گرچه فقه شیعی در زمان ائمه(ع) رویکرد حکومتی داشته است و دشمنی دشمنان اهل بیت(ع) نیز ناظر به این رویکرد بوده است امّا در دوران غیبت فترتی در این زمینه بوجود آمد که نگاه حکومتی به فقه کمرنگ شد و جلوه فردی آن نمود بیشتری به خود گرفت ولی با پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت، عرصه‌های جدید اجتماعی پیش روی فقه گشوده شد که فقه اسلامی باید در این عرصه‌ها پاسخگو باشد لذا این سوال پیش میآید که نقش حوزه در این زمینه چیست؟ و حوزه برای رساندن دروس خود به تراز فقه حکومتی چه برنامهها و نظام آموزشی باید داشته باشد؟
خبرنگار سرویس مبانی پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل، در همین زمینه و با نگاه فقه حکومتی، گفت‌وگویی با حجت الاسلام سید جلال رضوی عضو هیأت رییس مجمع عمومی جامعه مدرسین داشته که تقدیم خوانندگان می‌شود:
بسم الله الرحمن الرحیم
وسائل- آیا حجیت مبانی فقه حکومتی قابل اثبات است؟ و آیا بحث فقه حکومتی منحصر به باب خاصی از فقه می‌شود؟
ادله مبانی فقه حکومتی از روشنترین ادلّه کتاب و سنّت است که بنای این بحث را در نزد فقهای بزرگ به حجیت رسانده است. باید گفت که با استفاده از آیات قرآن مانند آیه زیر میتوان حجیت مبانی فقه حکومتی را اثبات کرد: «إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَینَ النَّاسِ بمِا أَرَئکَ اللَّهُ وَ لَا تَکُن لِّلْخَائنِینَ خَصِیمًا»[1] ترجمه آیه: «ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا به آنچه خداوند به تو آموخته، در میان مردم قضاوت کنى و از کسانى مباش که از خائنان حمایت نمایى.»
بحث فقه حکومتی صرفا به قضاء و شهادات خلاصه نمی‌شود بلکه فقه در قلمرو زندگی بشریت دارای نظر و ایده و دستور العمل است همانگونه که اسلام برای جعل احکام، شارع مقدس را معرفی میکند و شارع جعل حکم میکند، باید برای اجرای آن نیز عنوان «قوه مجریه» تحقق پیدا کند که فقهای گرام مجریان جعل و اعتباریات دستورالعملهای دین هستند.
وسائل- لطفا برخی از ادله شرعی فقه حکومتی را توضیح دهید.
در این زمینه میتوان به این آیه از قرآن اشاره کرد که میفرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً.»[2] ترجمه آیه: اى کسانى که ایمان آوردهاید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الأمر [اوصیاى پیامبر] را! و هر گاه در چیزى نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید (و از آنها داورى بطلبید) اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید! این (کار) براى شما بهتر، و عاقبت و پایانش نیکوتر است.
و همچنین در مقبوله عمربن حنظله که فقها به آن استناد میکنند، امام صادق(علیه السلام) میفرماید:
«مَنْ تَحَاکَمَ إِلَیْهِمْ فِی حَقٍّ أَوْ بَاطِلٍ فَإِنَّمَا تَحَاکَمَ إِلَى الطَّاغُوتِ وَ مَا یَحْکُمُ لَهُ فَإِنَّمَا یَأْخُذُ سُحْتاً وَ إِنْ کَانَ حَقّاً ثَابِتاً لِأَنَّهُ أَخَذَهُ بِحُکْمِ الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ یُکْفَرَ بِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ قُلْتُ فَکَیْفَ یَصْنَعَانِ قَالَ یَنْظُرَانِ إِلَى مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْکَامَنَا فَلْیَرْضَوْا بِهِ حَکَماً فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِماً فَإِذَا حَکَمَ بِحُکْمِنَا فَلَمْ یَقْبَلْهُ مِنْهُ فَإِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ عَلَیْنَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَیْنَا الرَّادُّ عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلَى حَدِّ الشِّرْکِ بِاللَّه»[3] ترجمه روایت: «کسی که در مورد حق یا باطلی محاکمه را به نزد آنان (حکام جور) ببرد، بیگمان محاکمه به نزد طاغوت برده و آنچه به نفع او حکم شود، گرفتن آن حرام است، اگر چه حق برای وی ثابت باشد، چرا که آن را توسط حکم طاغوت باز پس گرفته است، در حالی که خداوند متعال دستور فرموده است که به آن کفر بورزند. خداوند فرموده است: «اینان می خواهند محاکمه به نزد طاغوت ببرند، با اینکه مامور شدهاند که به آن کفر بورزند.» عرض کردم پس چه باید بکنند؟ فرمود: نظر کنند در میان شما آن کس که حدیث ما را روایت میکند و در حلال و حرام ما ابراز نظر میکند، و احکام ما را میشناسد، وی را به عنوان حکم قرار میدهند، چرا که من او را حاکم شما قرار دادم، پس آنگاه که به حکم ما حکم نمود و از وی نپذیرفتند بیگمان حکم خدا را سبک شمرده و به ما پشت کردهاند و کسی به ما پشت کند به خداوند پشت کرده و این در حد شرک به خداوند است.»
دلائلی بر اثبات این مدعا هستند که حکومت باید مورد تایید شارع مقدس باشد و فقه حکومتی فصلالخطاب در قلمرو دستورات دولتی و همچنین لازم الاجرا برای قوایی است که تحت سیطره حاکم اسلامی به اجرای دستورات اسلام اشتغال دارند.
علاوه بر آن میتوان از آیات فقه قرآن در زمینه حکومت اسلامی خصوصا آیاتی که در این زمینه وارد شده است نام برد مانند:
«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ.»[4] ترجمه آیه «ما موسى را با آیات خود فرستادیم (و دستور دادیم) قومت را از ظلمات به نور بیرون آر! و «ایّام اللَّه» را به آنان یاد آور! در این، نشانههایى است براى هر صبر کننده شکرگزار.»
از این آیه و آیات دیگر مییابیم همه انبیاء نیز طبق مفاد آیات، مامور به هدایت قوم خود و اجرای حکومت، ایجاد حکومت و توسعه و نشر احکام الهی بودند.
وسائل- فقه حکومتی در چه عرصههایی حضور پیدا میکند؟
فقه حکومتی صرفا در حدود و دیات خلاصه نمی‌شود، صرفا به باب قضاء در باب فقه اختصاص ندارد بلکه در تمام لوایح، قوانین و دستور العملهای لازم الاجرا احکام حکومتی مطرح است و محور اصلی همه مباحث، فقه حکومتی است که حاکم اسلامی برای رهگشایی و چارهاندیشی در معضلات، مطابق با اصل و با توجه به زمان و مکان از احکام فقه حکومتی بهره میجوید.
امروز به برکت فقه جواهری، حکومت اسلامی مورد قبول همه فقها قرار دارد که توسط حضرت امام(ره) در عصر کنونی تحقق پیدا کرده است و به فضل الهی به عنوان حکومت مردم سالار دینی از یک نهضت و جریان به یک حکومت اسلامی تبدیل شده است و به لطف الهی به سوی یک تمدن نوین اسلامی حرکت میکند.
این نشانه آن است که فقه ما فقه خمود نیست و فقه حکومتی فقه رهگشایی است که تا جامعه و بشریت در جریان است احکام فقه حکومتی جریان دارد.
وسائل- نقش حوزه برای رسیدن به تمدن اسلامی چیست؟
امروز حوزه علمیه با برگرفتن از افکار و اندیشههای بلند امام(ره) که متکی به کتاب خدا و سنت معصومین است، وظیفه خطیری دارد که باید با حفظ جوهر انقلابی و با تحکیم مبانی و غنای مطالب فقه حکومتی در تمدن نوین اسلامی بتواند جایگاه و منزلت اصلی خود را که به عنوان پیشتاز حوزههای جهان اسلام مطرح است حفظ کرده و با مدد و توفیق از اشارات و دلالات امام و رهبری شاهد شکوفایی فقه حکومتی در همه ابعاد نیاز بشری باشیم.
وسائل_ آیا برای رسیدن به این سطح همین دروس با همان کیفیت کفایت میکند یا لازم است بازنگری در دروس حوزوی با نظارت مراجع عظام صورت گیرد؟ به هر حال رسیدن به حوزه انقلابی و تمدن اسلامی نیازمند لوازم و زمینه سازیهایی است که باید صورت گیرد.
باید به اولویت دادن به احکام کاربردی در این زمینه، انجمنها و کمیتههای علمی با مطالعه و تحلیل، وضعیت کنونی را به وضعیت مطلوب جامع برسانند. به فضل الهی حوزه علمیه قم دارای مجتهدان، فضلاء و بالاتر از همه مراجع بزرگوار تقلیدی است که بحث و مبانی ایشان امروز برای دهها تلمیذ و شاگرد مورد تحلیل و بررسی قرار میگیرد و هر کدام با تضارب آراء و افکار در این زمینه چون ستارهای در آسمان فقاهت میدرخشند و راه اوج و سعادت و حرکت از کمال به تکامل را برای فقهای جوان رقم میزند. امروز اگر فقیهی با مبانی فقه حکومتی آشنا نباشد نمیتواند نیازهای جامعه را برآورده سازد، خاصیت فقه ما متکی به فقه حکومتی است و اگر فقه حکومتی نباشد دیگر ابواب فقه نیز معطل خواهند ماند.
وسائل_ راهکار جناب عالی برای درگیر کردن طلاب به مباحث فقه حکومتی از چه مقطعی لازم است؟
باید با سطح بندی مطالب فقه حکومتی برگرفته از آیات و روایات سطوحی توسط فضلاء معیّن و با تدوین دانشنامههای متقن در این زمینه به سطحبندی علوم دست یابیم و از اولین حضور در جلسات دروس فقه برای طلبه جوان آیات و روایات زیربنایی فقه حکومتی نیز مورد تحلیل و بررسی و تفسیر قرار گیرد تا هنگامی که طلاب و فضلای گرام به دروس خارج ورود پیدا میکنند عمیقتر از گذشته دارای صاحب سبک و مبنا در این زمینه باشند.
وسائل- با تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید. مصاحبه کننده علیرضا فلاحی./302/229/ر
[1] . النساء، آیه 105
[2] . النساء، آیه 59
[3] . الکافی، ج اول، ص 67 شماره 10
[4] . ابراهیم، آیه 5