به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل کتاب «دین و سینما، آموزه‌های اخلاقی و ارزشی؛ بررسی و تحلیل بیش از سیصد فیلم» نوشته جواد امین خندقی که چاپ اول آن در سال 1391 توسط انتشارات ولاء منتظر به چاپ رسیده است. این کتاب 310 صفحه و 81 منبع می‌باشد. مرکز پخش این کتاب خیابان آیت الله مرعشی نجفی (ارم) رو به روی پاساژ قدس ساختمان کوثر، انتشارات سوره مهر می‌باشد. روش این کتاب تحلیلی و انتقادی است و از نقاط قوت این کتاب بررسی و نقد جدیدترین و پربیننده ترین فیلم‌های هالیوودی است.
این کتاب به بررسی و تحلیل موضوعاتی مرتبط با حوزه گرایش‌ها و رفتارها می‌پردازد که در فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی نمود بیشتری دارد. نویسنده در ابتدا به مباحث اخلاقی و فلسفه اخلاق می‌پردازد، سپس وارد مبحث «سینمای دینی» می‌شود و تعریف مختصری از سینمای دینی ارائه می‌دهد سپس مخالفان و موافقان سینمای دینی را برمی شمارد و در ادامه وارد بحث اصلی خود یعنی «رفتارها و ارزش‌های فردی» در فیلم‌های سینمایی می‌شود و این فیلمها را بر این اساس به چند دسته تقسیم می‌کند:
سبک زندگی: نویسنده معتقد است که سبک زندگی ارتباط مستقیمی با بینش‌های انسان دارد و به همین دلیل نمی‌توان آن را امری اتفاقی دانست و بر این اساس فیلمها را به دو دسته تقسیم می‌کند:
الف. شیوه‌های زندگی: در گروهی از آثار مخاطب با شخصیت‌های اصلی داستان، هم ذات پنداری کرده و سعی می‌کند رفتار خود را با شخصیت داستانی محک بزند. معولاً در فیلم‌های مورد بررسی شده، بهترین سبک زندگی در گرو داشتن امکانات مادی، شخصیت اجتماعی و لذت‌های مادی معنا می‌شود. بر این اساس انسان در چرخه‌ای بی انتها به دنبال کسب درآمد و امکانات بیشتر و موقعیتی بهتر است که هیچ انتهایی ندارد و در نقطه ی اوج، انسان را به نیازمندترین افراد تبدیل می‌کند. ب. سقوط برای رسیدن به هدف: یکی از آسیب‌ها در راه رسیدن به هدف، گزینش راه‌های نادرست است؛ یعنی فرد برای رسیدن به هدف از هر راه ممکن و حتی راه‌های غیر معمول بهره می‌گیرد. این مسأله به طور محسوسی در فیلمها نیز دیده می‌شود.
ب. «قهرمان گرایی»: انسان فطرتاً به موجودی برتر گرایش دارد و قهرمان سازی در فیلمها به دو صورت دیده می‌شود. نخست، قهرمان‌های خیالی است که ساخته ذهن نویسندگان است. انسان‌هایی با قدرت فوق بشری که در موقعیت‌های ویژه به کمک انسانها می‌آیند. گروه دوم، قهرمان‌ها، انسان‌های معمولی اند که جامعه به دلیل توانایی‌هایشان به آنها توجه می‌کند و در وقایع، عامل نجات انسانها یا حل مشکلات بزرگ می‌شوند.
نویسنده پس از بررسی قهرمان‌های فیلمها به این نتیجه می‌رسد که قهرمان‌های سینمایی به دور از مفاهیم ارزشی و دینی هستند و مهم ترین شاخصه برای سنجش نیکویی یا نادرستی آنان نتیجه ظاهری کنش‌هایشان است. برای نمونه یک فرد می‌تواند منحط و منحرف باشد؛ ولی جامعه انسانی را از خطر فیزیکی نجات دهد در حالیکه در نگرش قرآنی، الگویی شایسته تبعیت است که ویژگی‌هایی مثل برخورداری از علم، حق گرایی، بردباری، توحیدگرایی و امید به خدا و روز جزا، برائت جستن از کفر و شرک و غیره داشته باشد.
رفتارها و ارزش‌های اجتماعی : فیلم هایی از این دست نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1ـ نقد جامعه غربی: وضعیت غالب این فیلمها، نشان دادن یک یا چند مشکل از معضلات جامعه غربی و نتایج آن است. این فیلمها مشکلات جوامع غربی از جمله آمریکا را هم جنس‌گرایی، خیانت همسران، قطع ارتباط والدین با فرزندان، مصرف مواد مخدر، جوانان بی هویت و غیره نشان می‌دهند.
2ـ نقد تکنولوژی و جامعه مدرن: آنچه در این فیلمها به عنوان خطر تکنولوژی برای انسان و انسانیت بیان می‌شود به این معنا است که تکنولوژی با پیشرفت خود به مرور، پاسخگوی تمام نیازهای انسان خواهد بود و همین عامل باعث قطع ارتباط میان انسانها و وابستگی بیش از حد به ماشین‌ها می‌شود و همچنین انسانها با اتکای به تکنولوژی، خود را از دیگر امور همچون مسائل دینی بی نیاز می‌بینند و به اشتباه تصور می‌کنند که می‌توانند تمام نیازها و جنبه‌های حیاط خود را پاسخ دهند. این پروسه به تدریج، برخی از خصوصیات انسانی را کم رنگ می‌کند و این، همان بحرانی است که بشر معاصر را تهدید می‌کند.
انسان در تعامل با دیگران: در این حوزه نیز فیلمها را به چند دسته تقسیم می‌کند:
1ـ خانواده: ابتدا نویسنده به اهمیت خانواده و اهمیت تحکیم خانواده می‌پردازد و سپس فیلمها را بر اساس موضوع خانواده به چند دسته تقسیم می‌کند:
الف) اهمیت خانواده: این گونه فیلمها به اهمیت و جایگاه خانواده در جامعه می‌پردازد و گروهی از فیلمها سعی دارند اهمیت حضور کودکان در خانواده را تبیین کنند و از این طریق نقش اساسی خانواده را در رشد و تعالی انسانها مطرح سازند.
ب) اهمیت نحوه برخورد والدین با فرزندان: دو رویکرد در این مورد در فیلمها وجود دارد:
1ـ نشان دادن نتیجه و تأثیر مثبت برای رفتار مناسب والدین
2ـ نشان دادن نتیجه و تأثیر نامطلوب رفتار اشتباه والدین.
فیلم‌های مرتبط با این حوزه، بیشتر به رویکرد دوم می‌پردازند و ناهنجاری و بزه انسان را معلول رفتار نامناسب والدین می‌دانند.
ج) مشکلات خانواده بستر مشکلات افراد: این فیلمها مشکلات فرد و شخصیتی را معلول مشکلات خانواده می‌دانند؛ یعنی اگر خانواده دچار آسیب‌هایی باشد و سلامت لازم را نداشته باشد، اعضای آن نیز دچار مشکلات فردی می‌شوند؛ یعنی مشکلات خانواده به فرد سرایت می‌کند.
د) انتقاد به ساختار خانواده در غرب: خانواده به دغدغه جدی اخلاق‌گرایان در غرب تبدیل شده است.
بررسی این فیلمها نشان می‌دهد که مهم ترین علل فروپاشی خانواده، ارتباط نامشروع زن قبل از ازدواج، ازدواج بدون علاقه و از روی اجبار، طلاق عاطفی زن و شوهر، همجنس گرایی و غیره می‌یاشد.
2ـ روابط زن و مرد: این فیلمها به چند دسته تقسیم می‌شوند:
دسته اول فیلمها روابط آزاد و و عشق خیابانی میان افراد را نکوهش می‌کنند در دسته دوم فیلمها بی بندوباری دست مایه اصلی آنها است. خلاصه مضمون این فیلمها را می‌توان این گونه بیان کرد که بی بندوباری نیز به عنوان یکی از روش‌های زندگی، امری معمول است و در این میان فقط خواست شخصی اهمیت دارد و نویسنده در بررسی این فیلمها به این نتیجه می‌رسد که روابط زن و مرد در فیلمها دچار آسیب‌های فراوان است و دلیل این امر را می‌توان نبود نگرش دینی در میان سازندگان این آثار دانست.
3ـنقش دوست در رفتار انسان: برخی از فیلمها تأثیر دوستان را در تصمیم‌گیری‌های آینده نشان می‌دهند و گروهی از فیلمها تأثیر دوستان بر یکدیگر را در جانب منفی نشان می‌دهند و گروهی از فیلمها تأثیر روابط انسانی و دوست را میان معلم و شاگرد نشان می‌دهند و در پایان نویسنده معیارهای دوست خوب را از نظر اولیای دین بیان می‌کند.
جریان‌ها و فرقه‌ها: نویسنده در بحث عرفان‌های نوظهور به خصوصیات ویژه ای که در جنبش‌های دینی معاصر وجود دارد می‌پردازد از جمله:
1ـ نادیده گرفتن خدا به عنوان هدف غایی
2ـ انکار معاد و طرح مسأله تناسخ و غیره (برای آشنایی بیشتر به این کتاب مراجعه نمایید).
نویسنده معتقد است فرق جدید با فروکاستن مفهوم دین، جایگزین کردن خودمحوری به جای خدامحوری و فرعی سازی دین نسبت به غایات اومانیستی، بزرگترین ضربه را به کیفیت تدین افراد وارد می‌کنند. جریان‌های نوپدید دینی در قالب‌های گوناگونی در فیلمها مطرح شده اند:
1ـ زندگی، رفتار یا افکار یکی از شخصیت‌های اصلی این جریان‌ها، درون مایه اصلی داستان است.
2ـ به تصویر کشیدن نشانه و نمادهای فرقه‌ها و غیره.
در ادامه نویسنده به بررسی فیلم‌هایی می‌پردازد که در آنها آیین بودا، آیین ذن بودیسم، آیین شینتوییزم، عرفان‌های مسیحی و عرفان‌های سرخ پوستی نقشی اساسی در این فیلمها دارند. علاقه مندان می‌توانند جهت آشنایی با این آیین‌ها و چگونگی تأثیر نقش این آیین‌ها در فیلمها به این کتاب مراجعه نمایند.
شیطان پرستی: شیطان پرستی به معنی پرستش شیطان به عنوان قدرتی بسیار قوی تر و مؤثرتر از نیروهای خیر همچون خدا از دیگر مواردی است که در این کتاب بدان رداخته شده است.
نویسنده در قسمتی از مباحث خود به انواع شیطان پرستی اشاره می‌کند. در گروهی از فیلمها نمادهای مربوط به شیطان پرستان نشان داده می‌شود. بخش دیگری از فیلمها نیز علاوه بر تبیین اندیشه‌های مربوط به این جریان، از شخصیت‌های مطرح در این فرقه‌ها نیز استفاده می‌کنند. قالب سینمایی که در زمینه فیلم‌های مرتبط با شیطان پرستی استفاده می‌کنند معمولاً گونه ترسناک هستند؛ زیرا در این فیلمها ترس از موجودات ماورائی یا آفاقی هولناک وجود دارد که معمولاً به شری از جانب شیطان بازگشت می‌کند. فرقه‌های شیطان پرستی را می‌توان در (هنجارشکنی) خلاصه کرد؛ یعنی هر آنچه که آموزه‌های دینی یا اجتماعی تأیید می‌کند.
کابالا: همان عرفان یهود است نویسنده ابتدا این آیین را توضیح داده است و سپس به تحلیل فیلم‌هایی که این آیین در آنها مطرح شده پرداخته است.
اپوس‌دئی: نام یکی از فرقه‌های مربوط به مسیحیت است که ریاضت و شکنجه بدنی انجام می‌دهند. این آیین، تزکیه نفس را در قالب عبادات خودآزارانه و تحقیر جسمانی انجام می‌دهند و فیلم‌هایی با محتوای این آیین ساخته شده است که نویسنده به بررسی این فیلمها پرداخته است و در ادامه تفاوت ریاضت شرعی و غیر شرعی را بیان کرده است.
سحر و جادو: دسته ای از فیلمها صرفاً اصل سحر و جادو را نمایش داده اند و برخی از شخصیت‌های داستانی با استفاده از آن کارهایی را انجام می‌دهند. این فیلمها سحر و جادو را ابزاری می‌دانند که می‌تواند در دو جهت خیر و شر به کار آید. در دسته دیگر فیلمها، انسان‌های معمولی، شهروندان درجه دوم و بی اهمیت‌اند و امور مهم و حیاتی آنان در اختیار جادوگران و ساحران است و در دسته ی آخر از این فیلمها سحر و جادو را عاملی شر می‌دانند که فقط در جهت اهداف شیطانی استفاده می‌شود.
گرایش‌ها: فیلم‌های مربوط به این حوزه را به چند دسته تقسیم می‌شوند:
1ـ گرایش به بزه کاری: در این فیلمها قهرمان‌های داستان یا برخی از شخصیت‌های اصلی، دچار رذائل اخلاقی، اجتماعی یا سیاسی هستند و فیلم به گونه ای جذاب، این افراد را به تصویر می‌کشد که در حقیقت، رفتار و نگرش شخصیت در ذهن مخاطبان تحسین می‌شود. این فیلمها در تحریک جوانان و نوجوانان به کارهای خلاف، نقش مهمی را ایفا می‌کنند.
2ـ همجنس‌گرایی: در این مورد نیز نویسنده به بررسی فیلم‌هایی با این محتوا پرداخته است.
3ـ گرایش به انتقام جویی: در این فیلمها حادثه ای برای شخصیت داستانی رخ می‌دهد که این افراد در صدد انتقام بر می‌آیند. انتقام جویی را در بخشی از مضمون این فیلمها می‌توان به عنوان مجازات برای ظلم انسان‌های تبهکار در نظر گرفت؛ ولی نباید این امر را فراموش کرد که در این فیلمها مجازات از راه‌های قانونی و بر اساس هنجارهای اجتماعی، ناپسند و ناممکن شمرده می‌شود که حاصل چنین نگرشی ایجاد هرج ومرج و و بی قانونی در اجتماع انسانی است. در این نگرش هر فرد برای مقابله با ظلم، اقدام و در صورت نیاز از گروه‌ها و جریان‌های غیر قانونی استفاده می‌کند.
4ـ گرایش به انحراف جنسی: گروه نخست این فیلمها، مهم ترین دغدغه و نیاز انسان را مسئله ی جنسی می‌دانند و در این حوزه هیچ چارچوب مشخصی برای آن ارائه نمی‌دهند. در دسته ی دیگری از فیلمها سعی می‌شود فحشا به نوعی موجه، تفسیر، به نوعی حرفه ای عادی و معلول جامعه یاد شود.
5 ـ سادیسم: یعنی دگرآزاری به معنی وارد کردن رنج و آزار جنسی یا روانی به شخص دیگر یه منظور تحصیل تحریک و لذت جنسی است که سه نوع سادیسم داریم: 1ـ سادیسم ذهنی 2ـ سادیسم سمبولیک 3ـ سادیسم بدنی که فیلمها به این مضمون نیز پرداخته اند.
6ـ عاقبت ناگوار گرایش‌های غلط: دسته‌ای از فیلمها پول پرستی را عاملی برای تخریب آینده افراد می‌دانند گروه دوم این فیلمها عاقبت شوم تبه کاری و بزه‌کاری را هشدار می‌دهند و گروه دیگری از فیلمها به دو گرایش نامطلوب و ناهنجار مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر اشاره می‌کنند.
نویسنده در پایان پس از بررسی فیلمها به این نتیجه می‌رسد که مضمون فیلمها در حوزه مرتبط با اخلاق و فقه با ضعف‌های فراوانی رو به رو است. به عقیده نویسنده مضمون نادرست یک فیلم می‌تواند باعث ایجاد زمینه پذیرش عقاید انحرافی در افراد شود. به این صورت که یک مخاطب، بارها اندیشه‌ای را در فیلم‌های مختلف مشاهده کرده و تصوری از آن در ذهنش نقش بسته است؛ همین فرد در مواجه با یک اندیشه یا فرقه ی انحرافی برای تصدیق یا تکذیب آن به داشته‌های ذهنی اش رجوع می‌کند و این جاست که تصورات ناشی از فیلمها خود را نمایان می‌کند و باعث تصدیق آن اندیشه‌ها یا فرقه برای فرد می‌شود و معمولاً فرد مبتلا به این پروسه متوجه نمی‌شود اما اگر این فرد نگرش دینی داشته باشد می‌تواند نقاط اشتباه مضمون فیلم را دریابد و در همان زمان، آن را رد کند؛ ولی معمولاً عموم مخاطبان، فاقد اندیشه ای راستین در زمینه بحث‌های دینی هستند و به همین علت، هر فرد به میزان ضعف خود در مباحث، دچار این آسیب‌ها می‌شود.
اطلاعات کتاب شناختی:
جواد امین، خندقی، «دین و سینما، آموزه‌های اخلاقی و ارزشی؛ بررسی و تحلیل بیش از سیصد فیلم»، چاپ اول، 1391، قم: انتشارات ولاء منتظر. 8000ت
تهیه و تنظیم:منصوره عاشقی حسین آباد