواند زندگی و محیط زیست را تحت تاثیر قرار بدهد.
در این میان، جنگ در شمار عامل فیزیکی قرار دارد که به وسیله ایجاد نور، آتش، صوت‌‌‌های مخرب، و به وجود آوردن آلودگی و مسمومیّت در آب، خاک، هوا باعث تخریب محیط زیست و اثرات سوء در آن می‌شود.
3ـ جنگ، واقعیت رایج زندگی انسان
جنگ چه در جامعه داخلی و چه در روابط خارجی واقعیت و پدیده رایج بوده تا جایی که دانشمندان به توجیه جنگ پرداخته و آن را به جنگ مشروع و غیر مشروع تقسیم کرده اند، چنان که بین قرن‌‌‌های شانزدهم تا نوزدهم میلادی گریسیوس و برخی نویسندگان حقوق بین الملل چنین تقسیمی از جنگ ارائه دادند. ولی اسلام که آیین صلح، عدالت و امنیت است به جنگ به عنوان پدیده عارضی و برای رفع و دفع ظلم و ستم و استقرار آیین توحید و رهایی انسان از بند طغیان و ستم نگاه می‌کند، و جنگ را در چار چوب قانون، و رعایت حقوق و شئون انسان بعد از اصل اجتناب ناپذیری از آن تنظیم کرده‌است. از دیدگاه اسلام آغاز به جنگ جایز نیست.
در اسلام اصل حمایت از غیر نظامیان، رفتار انسانی با اسیران، رعایت حال زنان، پیران، کودکان، عابران و رهبانان، مورد توجه قرار گرفته و عنایت خاص به حفظ محیط زیست شده‌است و قرن‌‌ها قبل از شکل گیری حقوق بین المللی بشر دوستانه، حقوق بشر دوستانه در اسلام پایه ریزی شده و در متون دینی و اسلامی مورد تأکید قرار گرفته و برای حفاظت از محیط زیست قواعد و مقررات بشر دوستانه در نظر گرفته شده‌است.
4ـ آثار جنگها بر محیط زیست
آلودگی و تخریب محیط زیست باعث گسترش فقر، بی عدالتی و نارضایتی می‌شود؛ ناامنی و بی ثباتی را در کشور‌‌ها تشدید می‌کند؛ جنگهای خونین و ویرانگر ضربات سهمگینی به طبیعت، آبهای شیرین، سلامت جسمی و روانی مردم وارد می‌کند.
آثار زیانبار جنگ و خشنونت، عوارض سوء و خطرناک تخریب زیست محیطی را به طور کوتاه مدت و بلند مدت به جای می‌گذارد. به خصوص به کارگیری جنگ افزارهای کشتار جمعی و پیشرفته که قدرت تخریبی گسترده دارد و یا به کارگیری سلاح‌‌هایی که دارای مواد آلاینده و خطرناک هستند، نظیر سلاحها و گاز‌‌هایی شیمیایی که خطر جدی برای همه نسل‌‌ها است.
جنگها در زندگی بشر چنان اثر منفی بر محیط زیست از خود بر جای گذاشت که سازمان‌‌ها و نهاد‌‌های بین المللی به مرور زمان برای حمایت از محیط زیست شکل گرفت؛ چنان که «کمیته صلیب سرخ جهانی» در دوران جنگ به هدف کمک و حمایت به هر کس که به هر دلیلی محروم مانده از جمله کمک به آسیب دیدگان دوران جنگ، در سال 1863م تاسیس یافت و طبق پیمان نامه‌‌‌های 1949م ژنو، پروتکل الحاقی 1977م دارای شخصیت بین المللی شناخته شد و رسالت خود را به خصوص در دوران جنگ و حمایت از آسیب دیدگان انجام داده‌است.
از جمله جنگ‌‌هایی که در سه دهه اخیر اثرات نامطلوبی بر محیط زیست بر جای گذاشت، جنگهای ایران و عراق، جنگ خلیج فارس، جنگ افغانستان و نیز حمله نیروهای خارجی به سر کردگی آمریکا به عراق، جنگ بوسنی و کوزوو، فلسطین اشغالی و نظایر آن‌‌هاست که به اختصار به پاره ای از آنها اشاره می‌شود:
الف ـ آثار جنگ ایران و عراق بر محیط زیست
در جنگ ایران و عراق از گازهای خطرناک شیمیایی توسط عراق علیه نیروهای ایرانی استفاده شد. ارتش عراق 142 بار در سه ماهه اول سال 59 و 410 بار در سه ماهه دوم همان سال به مرزهای ایران حمله کرده‌است.
192 فروند هواپیمای جنگنده نیروی هوایی ارتش عراق در 31 شهریور به داخل خاک ایران یورش آوردند. در این جنگ صدام حسین با نقض پروتکل 1925م. ژنو، برای نخستین بار در تاریخ جنگها، از سلاح شیمیایی علیه غیر نظامیان و علیه محیط زیست استفاده کرد. در سال 1359ش. عراق به منطقه «بیاندره» بین مثلث سقز، بانه و مریوان در استان کردستان با استفاده از بمب‌‌های فسفری حمله کرد. در همین سال عراق در منطقه عمومی «میمک» در استان ایلام و در محور‌های «هلاله» و «نی خزر» از سلاح شیمیایی استفاده کرد.
سال 1361ش، عراق با به کارگیری سلاحهای شیمیایی عمل کننده بر سیستم اعصاب، در مناطق آبادان، مریوان و تپه‌‌های شرقی شلمچه، مرحله جدیدی از این سلاح مرگ بار را به نمایش گذاشت. پس از شکست عراق در عملیات «والفجر 8» و تصرف فاو، عراق در خطوط مقدم شهر فاو، سواحل اروند رود، دهانه خلیج فارس، خسرو آباد، خرمشهر، پادگان حمیدیه و عقبه‌‌های جنگ (جاده‌‌ها، اورژانس‌‌ها، بیمارستان) از سلاح شیمیایی استفاده کرد. در 7 تیر 1366 چهار فروند هواپیمای عراقی شش بمب شیمیایی دو قلو، حاوی 550 تن گاز «خردل آرسنیک دار» معروف به گاز «خردل کثیف» را بارگیری کردند. هدف حمله عبارت بود از: «شهر سردشت.»
مدیر روابط عمومی «انجمن حمایت از قربانیان سلاحهای شیمیایی» طیّ مصاحبه ای اعلام داشت: شهر‌های سردشت و اشنویه در آذربایجان غربی، روستا‌های آلوت، بوالحسن در بانه و روستا‌های بالک، نی، نژمار، قلعه جی در مریوان از استان کردستان، روستا‌های اطراف سر پل ذهاب و گیلان غرب در استان کرمانشاه، توسط صدام بمباران شیمیایی شده اند.
وی افزود: تنها در یک حمله هوایی به روستا‌های اطراف مریوان از 300 بمب حاوی گاز خردل استفاده شده و در حمله دیگری به روستای «زرده» در منطقه «ریجاب» 250 نفر از مردم در دم کشته شده اند.
بیش از بیست سال از بمباران شیمیایی سردشت می‌گذرد و تعداد مصدومان شیمیایی همچنان نامشخص است و طبق برآورد‌ها، از میان حدود 4 میلیون نفر که درگیر جنگ بوده اند حداقل یک میلیون نفر از آنان در معرض سلاحهای شیمیایی قرار گرفته و آلوده شده اند. امکان دارد این افراد دارای عوارض دیررس باشند.
سلاحهای شیمیایی اثر‌های بسیار نامطلوبی بر محیط زیست دارند. آثار مخرب سلاحهای شیمیایی بر مردم به ویژه کودکان و زنان بسیار بالا و از حساسیت خاص بین المللی برخوردار‌است و به همین دلیل هر ساله با حضور سران کشور‌های عضو کنوانسیون منع سلاحهای شیمیایی کنفرانسی در لاهه برگزار می‌شود و در پایان بیانیه ای به منظور حفاظت از محیط زیست و تاثیر‌های زیست محیطی سلاحهای شیمیایی صادر می‌شود. در اجلاس سال 1384ش. که از 16 تا 22 آبان ماه در لاهه هلند بر گزار شد، نخستین بار نمایشگاه آثار سلاحهای شیمیایی بر مردم به ویژه کودکان و زنان و آثار زیست محیطی سلاحهای شیمیایی در حاشیه این اجلاس جهانی برگزار شد که مورد بررسی نمایندگان 171 کشور عضو این اجلاس قرار گرفت.
ب ـ آثار سوء جنگ عراق بر محیط زیست
جنگهای عراق نظیر جنگ خلیج فارس، حمله عراق به کویت و حمله آمریکا با متحدانش به عراق آثار زیانباری بر محیط زیست به جا گذاشت. با پایان یافتن جنگ دوم خلیج فارس در سال 1991م. دو میلیون نفر از مردم عراق به سوی ایران و ترکیه سرازیر شدند و زندگی اسفبار مردم در این کشور حتی بر افکار عمومی جهان اثر نهاد. شورای امنیت با بررسی اوضاع اسفبار عراق قطعنامه 688 را در تاریخ 5 آوریل 1991م. در باره نقض حقوق بشر و صلح و امنیت صادر در عراق و از کشتار و حرکت گسترده آوارگان به سوی مرزهای بین المللی ابراز نگرانی کرد نیز بر اثر حمله عراق به کویت در 16 اوت 1990م. محیط زیست به شدت آسیب دید، رنج شدید غیر نظامیان و مردم عادی عراق به خاطر کمبود مواد غذایی و آمار وحشتناک مرگ و میر و گرسنگی در عراق شورای امنیت را به صدور قطعنامه 706 در 15 اوت 1991م. واداشت.
همچنین در حمله آمریکا به عراق در سال 2003م. موج ناامنی و آوارگی این کشور را فرا گرفت و آثار سوء و زیانباری بر محیط زیست نهاد و زندگی توام با رنج و دشواری در این کشور سبب شد که موضوع حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه در این کشور مورد توجه قرار گیرد.
ج ـ جنگ افغانستان و آسیب دیدن محیط زیست
جنگ در افغانستان که با کودتای حزب خلق به سال 1357 ش. و سرنگونی رژیم محمد داود آغاز شد، با اشغال افغانستان توسط ارتش شوروی سابق شدت یافت و با پیروزی مجاهدان و آغاز جنگهای داخلی و ظهور طالبان سال‌ها ادامه پیدا کرد، این همه، آثار زیانباری بر محیط زیست بر جای نهاد، تا جایی که میلیون‌ها نفر بی خانمان و از کشور آواره شدند؛ خانه‌‌های غیر نظامیان با خاک یکسان شد؛ مزرعه‌‌ها و باغ‌‌ها به کلی از بین رفت؛ بی ثباتی و نا امنی جان هزاران انسان را گرفت؛ انتقام گیری، ترور و اعدام‌های وحشیانه این کشور را به کابوس وحشتناکی تبدیل کرد؛ آثار زیانبار جنگ بر جسم و روان انسانها در این کشور هویدا شد و زندگی توام با رنج و فشار و از بین رفتن صلح و امنیت جامعه جهانی را وادار به پیدا کردن راه حلی کرد که منجر به اجلاس و «معاهده بن» گردید.
کمبود آب، برق، بیمارستان، مکتب، خرابی راه‌‌ها و شهر‌ها حکایت روشنی از آسیب دیدن محیط زیست در افغانستان دارد، به گونه ای که تا زمان حاضر نیز آثار آن حتی در پایتخت کشور پیداست.
تلفات و خسارات وارده بر حیات انسانی در جنگ افغانستان به بیش از یک میلیون نفر می‌رسند و میلیون‌ها انسان آواره شدند و بر اثر از بین رفتن خانه‌‌های مسکونی، و آسیب دیدن مزرعه‌‌ها و باغ‌‌ها به کشور‌های دیگر مهاجرت کردند.
بر اثر جنگ افغانستان زیر ساخت‌های اقتصادی و زراعتی به کلی از بین رفت. گنجینه‌‌های ملی، وحوش و طیور و باغ‌‌ها و جنگل‌ها نابود شد. محیط زیست چنان آسیب دید که علاج آن به ده‌‌ها سال تلاش و فعالیت نیاز دارد.
در افغانستان میلیون‌ها مین ضد نفر به کار رفته و سیاست زمین سوخته اعمال شده‌است. بر اثر جنگ زمینهای بسیار وسیعی از افغانستان استعداد زراعت و کشت را از دست داده‌است. در پاره ای از نقاط کشور آب‌ها سمی و زهراگین شده که موجب بیماری‌‌های خطرناک حیوانی، گیاهی و انسانی می‌شود.
در جنگ افغانستان، ارتش شوروی سلاحها و جنگ افزارهای مدرنی را به کار برد که تاثیر منفی بسیار بالایی بر محیط زیست داشت.
روس‌ها بیش از 115000 هزار سرباز مسلح را علاوه بر ارتش افغانستان در جنگ علیه مردم افغانستان به کار گرفتند که حاصل آن کشتن و معیوب کردن انسانها، از بین بردن خانه‌‌ها و ویرانی این سرزمین بود.
در جنگ افغانستان، شوروی از گازهای شمیایی، گاز ضد اعصاب، گاز زرد استفاده کرد. بیشتر مهمات نظامی به کاربرده شده از مواد سمی ترکیب یافته از مواد شیمیایی بود.
به کارگیری این سلاحها همه دارای یک اثر مشترک بودند که عبارت است از تخریب محیط زیست و وارد کردن خسارات جبران ناپذیر بر طبیعت، نظیر آب، خاک، گیاه، حیوانات و انسانها.
در افغانستان طبق اظهارات مؤسسات بین المللی، ملییون‌ها مین ضد نفر کاشته شده که هر ماه حدود صد نفر قربانی می‌گیرند. مهمات منفجر نشده در زیر خاک با گذشت زمان تجزیه شده و در اثر فعل و انفعالات شیمیایی مواد زهر آلود اثر نامطلوبی بر خاک می‌گذارد. همچنین اراضی وسیع سوخته خاصیت زراعتی خویش را در افغانستان از دست داده‌است.
زیانهای ناشی از آلودگی خاک که محیط زیست و از جمله انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهد از این قرار است:
یک: تماس مستقیم با این گونه مهمات که از بسیاری از آنها گازهای خطرناک آزاد می‌شود، باعث آلودگی هوا و آتش سوزی می‌شود؛
دو: موجب آلودگی و سمی شدن خاک می‌شود؛
سه: باعث آلودگی آبهای سطحی و زیر زمینی می‌شود؛
چهار: باعث زیان بر گیاهان می‌شود و از طریق سیستم غذایی زندگی انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛
پنج: مواد آلوده و سمی بر اثر ریزش برف و باران به آبهای زیرزمینی منتقل می‌شود و آبهای زیرزمینی آلوده شده باعث از بین رفتن کیفیت و خاصیت آب می‌شود. همچنین زندگی حیوانات و گیاهانی را که در آب زندگی می‌کنند با خطر مواجه می‌سازد، و موجب مسمومیت و بیماری در انسان می‌شود.
بر اثر جنگ افغانستان جنگل‌ها به شدت آسیب دید، روس‌ها برخی از جنگل‌ها را به آتش کشیدند. در سال 1980م درختان دو طرفه خیابان کابل ـ چاریکار، خیابان دارالامان ـ دهمزنگ، و خیابان چهلستون ـ گذرگاه را به کلی قطع کردند به بهانه آن که مجاهدان خود را در پشت درختان پنهان می‌کردند.
همچنین بر اثر جنگ و بحران، جنگل‌های افغانستان به شکل بسیار بی رویه ای غارت شد و این روند حتی تا به امروز ادامه دارد.
جنگل‌های کشور که محل امن برای پرورش حیوانات و محل زیست صد‌ها نوع حیوان و پرنده بود و مهمترین رکن محیط زیست کشور به شمار می‌رفت، به طور وحشیانه بریده شده و صد‌ها هزار تن چوب از جنگل‌های کشور به پاکستان سرازیر می‌شود. چوب‌های جنگل‌های افغانستان همچون مواد مخدر افغانستان به کشور‌های همجوار قاچاق شده تا به عربستان سعودی می‌رسد.
قیمت چوب‌هایی که از جنگل‌های افغانستان در طول جنگ غارت شده به صد‌ها میلیون دلار می‌رسد، خساراتی که از این ناحیه بر محیط زیست در طول جنگ رسیده، بسیار اسفناک است.
زمینهای زراعتی و زارعین کشور به شدت آسیب دیدند. و علاوه بر آن، دهقانان و کشاورزان زیادی در حال کشت و کار کشته شدند و صد‌ها هزار نفر بر اثر زندگی دشوار و رنج آور جنگی غیر قابل تحمل، زمینهای زراعتی را رها و مهاجرت کردند و از این رهگذر بر زمینهای زراعتی آسیب جدی وارد شد، و بسیاری از زمینهای زراعتی و باغهای کشور خراب شد و از بین رفت.
نیز افسردگی و آثار سوء روحی و روانی جنگها در افراد آسیب دیده پیداست، چنان که پژوهشگران مرکز کنترل و جلوگیری از بیماری سازمان تحقیقاتی پزشکی مستقر در آتلانتای آمریکا در گزارش خود گفته اند: «از هر سه شهروند افغانستان که پانزده سال یا بیشتر سن دارند، دو نفر نشانه‌‌های افسردگی و سایر ناراحتی‌های روانی را از خود بروز می‌دهند.»
بعد از خروج نیروهای شوروی سابق از افغانستان و روی کار آمدن مجاهدان و به خصوص در تهاجمات نظامی و بی رحمانه طالبان در مناطق مختلف افغانستان از جمله در مناطق مرکزی و شمال افغانستان، خسارت‌های زیانباری بر محیط زیست وارد آمد. به خطر انداختن زندگی غیر نظامیان، قتل عام اسیران، زنان، کودکان و سالخوردگان، سوزاندن منازل مسکونی، ایجاد اضطراب و فشار‌های غیر قابل تحمل روحی و روانی، کوچاندن اجباری، آوارگی، بی خانمانی و مهاجرت غیر نظامیان به کشور‌های خارج از آن جمله است.
طالبان در زمستان 1375 بیش از صد و هشتاد هزار نفر از غیر نظامیان را در مناطق شمالی به جرم همکاری با مخالفان، از خانه‌‌هایشان آواره کردند؛ خانه‌‌های مسکونی را به آتش کشیده و سیاست زمین سوخته را اعمال کردند؛ انسانها را با چاقو سر بریدند، مزرعه‌‌ها و باغهای انگور را آتش زدند و یا از ریشه در آوردند، و با نقض آشکار حقوق بشر با حیله و نیرنگ اسیر گرفتند و با بدترین شیوه اسیران را کشته و بی رحمانه مثله کردند.
جنگ آثار سوء بر محیط زیست دارد، از این رو به جاست که قواعد و مقررات حقوق بشر دوستانه در اسلام و همچنین قانون و مقرراتی که در کنوانسیونهای بین المللی آمده مورد پژوهش قرار گیرد. 102/120/د