به گزارش سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی وسائل به نقل از پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی سید علی خامنهای؛ حجتالاسلام والمسلمین سید صمصامالدین قوامی، رئیس بنیاد فقهی مدیریت اسلامی و امام جمعه پردیسان درباره نهادسازی، منعطف بودن هندسه نظام جمهوری اسلامی و نوسازی در آن، گفتوگویی داشته است که تقدیم خوانندگان میشود.
نهادسازی و نوسازی در هندسه نظام ما از چه بایدها و نبایدهایی برخوردار است؟
جهان امروز ما در مقام مقایسه همانند یثرب در دوران صدر اسلام است، در این مقایسه میتوان از دوران جاهلیت آن زمان به «جاهلیت اولی» و از دوران کنونی غرب به «جاهلیت دوم» تعبیر کرد. غرب در این دوران و بهویژه در قرن بیستم به بیماریهای گوناگونی دچار شده است؛ بیماریهایی که بیشتر آنها نرمافزاری هستند. اومانیسم به معنی خودگردانی انسان بدون نیاز به خدا- بدترین این بیماریها است، ماتریالیسم و فمینیسم هم از جمله این بیماریها هستند.
غرب وقتی به این بیماریها دچار شد، از اصول انسانی عدول کرد، جاهلیت دوم در همان راستای جاهلیت اول است. افکار امروز غرب همان افکار ابوجهل و ابوسفیان است که حالتی مدرن به خود گرفته و شکل نوینی از همان بردگی دیروز را مطرح کرده است؛ اغلب مکاتب مختلف فکری رایج در دنیای امروز (مانند سوسیالیسم و لیبرالیسم) همه بر پایهی ماتریالیسم بنا شده است.حتی ماتریالیسم دیالکتیک که نوع شرقی آن است، به دلیل ضدیتی که با فطرت دارد، دچار افراط و تفریط است. البته با ظهور یک نظام اصیل مطابق با فطرت، خودبهخود نظامهای کاذب رنگ میبازند و فرومیپاشند.
امروز هم فلسفه غرب و مکاتب فکری آن بهتدریج به انزوا کشیده میشوند و نظام برتر در حال جایگزین شدن با نظام موجود غرب است، نظامی که هم از بُعد نرمافزار (یعنی واژهها) و هم از بُعد سختافزار (یعنی نهادها) با نظام قبلی متفاوت است. بنابراین همانطور که در برابر یثرب دوران جاهلیت اول، یثرب دوران جاهلیت دوم قرار دارد، دو مدینهی فاضله هم وجود دارد؛ مدینهی اول همانا مدینةالنبی و مدینهی دوم هم دوران حکومت حضرت مهدی عجّلاللهتعالیفرجهالشّریف است. دو مدینه، دو محمد و دو خاتم؛ یکی خاتمالانبیاء صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم است و دیگری خاتمالاوصیاء علیهالسلام. نرمافزار هر دو نیز قرآن است.
ما اکنون میان این دو مدینه و بین این دو یثرب جاهلی هستیم، جاهلیت دوم اما بیشتر پیش رفته است، یعنی برهنگی، پولپرستی، سرمایهسالاری در دوران جاهلی اولی بود، اما آنچه امروز وجود دارد، نوع پیشرفتهی آنها است. به همین ترتیب، ابعاد مدینهی دوم از مدینهی اول بسیار بزرگتر است. در این میان ما باید با توجه به اسناد بالادستی خودمان که آموزههای وحیانی است، به تولید واژهها و نهادهای مورد نیاز جامعهی خود بپردازیم.
نهادسازی برای یک نظام اسلامی چه تفاوتی با نهادسازی برای یک نظام غیر دینی دارد؟
نهادسازی در دولت اسلامی باید مُلهم از همان روش پیامبر اکرم صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم باشد، در دوره پیامبر صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم اتحاد نهاد امامت و نهاد امارت وجود داشت و مسجد، محل حکومت بود و پیامبر صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم سه شأن حکومتی داشت؛ قضا، اجرا و تقنین، متأسفانه ما مسجدالنبی را از دست دادهایم و برای پر کردن جای خالی آن، نهادهای غربی را وارد کردیم که خود به بروکراسیهای مشکلآفرین دچار است و غربیها هم با آن درگیر هستند؛ در حالی که میتوانستیم با الهام از این دو نهاد، یک سازمان درست کنیم تا از تمام ظرفیت آنها استفاده شود. اینطور نباشد که مسجد صرفاً جایی باشد که مردم بیایند و نمازشان را بخوانند و بروند.
هرکدام از آداب، نمادها و وسایلی که در مسجد قرار دارند، مبین یک پیامی هستند، مأذنه و منبر و محراب هرکدام پیامی دارند. خود نماز جماعت به عنوان یک برنامهی نهادی، تمرینی است که مردم را با آداب حکومت اسلامی آشنا میکند، مردم یاد میگیرند که پیش از رهبرشان حرکت نکنند و بالاتر از او سخن نگویند: «لا تَرفَعُوا أصواتکم» و «لا تُقَدِّمُوا بین یدی اللهَ و رسوله»1 و نیز «لاتجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضاً»2 ما باید به دنبال پیاده کردن این الگوی در جامعهی خودمان باشیم، زیرا مدیریت اسلامی بر پایهی این دو نهاد، یعنی امامت و مسجد بنا شده است.
تحلیل شما درباره تغییرپذیر بودن هندسه نظام و امکان نوسازی آن چیست؟
اینکه ما میتوانیم با توجه به اصول ثابت خود، در سازوکارها و روشهای خود تغییر ایجاد کنیم؛ در واقع ترجمانی از آن آیه شریفه است که «کلمة طیبة کشجرة طیبة اصلها ثابت و فرعها فی السماء».3 به این معنی که وضع هر دورهای با وضع دورهی دیگر تفاوت دارد و سازوکارها باید متناسب با دگرگونیها تغییر کند، همانند برگ و میوههای یک درخت که هر سال نو میشوند، اما ریشهی آن ثابت است؛ «ریشه به جا باد اگر برگ و بری میرود».
در مدیریت میگویند اصول بر روشها حاکم است، یعنی روشها محکوم اصول هستند و روشهای جدید نباید از آن چهارچوب مشخص خارج شوند، مثلاً اگر مبارزه با استکبار یک اصل است، هیچ روشی نباید با این اصل مغایرت داشته باشد. یا اینکه اگر عدالت، یکی از اصول ما است، بنابراین قابل تغییر نیست، اما سازوکارهای دست یافتن به عدالت قابل تغییر است.
ما به اجتهاد تخصصی نیازمندیم، اما متأسفانه شرایط کنونی حوزه و فضای عمومی و نظام مدیریت آن برای پرورش مجتهدان متخصص مناسب نیست. مثلاً اگر درس خارج طلبهای در مسائلی متفاوت با مسائل رایج باشد و به نوعی نامأنوس باشد، چهبسا که از این طلبه امتحان نخواهند گرفت.
با همه این احوال، خبرهای خوبی هم از گوشه و کنار شنیده میشود. امسال نیز یکی از مراجع محوری حوزه در این عرصه ورود پیدا کردند و گفتند: «حوزه به حکومت نگاه کند و ببیند که حکومت به چه چیزی احتیاج دارد، نه اینکه به خودش نگاه کند.» این بیان ایشان برای علاقهمندان به تولید موضوعات جدید، بسیار خرسندکننده بود.
به طور کلی، تغییرات در عرصهی نهادسازی دو گونه است، تغییرات مقطعی و تغییرات زیربنایی. ما باید توجه کنیم که تغییرات روشی اگر بر پایهی اجتهاد تخصصی بنا نشوند، تنها به مثابه یک مُسکّن مقطعی هستند و درمان اساسی نخواهند بود. اما اگر نهادسازی و واژهسازی بر اساس اجتهاد تخصصی بنا شود، آن وقت، درمانی اساسی صورت گرفته است./825/م
پینوشتها:
1. سورهی مبارکهی حجرات، آیهی 2: یَا أَیُّهَاالَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَ أَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ / ای کسانی که ایمان آوردهاید! صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر نکنید و با او بلند سخن نگویید آنگونه که با یکدیگر بلند سخن میگویید، مبادا بیآنکه خود بفهمید،اعمالتان تباه شود.
2. سورهی مبارکهی نور، آیهی 63: لا تجعلوا دعاء الرّسول بینکم کدعاء بعضکم بعضاً ... / آن سان که در میان خود همدیگر را صدا میزنید، پیامبر را صدا نکنید.
3. سورهی مبارکهی ابراهیم، آیهی 24: أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاء/ آیا ندیدی خدا چگونه مثل زده است؟ گفتار و اعتقاد پاکیزه مانند درختی پاک است که ریشهاش استوار و شاخهاش در آسمان است.