به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل کتاب «دین و سینما، گزاره های اعتقادی؛ بررسی و تحلیل بیش از سیصد فیلم» نوشته جواد امین خندقی در سال 1391 چاپ اول آن توسط انتشارات ولاء منتظر در قم به چاپ رسید. این کتاب از 63 منبع مرتبط با موضوع بهره برده است.
روش این کتاب تحلیلی و انتقادی و از نقاط قوت این کتاب بررسی و نقد جدیدترین و پربیننده ترین فیلم های هالیوود می باشد.
مسائل اعتقادی همچون اثبات خدا و صفات او، فرشتگان، شیاطین و... دست مایه آثار سینمایی و تلویزیونی قرار می گیرند و هر فیلم به عنوان یک اندیشه مسأله ای اعتقادی را تبیین یا تخریب می کند. نویسنده در همه قسمت های کتاب و برای همه موارد به ذکر نمونه هایی از فیلم ها پرداخته و همچنین این فیلم ها را تجزیه و تحلیل کرده است.
نویسنده در ابتدا به بررسی فواید دین و بعثت ابنیاء و معرفی دین اسلام پرداخته است. در ادامه وارد بحث اصلی خود یعنی «دین در قاب سینما» می شود که در این فصل به بررسی چگونگی اعتقادات در فیلم ها می پردازد. نویسنده پس از بررسی چندین فیلم به این نتیجه می رسد که:
1ـ دسته ای از فیلم ها اعتقاد به اللهیات دارند؛ یعنی برخی از فیلم ها که شمار اندکی دارند داستان هایی را به تصویر می کشند که شخصیت یا شخصیت های اصلی در ماجرایی با مسائلی درگیر می شوند و در نهایت، طی سیر داستان، به امور فرا ماده معتقد می شوند یا دوباره اعتقادات خود را به دست می آورند (تصدیق اعتقاد به اللهیات).
2ـ مهم ترین راه حل و گذر از مشکل را، اعتقاد به خدا و دین داری معرفی می کنند (اعتقاد به الهیات، تنها راه حل مشکل).
3ـ در گروه دیگری از فیلم ها شخصیت های داستانی، به خدا و دین اعتقاد دارند؛ اما با این حال به هر کاری دست می زنند. گویا دین فقط بازیچه ای برای آنها است و در زندگی آنها تأثیری جز آمدن بر زبان ندارد (دین تأثیر مثبتی در کنش انسان ندارد).
4ـ این فیلم ها دین را نه تنها بی تأثیر و بدون کاربرد بلکه آن را عامل بدبختی و مشکلات برای انسانها می دانند.
5ـ در شماری از فیلم ها، شخصیت های مذهبی داستان را به گونه ای نشان می دهند که نامتعارف، عجیب و حتی احمق جلوه می کنند (افراد مذهبی نامتعارف).
6ـ دسته ای دیگر از فیلم ها، تغییر و تحول شخصیتی را در طی داستان به نمایش می گذارند نکته مهم این تغییر و تحول، آن است که در این نمونه ها افراد به واسطه دین و امور دینی تحول پیدا نمی کنند و معمولاً انگیزه شخصی در میان است (تحول و تغییر شخصیت بدن دین).
7ـ مبلغان دینی را افرادی خشن، بی رحم و سنگدل نشان می دهند (تبلیغ دین همراه خشونت). بعضی از فیلم ها نیز نگرش «اومانیستی» دارند.
نویسنده در بخش «خدا و الهه های دروغین سینما» به چند دسته از فیلم ها اشاره می کند:
نفی وجود خداوند: فیلم هایی که وجود خدا را نفی می کنند. که این نفی وجود خدا یا به صورت آشکار و مستقیم و یا به صورت پنهانی می باشد. سپس نویسنده برای باطل بودن نگرش های فیلم های یاد شده، براهین اثبات وجود خداوند را ارائه می دهد که برخی از این براهین عبارت است از: برهان امکان و وجوب، برهان حرکت و حدوث، برهان معجزه، برهان نظم و...
چندگانگی در الوهیت: گروهی از فیلم ها نیز برخلاف نگرش توحیدی موجود در دین، جهانی را به تصویر می کشند که در آن چندین اللهه وجود دارد. نویسنده در ادامه برای روشن شدن این مطلب که خداوند یک است دلایل خود را در دو مبحث ارائه می دهد: 1ـ احدیت ذات اللهی 2ـ واحدیت ذات اللهی
نسبت دادن صفت نادرست به خدا: مثلاً تجسم خدا را به تصویر می کشند؛ یعنی خدا در کالبدی انسانی به میان انسانها می آید و با آنان ارتباط برقرار می کنند و از این ارتباط، هدفی را دنبال می کند. در گروه دیگری از فیلم ها صفاتی همچون خشم، نیاز، ظلم، قابل رؤیت بودن، خطا، عدم قدرت و... نشان می دهند.
فرضیه «فضا نوردان باستانی»: گروه دیگری از فیلم ها بر اساس فرضیه «فضا نوردان باستانی» ساخته شده اند. این فرضیه را «اریک فون دنیکن» مطرح کرد که عبارت است از این که در سال های پیشین بشری موجودات فرا زمینی برای بازدید به زمین آمده اند و تکنولوژی های تمدن باستانی و مفاهیم ادیان بر گرفته از آن ها است که به نام خدایان پذیرفته شده اند. به این ترتیب فرضیه وجود خدا و دین اللهی را نفی می کند. نویسنده معتقد است که این فرضیه بر اساس ماجراجویی دنیکن در نقاط مختلف جهان و نشانه های موجود در طبیعت بنا شده و روشن است که شواهد تجربی و حسی نمی تواند در حوزه علوم عقلی خدشه وارد سازد و به تعبیر دیگر وجود نشانه های این چنین نمی تواند دین و خدا را نفی کند و کنش های انسانی را به موجودات فرا زمینی نسبت دهد.
تحریف شخصیت پیامبران و معصومین(علیه السلام): گروه دیگری از فیلم ها برشی از زندگی پیامبران اللهی را که در آن به صورت گزینشی، بخش هایی را به تصویر می کشند که باعث می شود شخصیت پیامبران به صورت کامل دیده نشود و در برخی از موارد مطالبی نادرست، نشان داده می شود و در برخی ازاین فیلم ها نوعی توهین به پیامبران دیده می شود.
رخدادهای تاریخی پیامبران: گروه دیگری از فیلم ها به صورت مستقیم یا نمادین، رخدادهایی را به تصویر می کشند که پیامبران مهم ترین نقش را در وقوع این واقعه داشتند، یعنی واقعی تاریخی مربوط به پیامبران دست مایه اصلی داستان یا بخشی از داستان را تشکیل می دهد.
نویسنده در بخش بعدی یعنی «خلقت و قوانین هستی» به فیلم هایی می پردازد که به دنبال پاسخی برای چگونگی به وجود آمدن جهان و برخی از قوانین حاکم بر هستی هستند. در زمینه چگونگی به وجود آمدن جهان، دانشمندان علوم طبیعی چندین فرضیه را مطرح کرده اند. یکی از آنها نظریه «مه بانگ» یا «انفجار بزرگ» است.
مه بانگ یا انفجار بزرگ: این نظریه در برخی از فیلم ها مطرح شده و درون مایه اصلی آنها را تشکیل می دهد. نویسنده پس از بررسی ها نتیجه می گیرد که چنین فرضیه ای هنوز به صورت قطعی ثابت نشده است و وجود نظریات دیگر و مخالفت ها، شاهدی بر آن است. آنچه مسلم است فرضیه «مه بانگ» و فرضیات مشابه، بر فرض ثبوت می تواند چگونگی خلقت را توجیه کند نه علت وجود را.
نظریه تکامل: پیدایی انسان همچون پیدایی هستی، بحثی است که فرضیه های مختلفی برای آن بنا شده است. بر اساس این نظریه، در فیلم ها انسان ها یا موجوداتی در داستان نقش دارند که تکامل یافته هستند و داستان بر اساس این نظریه، نسل بعدی انسان ها و موجودات کره زمین را نشان می دهد؛ نسلی که در دوران معاصر یا پس از دوران معاصر بر روی کره زمین پدیدار خواهند شد. این فیلم ها این نظریه راقطعی در نظر گرفته اند و در پی نشان دادن نمونه هایی برای آن هستند
جبر و اختیار: نویسنده این فیلم ها را به سه دسته تقسیم کرده است: 1ـ جبرگرایی 2ـ جبر و اختیار با هم 3ـ اختیار و انتخاب.
زمان ها و دنیاهای موازی: گروهی از فیلم ها داستان هایی را به تصویر می کشند که در چند زمان موازی یا دنیای موازی رخ می دهد. به این توضیح که در زمان واحد دو دوره ی زمانی یا دو دنیای متفاوت وجود دارد و شخصیت های داستان یا برخی از آنها در میان این دنیاها و زمان ها جابه جا می شوند و موقعیت های زمانی و مکانی خود را تغییر می دهند مثلاً ممکن است در یک فیلم، شخصیت فیلم از زمان حال به زمان گذشته و آینده برود.
عالم های مجازی: دسته ای از آثار سینمایی و تلویزیونی، داستان را به گونه ای روایت می کنند که شخصیت یا شخصیت های داستانی در دو دنیای واقعی و مجازی زندگی می کنند. دو فضایی که یکی واقعی و دیگری ساخته ذهن است. ممکن است در حقیقت یک دنیا بیشتر وجود نداشته باشد و قضای دیگر تخیلی و ذهنی باشد. ولی داستان فیلم به به گونه ای روایت می شود که مرز بین آن دو برای مخاطب بر داشته می شود.
نویسنده در ادامه به بررسی اعتقاد به «معاد» در فیلم ها می پردازد. و بر این اساس فیلم ها را به چند دسته تقسیم کرده است:
1ـ اعتقاد به جهان آخرت: تعدادی از فیلم ها، اعتقاد به سرای آخرت را نشان می دهند و علاوه بر اینکه شخصیت های مثبت و منفی در این فیلم ها، به جهان پس از مرگ معتقدند، سیر داستان به گونه ای است که این اعتقاد را در مخاطبان تقویت می کند.
2ـ نفی معاد: گروهی از فیلم ها معاد را نفی می کنند که نویسنده آنها را به چند دسته تقسیم کرده است:
مرگ، پایان یک انسان: شماری از فیلم ها مسئله مرگ را آن قدر سخت، دردناک و آزار دهنده نشان می دهند که گویا پایان انسان با مرگ رخ می دهد.
مردگان در میان انسان ها باقی می مانند: در گروهی دیگر، ارواح مردگان پس از مرگ در میان انسانها باقی می مانند و در میان آنها زندگی می کنند. این ارواح برای رسیدن به هدفی برای درخواست از زندگان باقی مانده اندو در برخی از موارد خودشان برای آن هدف اقدام می کنند.
تناسخ: که عبارت است از انتقال نفس پس از مرگ به جسمی از اجسام مانند سلول نباتی، نطفه حیوانیا جنین انسان؛ یعنی با مردن انسان، روح او از جسم مادی به حیات برزخی نمی رود؛ بلکه در همین دنیا به جسمی دیگر که ممکن است نبات، حیوان یا انسان باشد، منتقل می شود و زندگی مادی اش را ادامه می دهد و این نگرش در مضمون فیلم ها نیز وارد شده است در حالیکه تناسخ با معاد در تضاد است.
نویسنده در ادامه به بررسی «پاداش و جزا» در فیلم ها می پردازد. و یکی از مسائل مربوط به معاد و حیات اخروی، مسأله پاداش و جزا است. آنچه در فیلم ها نمود بیشتری دارد، اشاره به نتایج کنش های انسانی در دنیا است. طبق این نگرش انسان، نتیجه اعمال و رفتار خود را در همین دنیا در قالب های مختلف می بیند. نویسنده این فیلم ها را به چند دسته تقسیم کرده است:
1ـ مشکلات، معلول اشتباهات گذشته: گروهی از فیلم داستان های را به تصویر می کشند که در آن برای شخصیت یا شخصیت های اصلی، مشکلات دشواری رخ می دهد. طی داستان مشخص می شود که وقع این مشکلات به سبب اشتباهی در گذشته بوده است و حالا فرد، نتیجه آن را در این قالب می بیند.
2ـ مجازات گناه کاران در دنیا: در دسته ای از فیلم ها خود فرد گناه کار پس از متوجه شدن اشتباهاتش به مجازات خود می پردازد یا اینکه فردی در میان جامعه قیام می کند و سلسله قتل هایی را برای مجازات انسان های گناه کار انجام می دهد. این فرد پس از حادثه ای احساس وظیفه می کند و خود را مسئول رسیدگی به کار گناه کاران و مجازات آنان می داند.
3ـ حسابی پس از مرگ نیست: دسته ای فیلم مسائلی مربوط به شب اول قبر، سؤال قبر و محاسبه ی اعمال را نفی می کنند.
بحث بعدی که نویسنده به آن می پردازد « بهشت و جهنم» است. بعضی از فیلم ها در پی به تصویر کشیدن بهشت و جهنم هستند. جهنمی که فیلم به تصویر می کشد، شبیه اتوبان شلوغ و پرترافیک است در این مکان، انبوه خانه ها و اتومبیل ها دیده می شود که در فوران آتش و گرما محصور شده اند.
مبحث بعدی که نویسنده به آن می پردازد «موجودات مجرد» است. اگر موجودی دارای ویژگی های امور مادی نباشد «موجودات مجرد» نامیده می شوند. که به معنای موجودات غیر مادی است. شماری از این آثار، داستان هایی را به تصویر می کشند که روح مردگان در آن ها دیده می شود. یکی از مسائل مربوط به روح یا نفس انسان، تجرد آن از ماده است. نویسنده در این زمینه سه دسته فیلم را از هم متمایز می کند:
1ـ فیلم هایی را شامل می شود که روح انسان را مجرد از ماده نشان می دهد و نشانه عدم تأثیر و تأثر از موجودات مادی می توان یافت.
2ـ فیلم هایی هستند که روح را نیمی مجرد و نیمی مادی نشان می دهند.
3ـ فیلم هایی هستند که روح را کاملاً مادی نشان می دهند. روح در فیلم های یاد شده، شیئی غیر مجرد، مادی و جزئی از بدن است. به طور قطع نگاه مادی به روح، مخالف پذیرفتن و اعتقاد به معاد است، زیرا روح مادی با مرگ در این دنیا از بین می رود و به حیات دیگر منتقل نمی شود.
مبحث بعدی که نویسنده به آن پرداخته است «فرشتگان» است؛ گروهی از فیلم ها فرشتگان را طوری به تصویر می کشند که کالبد انسانی دارد. برخی از فیلم ها فرشتگان را انسان هایی با قدرت فرا طبیعی نشان می دهند؛ اما باز هم کالبد و خصوصیات انسانی دارند. نکته مهم دیگر این است که فرشتگان علاوه بر اینکه دچار اشتباه می شوند، از دستور خدا سرپیچی و حتی در برخی از نمونه ها با شیطان همکاری می کنند. این نگرش ها با متون دینی همخوانی ندارد زیرا، فرشتگان موجودات عاقل و با شعور و بندگان گرامی خدا هستند. آنها سر بر فرمان خدا دارند و معصیت نمی کنند و قرآن ایمان به ملائکه را در ردیف ایمان به خدا، انبیاء و کتب آسمانی قرار داده است.
مبحث بعدی که نویسنده به آن پرداخته فیلم هایی با محوریت «شیطان» است. نویسنده در ابتدا مطالبی در مورد چیستی و فلسفه وجودی شیطان مطرح کرده است و سپس فیلم ها را بر این اساس به چند دسته تقسیم کرده است:
1ـ از شیطان باید ترسید: دسته ای از فیلم ها به تصویر کشیدن شیطانی هولناک و نیرومند دارند که برای مجازات افراد در میان انسان ها حضور دارد. خداوند متعال در آیه ای از قرآن، ترس از شیطان را نهی و به خشیت اللهی امر می کند و این را نشانه ایمان می داند زیرا ترس از چیزی باعث سلطه آن بر انسان می شود.
2ـ حلول شیطان در موجودات: شیطان در گروهی از آثار برای رسیدن به هدفش و انجام کارهایش در دنیا در جسم انسانها و دیگر موجودات حلول می کند و با تسخیر جسم آنان در پی اهدافش فعالیت می کند. بر اساس آیات شیاطین تسلطی بر انسان ها ندارند و فقط می توانند انسانها را وسوسه کنند. همچنین در آیات قرآن تصریح شده که جنیان تحت تسخیر آدمیان قرار گرفته اند و آیات مربوط به کارکردن جنیان برای حضرت سلیمان نمونه ای از آن به شمار می آید.
3ـ ظاهر شدن شیطان به صورت بز: معمولاً این بز، بزی شاخ دار و قرمز رنگ است. در فیلم «مرا به دوزخ بکش» شیطان در جسم بزی حلول پیدا می کند و با شخصیت اصلی فیلم سخن می گوید.
4ـ معامله با شیطان: پیروی و معامله با شیطان در این دسته از فیلم ها ابتدا باعث موفقیت ظاهری افراد می شود، ولی پس از گذشت زمان، متوجه می شود که این کار، اشتباه بزرگی است و پیروی از شیطان وی را نابودی می کشاند. پس مضمون این فیلم ها به طور کلی در جهت مثبت است.
نویسنده در ادامه بررسی فیلم ها وارد بحث «خرافات در سینما» می شود. در این دسته از فیلم ها خرافه هایی در طی داستان مطرح می شود و از آن برای شکل گیری اتفاقات داستانی استفاده می شود؛ ولی هیچ گاه داستان در جهت نقد و تحلیل آن بر نمی آید. هدف نویسنده از آوردن این نمونه از فیلم ها این است که نشان دهد که خرافات در هر جامعه ای می تواند تأثیرات بسیار منفی و ناهنجاری را به دنبال آورد. عقب ماندگی از جهات مختلف، رکود، بی هویتی، انحرافات اخلاقی و عقیدتی و... از جمله نتایج گسترش خرافات و افسانه های بی اساس در جامعه است و شیوه و روش دینی برای مبارزه با خرافات، توصیه به تفکر و تعقل است.
نویسنده در پایان به این نتیجه می رسد که مضمون نادرست یک فیلم می تواند باعث ایجاد زمینه پذیرش عقاید انحرافی در افراد شود و بسیاری از عقید ذکر شده در فیلم اهمیت بسیار بالایی در نگرش شیعی دارد و نداشتن بنیان صحیح در این موضوعات، ممکن است فرد را به مرز خروج از اسلام نزدیک کند.
اطلاعات کتاب شناختی این اثر:
اثر 344 صفحه‌ای، با شمارگان 1500 جلد و به قیمت 9500 تومان در سال 1391 روانۀ بازار شده است.
مراکز پخش:
مرکز پخش: قم، خیابان شهدا، کوچه 37، (سپاه)، فرعی 5 (ناصر)، پلاک 104.
مرکز پخش انحصاری: قم، خیابان آیت الله مرعشی نجفی (ارم)، روبه روی پاساژ قدس،ساختمان کوثر، انتشارات سوره مهر (مؤسسه رحماء)