به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محمد یزدی در 15 شهریور ماه 1394 در جلسه اول درس خارج فقه دیات ابتدا به تشریح مفهوم جنین پرداخت و حفظ آن را بر مادر، امری واجب بر شمرد و اضرار به آن را حرام دانست و نیز اسقاط آن را از دیدگاه قانون جرم خواند.
وی در ادامه با بر شمردن ادله حرمت سقط جنین، این أمر را منافی با کرامت انسانی دانست و اشاره کرد: تمامی موارد سقط جنین علاوه بر دیه، حرمت تکلیفی نیز دارد که دلیل این حرمت را می توان از آیات و روایاتی که اسقاط جنین توسط مادر را قتل تلقی می کند استفاده نمود.
آیت الله یزدی با بر شمردن اقوال فقهای شیعه در مورد حکم دیه جنین، به بررسی فتوای مشهور در متون فقهی پرداخت و مدرک این نظریه را در روایات جستجو نمود.
متن جلسه اول در ذیل ارائه می گردد.
فصل چهارم لواحق دیه
مباحث دیه را سال گذشته مطرح کردیم و امسال می پردازیم به فصل چهارم مباحث دیات که با عنوان لواحق مطرح کردند.
نکته
با توجه به اینکه این فصل نیز به مسائل دیه می پردازد وجه تعبیر به لواحق معلوم نیست. با این وجود مباحث را همانگونه که در این فصل مطرح شده ما نیز طرح می کنیم.
مسئله اول: دیه جنین
مقدمه:
تعریف جنین: مراحل اولیه شکل گیری انسان در رحم مادر را جنین می نامند و حفظ آن بر مادر واجب و اضرار به آن حرام و اسقاط آن جرم است. البته حق عزل (جلوگیری از استقرار منی در رحم زن) با زن است اما پس از استقرار نطفه در رحم، مادر حقی در اسقاط آن ندارد.
در باب دیات بحث از سقط جنین توسط مادر یا فرد دیگر است که علاوه بر حرمت تکلیفی، اثر وضعی(پرداخت دیه) نیز دارد. مقدار دیه با توجه به مراحل تکاملی جنین متغییر است.
دیه جنین
اولین مرحله از مراحل تکاملی جنین، استقرار منی در رحم زن است که به نطفه تعبیر می شود، اما مراحل بعدی عبارتند از: علقه، مضغه، عظام، و مَکسیِّ باللحم. دیه سقط جنین با توجه به مراحل فوق: بیست دینار، چهل دینار، شصت دینار، هشتاد دینار و صد دینار طبقه بندی می شود (1).
تمامی موارد سقط جنین علاوه بر دیه، حرمت تکلیفی نیز دارد که دلیل این حرمت را می توان از آیات و روایاتی که اسقاط جنین توسط مادر را قتل تلقی می کند استفاده نمود.
آیه شریفه:
(وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً) (2)
اقوال موجود در مسئله :
قول مشهور:
اسقاط جنین کامل قبل از دمیده شدن روح صد دینار است.
قول غیر مشهور:
قول ابن جنید که در ادامه اشاره می شود.
مدرک قول مشهور:
روایت اول، صحیحه ابن مسکان: (3)
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ أَوْ غَیْرِهِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دِیَةُ الْجَنِینِ خَمْسَةُ أَجْزَاءٍ- خُمُسٌ لِلنُّطْفَةِ عِشْرُونَ دِینَاراً- وَ لِلْعَلَقَةِ خُمُسَانِ أَرْبَعُونَ دِینَاراً- وَ لِلْمُضْغَةِ ثَلَاثَةُ أَخْمَاسٍ سِتُّونَ دِینَاراً- وَ لِلْعَظْمِ أَرْبَعَةُ أَخْمَاسٍ ثَمَانُونَ دِینَاراً- وَ إِذَا تَمَّ الْجَنِینُ کَانَتْ لَهُ مِائَةُ دِینَارٍ فَإِذَا أُنْشِئَ فِیهِ الرُّوحُ- فَدِیَتُهُ أَلْفُ دِینَارٍ أَوْ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ إِنْ کَانَ ذَکَراً- وَ إِنْ کَانَ أُنْثَى فَخَمْسُمِائَةِ دِینَارٍ- وَ إِنْ قُتِلَتِ الْمَرْأَةُ وَ هِیَ حُبْلَى- فَلَمْ یُدْرَ أَ ذَکَراً کَانَ وَلَدُهَا أَمْ أُنْثَى- فَدِیَةُ الْوَلَدِ نِصْفُ دِیَةِ الذَّکَرِ- وَ نِصْفُ دِیَةِ الْأُنْثَى وَ دِیَتُهَا کَامِلَةٌ.
وجه استدلال:
این روایت به نظر ما صحیحه است چون راوی و مروی عنه هر دو ثقه هستند؛ وجه استدلال این روایت نیز کاملا واضح است چرا که به مدعای ما صراحتا اشاره دارد؛ لذا توضیح بیشتری نیاز ندارد.
روایت دوم: (4)
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ بِأَسَانِیدِهِ إِلَى کِتَابِ ظَرِیفٍ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ: جَعَلَ دِیَةَ الْجَنِینِ مِائَةَ دِینَارٍ- وَ جَعَلَ مَنِیَّ الرَّجُلِ إِلَى أَنْ یَکُونَ جَنِیناً خَمْسَةَ أَجْزَاءٍ- فَإِذَا کَانَ جَنِیناً قَبْلَ أَنْ تَلِجَهُ الرُّوحُ مِائَةَ دِینَارٍ- وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ- وَ هِیَ النُّطْفَةُ فَهَذَا جُزْءٌ- ثُمَّ عَلَقَةً فَهُوَ جُزْءَانِ- ثُمَّ مُضْغَةً فَهُوَ ثَلَاثَةُ أَجْزَاءٍ- ثُمَّ عَظْماً فَهُوَ أَرْبَعَةُ أَجْزَاءٍ- ثُمَّ یُکْسَى لَحْماً فَحِینَئِذٍ تَمَّ جَنِیناً- فَکَمَلَتْ لَهُ خَمْسَةُ أَجْزَاءٍ مِائَةُ دِینَارٍ- وَ الْمِائَةُ دِینَارٍ خَمْسَةُ أَجْزَاءٍ- فَجَعَلَ لِلنُّطْفَةِ خُمُسَ الْمِائَةِ عِشْرِینَ دِینَاراً- وَ لِلْعَلَقَةِ خُمُسَیِ الْمِائَةِ أَرْبَعِینَ دِینَاراً- وَ لِلْمُضْغَةِ ثَلَاثَةَ أَخْمَاسِ الْمِائَةِ سِتِّینَ دِینَاراً- وَ لِلْعَظْمِ أَرْبَعَةَ أَخْمَاسِ الْمِائَةِ ثَمَانِینَ دِینَاراً- فَإِذَا کُسِیَ اللَّحْمَ کَانَتْ لَهُ مِائَةٌ کَامِلَةً- فَإِذَا نَشَأَ فِیهِ خَلْقٌ آخَرُ وَ هُوَ الرُّوحُ- فَهُوَ حِینَئِذٍ نَفْسٌ بِأَلْفِ دِینَارٍ کَامِلَةً إِنْ کَانَ ذَکَراً- وَ إِنْ کَانَ أُنْثَى فَخَمْسُمِائَةِ دِینَارٍ- وَ إِنْ قُتِلَتِ امْرَأَةٌ وَ هِیَ حُبْلَى مُتِمٌّ- فَلَمْ یَسْقُطْ وَلَدُهَا وَ لَمْ یُعْلَمْ أَ ذَکَرٌ هُوَ أَوْ أُنْثَى- وَ لَمْ یُعْلَمْ أَ بَعْدَهَا مَاتَ أَمْ قَبْلَهَا- فَدِیَتُهُ نِصْفَانِ نِصْفُ دِیَةِ الذَّکَرِ- وَ نِصْفُ دِیَةِ الْأُنْثَى- وَ دِیَةُ الْمَرْأَةِ کَامِلَةً بَعْدَ ذَلِکَ- وَ ذَلِکَ سِتَّةُ أَجْزَاءٍ مِنَ الْجَنِینِ- وَ أَفْتَى ع فِی مَنِیِّ الرَّجُلِ یُفْزَعُ عَنْ (فی المصدر- یفرغ من) عِرْسِهِ- فَیَعْزِلُ عَنْهَا الْمَاءَ وَ لَمْ یُرِدْ ذَلِکَ- نِصْفَ خُمُسِ الْمِائَةِ عَشَرَةَ دَنَانِیرَ- وَ إِذَا أَفْرَغَ فِیهَا عِشْرِینَ دِینَاراً- وَ قَضَى فِی دِیَةِ جِرَاحِ الْجَنِینِ مِنْ حِسَابِ الْمِائَةِ- عَلَى مَا یَکُونُ مِنْ جِرَاحِ الذَّکَرِ وَ الْأُنْثَى- وَ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ کَامِلَةً- وَ جَعَلَ لَهُ فِی قِصَاصِ جِرَاحَتِهِ وَ مَعْقُلَتِهِ- عَلَى قَدْرِ دِیَتِهِ وَ هِیَ مِائَةُ دِینَارٍ.
این روایت همچون روایت قبلی دلالتش بر مطلوب ما واضح است. و نظر محقق حلی را در این زمینه تأیید می کند همانگونه که ایشان در کتاب شرایع می فرمایند:
النظر الرابع فی اللواحق و هی أربعة، الأول فی الجنین و دیة الجنین المسلم الحر مائة دینار إذا تم و لم تلجه الروح ذکرا کان أو أنثى (5) در اینجا ایشان دیه جنین کامل قبل از دمیده شدن روح را صد دینار دانستند.
با توجه به ادله مذکور دیه جنینِ مسلمانِ حرّ در صورت کامل بودن و قبل دمیدن روح، صد دینار است.226/906/س
مقرر: علی رنجبر
پاورقی :
1ـ این مطلب در باب 21 از ابواب دیات نفس آمده است.
2ـ الإسراء ، الجزء 15، الصفحة: 289، الآیة: 70
3ـ باب 21 از ابواب دیات نفس ح1
4ـ باب 19 ابواب دیات الاعضاء ح1
5ـ شرائع الاسلام ج4 ص263