به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل اهمیت مساله فرهنگ و هنر و چگونگی تعامل این دو مقوله با دین؛ آن هم در جهان کنونی که ابزارهای فرهنگی و هنری نقشی بسزا و بسیار تاثیرگذار در جامعه دارند دستمایه گفتگوی ما با حجت الاسلام محمد احسانی فر شد، ایشان از اساتید درس خارج حوزه علمیه قم با سابقه سال ها تدریس و پِ‍‍ِژوهش در علوم اسلامی در ابتدا به بررسی مساله هنر دینی و ارتباط دو مقوله هنر و دین و نیز علل فاصله گرفتن حوزه های علمیه از هنر پرداخته و در ادامه به رابطه بین سینما و سینماگران با دین و حوزه های علمیه، نحوه تعامل بینشان و نیز کاستی ها و بایسته های این عرصه اشاره نموده اند در این قسمت نیز کوشیده شده تا به بررسی مبانی فقهی پرداختن به زندگی انبیا و اولیا و نمایش چهره شان توجه شود.
اهم مباحث گذشته
اینکه می فرمایید که حوزه نسبت به هنر نگاه منفی دارد، بهترین خطیبان و سخنوران ما در جامعه در حوزه هستند.
پس این گونه نیست که حوزه، هنر گریز باشد. اما اینکه بعضی از طلبه ها در حوزه سینما و تئاتر و امثال اینها اگر بخواهند بروند، نسبت به آنها نگاه منفی وجود دارد، به نظر من، در این مورد هم نگاه منفی وجود ندارد. ما نباید دایم به حوزه تهاجم کنیم. حوزه نباید همه جا لبخند بزند.
بخش تبلیغی حوزه مثل دفتر تبلیغات و احیاناً سازمان تبلیغات و دیگر نهادها و مؤسسات فرهنگی حوزوی که در بخش ترویج و تبلیغ دین، مسئولیت دارند، آنها می بایست در مسئله سینما، ورود سازمان یافته ی خیلی قوی و بهتری می داشتند و در این زمینه بسیار کم ورود کردند.
توصیه اکید من به مسئولین حوزه علمیه قم و احیاناً بعضی از حوزه های علمیه کلان، در جهان تشیع این است که نسبت به مسئله سینما و فیلم و امثال آن، یک نهاد ویژه ای در خود حوزه باید تأسیس شود و اینکه انتظار این را داشته باشیم که جامعه ی سینمایی ما، سینمای دینی را خودشان راه اندازی کنند، توقع به جایی نیست.
این نگاه منفی به خود پدیده های سینمایی که متاسفانه هماهنگی لازم با ارزشهای دینی را ندارد، برمی گردد. و افرادی که از حوزه رفتند در آنجا، به جای تحفظ بر ارزشها، یک نوع وادادگی توسط آنها در اینجا صورت گرفته است و حوزه زمانی که نگاه نقادانه نسبت به این مقوله می اندازد می بیند بعضی از این افراد، توانستند رسالت خود را انجام دهند ولی بسیاری از آنها در کسوت هنرپیشگی و سینماگری نتواستند وظیفه حوزوی خود را در آنجا رعایت کنند. یک نوع وادادگی، تاثیرپذیری و مرزنشناسی را حوزه از اینها دیده است.
میزان نفوذ فرهنگی ای که از جبهه استکبار در امر سینما می بینید به عنوان یک واقعیت تلخی است که کسی نمی تواند آن را انکار کند
وسایل ـ یکی از مسایل مبتلابه سینمای امروز، قصه پرداختن به چهره انبیا، اوصیا و امامزادگان است فیلم هایی از زندگی انبیای عظام همچون حضرت موسی، ابراهیم، نوح و عیسی ساخته شده است حتی به صورت کارتون، انیمیشن آن نیز آمد. سؤال این است که آیا اصولاً نمایش چهره انبیا؛ پیغمبران اولوالعزم، صاحب کتاب، صاحب شریعت یا پیغمبران تبلیغی، از حیث فقهی، اشکالی بر آن مترتب است؟ چه یک آدم را در قالب فیلم سینمایی نشان بدهند چه به صورت انیمیشن و کارتون باشد. اگر اشکالی دارد، چرا؟ و اگر ندارد، آیا الزامات و حداقل هایی باید رعایت شود؟
خوشبختانه در این سوال، هیچ فقیهی را نمی شناسم که نظر حرمت به ایفای نقش اولیاء و انبیاء توسط یک هنرمند داشته باشد. با توجه به اصالت الاباحه(اصل اباحه) ما هیچ فقیهی را نمی بینیم که نسبت به این مسئله به عنوان یک نگاه نظری فقهی، در بحث نظری آن نظر به حرمت داشته باشد. ولی هیچ فقیهی را نیز نمی شناسم که در حوزه موضوع شناسی در موضوع مطرح شده توسط شما، از آقایان مراجع و فقهایی که فقیه محسوب می شوند، نسبت به این مسئله با روی باز و گشاده برخورد کنند. فقهایی که بیشترین پاییندی نسبت به شریعت را دارند چرا از جهت حکم نظری فقهی هیچ کدامشان این را حرام نمی دانند؟ ولی از جهت موضوعی هیچ فقیهی در برخورد با این مسئله با نگاه مثبت به این مسئله نگاه نمیکند؟ چرا چنین است؟
پاسخ این سوال چند جهت دارد. 1) گرچه انبیاء الهی از جهت بشری، همانند دیگر مردم اند.« قُل إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثلُکُم» شما غذا می خورید من هم غذا می خورم. شما آب می نوشید من هم آب می نوشم. شما راه می روید من هم راه می روم. از جنبه های نظری اینها یک جور هستند. ولی تمایزی که بین انبیاء و دیگر مردم وجود دارد «یوحی الی»، خداوند متعال به یک کسانی منت نهاد و مستقیم به مبدأ وحی خودش متصل ساخت. یعنی ظرفیتی معنوی و الهی در اینها ایجاد کرد که بتوانند با منبع وحی در اتصال و تماس باشند.
کسی که پیغمبر می شود، رفتارش با رفتار دیگر مردمان متفاوت است. برای نمونه مراجع عظام ما، نحوه حرف زدن، شوخی کردن، نحوه تعاملات مختلف مراجع و علمای طراز بالا و پرهیزگار که تحت تأثیر تربیت دینی قرار گرفتند، با تعاملات مردم عادی، بسیار متفاوت است. رفتار و منش و شخصیت انبیاء الهی به گونه ای بود که مثلاً در قرآن، در سوره مبارک حضرت یوسف، می خوانیم که وقتی به زندان رفت، همه زندانیان تصور می کردند که این نیز، فردی مانند خودشان است. که شاید یک جرمی مرتکب شده که زندانی شده است. اما بعد از مدتی که آنجا بود، وقتی بخواهند با او صحبت کنند می گویند؛ « انا نراک من المحسنین»؛ ما تو را از انسانهای نیک یافتیم. یا مثلاً در قرآن یک مطلب دیگری نیز وجود دارد، درباره یکی از دختران شعیب (ص) که به دنبال حضرت موسی (ع) می آمد و به او عرض کند که پدرم شما را دعوت کرده، نزد حضرت موسی با حیامندی راه می رفت. راه رفتن زن مؤمن با راه رفتن یک زن عادی، کاملاً متفاوت است. پس راه رفتن و تعاملات یک پیغمبر چگونه است؟ اگر هنرپیشه ای باشد که بتواند نقش پیغمبر خدا را بازی کند، اشکالی ندارد ولی چه کسی می تواند این کار را انجام دهد؟ اینجا هست که جای خطر محسوب می شود.
یکبار هست که درمورد یک سینمای کاملاً حصار شده ای از حوزه نفوذ اردوگاه استکبار صحبت می کنیم که آنجا یک سری بایستگی هایی دارد که اگر آقایانی بیایند و نقش پیغمبران را بازی کنند، اشکالی ندارد، اما اکنون انقلاب و نظام مقدس جمهوری اسلامی بلکه مکتب تشیع، چه مقدار مورد توطئه چینی و برنامه ریزی و عملیات تهاجم و نفوذ فرهنگی اردوگاه استکبار قرار دارد؟ و اینکه جبهه استکبار در حوزه سینما و سینماگری داخل ایران، جای پای بسیار قوی ای دارد و نفوش هم کم نیست. این مساله قابل انکار نیست. سینماگران ما هنوز آن ظرفیت را نشان ندادند که ما بخواهیم نسبت به این مقوله، روی خوش نشان دهیم و این مقوله را باز بگذاریم که هر کسی بتواند بیاید و درباره انبیاء و خصوصاً درباره شخصیتهایی مانند ائمه اطهار و حضرت عباس (ع) که نماد تشیع محسوب می شوند، فیلم نامه ای را تهیه کنند و براساس آن فیلم بسازند. سینماگران ما هنوز ظرفیت ساختن فیلم مناسب شأن ارزشهای دفاع مقدس را نشان ندادند. اینکه افراد مخصوصاً در بخش سپاه و بسیج، چه روحیاتی داشتند و حامل چه ارزشهای معنوی ای بودند، آنجا ما در جبهه ها می دیدیم ولی آثاری که در حوزه دفاع مقدس وجود دارد هنوز از واقعیتهای آن زمان، بسیار فاصله دارد و خیلی جاها سوال برانگیز و مسئله ساز است. ولی وهابیت و ....، نسبت به تشیع و اهل بیت (ع) کینه و دشمنی دارند و از هر راهی می خواهند که این ارزشها و نمادها را تخریب کنند. دستهای کثیف و پلید وهابیت و... از یک‌طرف و دستهای کثیف و پلید جبهه استکبار غربی با امکانات فوق العاده وسیعی که آنها در امر نفوذ در مقوله سینما دارند از سوی دیگر، اندکی آسان گرفتن در این مسئله، منجر به ایجاد فاجعه ای می شود و وقتی مردم نگاه می کنند، علی اکبر (ع) را در نقش همین جوان می بینند، ولی آیا رفتار این جوان، تناسبی با رفتار و وقار دینی حضرت علی اکبر (ع) دارد؟
گذشته از این که این هنرپیشه، قبل از این هم باید نقشهای دیگری نیز بازی کرده باشد تا کارآزموده و مجرب در کار هنرپیشگی شود و بتواند نقش علی اکبر (ع) را درست ایفا کند و بعد از این هم، علی القاعده، فیلمهای دیگری را نیز بازی می کند. غیر از این مسئله، کدام هنرپیشه است که بتواند واقعأ نقش حضرت ابوالفضل (ع) را با ارزشهای معنوی ای که در این سیمای الهی وجود دارد، بازی کند؟ حتی نقش ارزشهای حماسی و سیمای ملکوتی او را کدام بدلکار حرفه ای و فوق العاده قوی و قهرمان، می تواند با کار بدلکاری با ضمیمه کردن ترفندهای فیلم سازی، به نمایش بگذارد؟
اعتقاد به مقدسات و حضرت ابوالفضل (ع) در تار و پود ذهن، فکر و دل مردم یعنی دستگاه عقل و عواطف مردم، ریشه دوانده است.
آوردن این حوزه، روی پرده سینما و در قاب سینما، با این سازمان سینمایی و استکباری که در حوزه ی نفوذ در دستگاه سینمایی ایران ما اکنون می شناسیم مشکل است اندکی آسان گرفتن، نمی تواند این قداستها را در دل و ذهن مردم، محفوظ نگه دارد. این است که استکبار از ابزارهای رسانه ای مدرن در شبکه های اجتماعی استفاده کرد تا به گونه های دیگر بتواند مقدسات را در جامعه ما بشکند و از بین ببرد.
اکنون یکی از حساس ترین، مهمترین، خطرناکترین و زیانبارترین ابزاری که بعضی از افراد، ندانسته آن را تعقیب می کنند ولی استکبار و عوامل آن در جامعه سینمایی ایران، روی این موضوع، دانسته چانه زنی می کنند تا حوزه های علمیه و مراجع معظم تقلید را از مقاومت در برابر این مسئله خسته کنند و راه نفوذی باز کنند برای اینکه این بخش را نیز به دست بگیرند همین مساله است
برای مسئله نمایش دادن چهره های انبیا الهی، باید شرط و شروطی قائل شد و از نظر من اساسی ترین کار این است که نباید به جامعه سینمایی موجود اجازه دهیم که بخشهایی که مربوط به زندگی انبیا هست را به تصویر بکشند.
مقوله ائمه اطهار (ع) جداست. اینهایی که جزو مقدسات مکتب تشیع محسوب می شوند، جدا هستند. چون مسئله هجوم استکبار برای تخریب این ارزشها، بایسته های ویژه ای را در اینجا اضافه می کند. ولی در همان قسمت انبیا الهی (ص) من معتقدم این شکل که راهش اکنون، کم کم دارد باز می شود، شکل خطرناکی است. حوزه های علمیه، باید بخش سینمایی باز کنند و تهیه کننده این فیلم، نهاد ویژه حوزه علمیه باشد. و فیلم نامه را کارشناسان دینی و نه در سازمانهای سینمایی، تایید کنند. در این فضا، کارشناسان دینی ما، فیلمنامه ها را چک کنند و به گویش ها و گفتمانها توجه کنند که ضعف و سستی و مشکلی نداشته باشند.
وسایل ـ پس به فرمایش حضرت عالی، زندگی نامه، تعامل و بیان را باید حوزه کار کند.
در بخش مربوط به زندگی نامه انبیا الهی و معصومان و ائمه اطهار (ص)، خواص از امامزادگانی در افق حضرت زینب کبری (ع) و حضرت علی اکبر (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ص) را باید حکمأ ملحق به ائمه اطهار (ص) در مسئله هنری کرد. اما در بخش مربوط به فیلمهایی که باید درباره زندگی نامه ائمه اطهار (ص) و شخصیتهای ملحق به اینها کرد، نیز حساسیتهای ویژه ای وجود دارد. به این دلیل که انگیزه جبهه استکبار برای تخریب چهره حضرت یوسف(ع) و حضرت ابراهیم (ع)، اندازه ای نیست که نسبت به تخریب نمادهای مقدسات تشیع، انگیزه دارند.
مراجع عظام تقلید باید کاری کنند که حوزه ی علمیه در این زمینه، نهادی را تأسیس کند که آن بخش را هم حوزه متکفل شود. ولی حوزه های علمیه برای وجه مربوط به ائمه اطهار (ص) به هیچ وجه نباید کوتاه بیایند. اصالة الاباحه، مسئله نظری است اما از جهت موضوع شناسی و در مقام عمل، همه مراجع می دانند، کاری که موجب وهن (گرچه قصد توهین نداشته باشند ولی کار را در مسیری قرار دهند که خود به خود موجب وهن نسبت به شخصیتهای امامان معصوم (ص) و یا شخصیتهایی که ملحق به آنها هستند) قطعاً همه ی فقها، این را از جهت نظری حرام و غیر جایز می دانند.
جامعه سینمایی ما نیز برای این مسئله قطعاً ظرفیت لازم را ندارد.
حوزه سینما نیز حوزه بسیار اثر گذار و مفیدی هست اما باید از این منبر بلند برای تبلیغ دین، بیشتر استفاده کنیم لذا بایسته است که حوزه های علمیه، نهاد سینمایی مخصوص خودشان را تأسیس کنند. آنگاه اشکالی ندارد، این نهاد تهیه کننده و ناظر باشد و حتی از همین هنر پیشه های خوش نام و متدین موجود در جامعه ی سینمایی ما نیز برای ایفای بعضی از نقشها بخواهند استفاده کنند، بلکه بسیار خوب نیز هست اما باید توسط نهاد حوزوی و تهیه کنندگی حوزوی باشد.باید روی این مسئله کنترل صحیح وجود داشته باشد که این کنترل توسط سازمان یا بخش معاونت سینمایی وزارت ارشاد اسلامی در دوره های مختلف لااقل از بعد از جنگ تحمیلی تاکنون، هنوز تعهد لازم را در قبال پاسداری از ارزشهای دینی، در آنها نمی بینیم. دوره هایی بر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ما گذشت که مقام معظم رهبری در نماز جمعه تهران در یک مقطع زمانی خاص که مربوط به وزارت یکی از وزرای فرهنگ و ارشاد اسلامی بود فرمودند: که در طول این مدت، هر حرکتی که وزارت ارشاد انجام داد، یا غیر دینی بود یا ضد دینی».
وقتی نگاه می کنیم می بینیم که دولتها، احیاناً به جهت اینکه در فضای باز جامعه، رأی بیاورند، فیلترها را زیاد بزرگ می گیرند و مواظبت و پاسداری لازم را در این حوزه ندارند. عملأ می بینیم که بسیاری از دولتها این گونه عمل می کنند خصوصأ آن تعهد لازم را در بخش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ندیدیم. لذا هیچ کدام از فقها و مراجع معظم تقلید از عملکرد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مقوله های دینی؛ چه آثار مکتوب و چه بخش سینما و چه جراید و نشریه راضی نیستند و معتقدند که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کوتاهی کرده و رسالت لازم خودش را رعایت نکرده است.
وسایل ـ پس فرمودید که در مورد نشان دادن زندگی اهل بیت، اشکالی وجود ندارد بلکه بسیار لازم است ولی باید ضوابطی داشته باشد و حوزه های علمیه به گونه ای متصدی و متولی امر باشند و در انتخاب افراد، رعایت کنند. ولی بحث و سوال دیگر این است که آیا نشان دادن صورت پیامبران، ائمه و امامزادگان مانند حضرت عباس (ع) و حضرت معصومه (س) از حیث فقهی و شرعی اشکالی دارد؟ و باید همیشه در هاله ای از نور قرار گیرد؟ چگونه چهره ی ابراهیم پیغمبر (ع) را نشان دادیم ولی چهره حضرت عباس (ع) را نشان نمی دهیم؟
پاسخ: اصل اصالة الاباحه را عرض کردم. اما در مسائل هنر دینی فقط نباید نگاه کرد که چه چیزی جایز است؟ ما می خواهیم کار هنری یعنی نافذتر و مؤثرتر انجام دهیم.
وسایل ـ پس حکم اولیه جواز است، حتی ائمه و پیغمبران و امامزادگان فرقی نمی کنند.
بله، حکم اولیه جواز است، ولی بحث این است که اگر می خواهد نشان داده شود، به چه صورت نشان داده شود؟ با توجه به اینکه هنرپیشه معصوم نیست و در بسیاری از موارد، حرکات و سکناتی که انجام می دهد با حرکات و سکنات معصومان تناسبی ندارد. نه آن فردی که نقش یوسف پیغمبر را بازی کرد،توانست رسالت خود را انجام دهد و نه آن فردی که نقش یعقوب پیغمبر (ع) را بازی کرد.
آیا در فیلم امام رضا (ع) که چهره امام را نشان ندادند و هاله ای از نور انداختند، از ارزش فیلم کم کرد؟ و از رسالت فیلم باز ماند؟ و آیا در فیلمی که چره را نشان دادند، برای رساندن پیام در این زمینه موفق تر بودند؟
قطعاً این گونه نیست. با توجه به اعتقاد عمیقی که مردم نسبت به انبیا و اولیا دارند، تأکید اکید من این است که چهره انبیا عظام الهی و به نحو مؤکدتر، چهره ائمه ی اطهار (ص) نباید نشان داده شود. نبایدی که می گوییم نباید فقهی نیست بلکه مربوط به دو جهت است.یک جهت فنی-هنری است و یک جهت موضوع شناسی است. اگر یک نهاد حوزوی بخواهد به صورت کاملأ تخصصی در کار سینما بیاید، یکی از بایسته هایش این است که چهره انبیا عظام الهی و خصوصأ چهره معصومین (ص) با توجه به شخصیت و عظمت و معنویت ائمه اطهار که قطعاً از پیامبران اولوالعزم الهی نیز بالاتر است، نباید نشان داده شود. طبق روایات متواتری که هست، فضیلت و عظمت معنوی ائمه اطهار (ص) از انبیا عظام بلکه از انبیا اولوالعزم نیز بالاتر است. با توجه به حساسیتی که در جبهه ی استکبار برای یافتن راه نفوذ به حوزه دینی تشیع وجود دارد، مقام معظم رهبری اصرار داشتند که نگذاریم دشمن در بدنه نظام و در مسئولین نظام ما، راه نفوذ پیدا کند. این سخنی بود که دردمندانه فرمودند ولی بعضی از دولت مردان، این مسئله را جدی نگرفتند. بعد از رحلت امام (ره) بعضی از مسئولین و دولتمردان، حساسیت لازم را نسبت به این مقوله نداشتند و خصوصأ بعد از دوره برجام، این مسئله دارد خطر خیزتر و حساس تر نیز می شود. نباید حوزه فرهنگی دینی تشیع ما در دست نفوذی های جبهه استکبار قرار گیرد. این مسئله را باید به اندازه کافی فیلترگذاری و کنترل کرد و نسبت به آن حساسیت نشان داد. من تقاضا دارم از مراجع معظم تقلید که نسبت به این حوزه، همین اندازه حساسیتهای خود را محفوظ نگه دارند. که اندکی کوتاه آمدن از این حساسیت خصوصأ در حوزه نمایش فیلم در موضوع ائمه اطهار و نمادهای مکتب تشیع، بزرگترین خسارت وحشتناک دینی و فرهنگی و فکری را برای جهان تشیع دارد. نسبت به این مسئله خواهش می کنم که همین غیرت خوب و والایی را که دارند، تحفظ کنند.
وسایل ـ پس این شد که نمایش چهره انبیا، ائمه معصومین (ص) و امامزادگان با حکم اولیه اشکالی ندارد.
مسئله این است هر کاری که در روندی قرار بگیرد و این روند موجب وهن ائمه معصومین (ص) می شود و بالنتیجه موجب تزلزل عقاید مردم می شود نباید انجام گیرد
وسایل ـ پس از حیث فقهی اشکال دارد؟
خیر، از جهت موضوعی. قضیه شرطیه است.
وسایل ـ یعنی اگر نمایش فیلم به گونه ای باشد که موجب وهن انبیا، ائمه اطهار (ص) و امامزادگان نشود، جایز است؟
بله، جایز است ولی چون می شود، خصوصأ از یک طرف با توجه به واقعیت جامعه سینمایی و از سوی دیگر، برنامه ریزی های جبهه استکبار برای دست اندازی ها و برای تهاجم فرهنگی در حوزه هنر دینی داریم به صورت ویژه موجب این می شود که ما یقین داریم کوتاه آمدن در این مسئله، موجب خسارت می شود. وقتی یقین نسبت به این مسئله داریم، همچنان که در اصل مسئله نظری عرض کردیم که آن جایز است اما گفتیم که هر حرکتی که به صورت طبیعی خسارت معتنابهی وجود داشته باشد که موجب آسیب دیدن چهره مقدس اولیا الهی و موجب وهن این شخصیتها و موجب تزلزل اعتقادات مردم می شود، حرام است و چون یقین و علم داریم به اینکه باب کردن باب این مسئله منجر به خسارت عظیم خواهد شد، لذا در تطبیق به این موضوع، تردیدی در عدم جواز و حرمت نمایش چهره، نیست./924/403/ص
تنظیم و تقریر متن: زهرا سراجی