vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی، در چهل و یکمین جلسه سال تحصیلی 94-95 در درس خارج فقه سیاسی اسلام که روز دوشنبه نوزدهم بهمن ماه 1394 درمدرسه دارالشفاء برگزار شد با استناد به روایاتی از منابع اهل سنّت به بیان مطالبی درباره نصب خاص ائمه اطهارعلیهم السلام به عنوان جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرمانروایان پس از آن حضرت پرداخت که برگزیده آن در ادامه می‌آید.

1. فرازی از حدیث ثقلین می فرماید «مَا إنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی‌ أبَداً» ؛ تمسّک در این عبارت، اطاعت به طور مؤکّد و با تقریر در وجوب آن است و بیانگر اطاعت مطلق  و در همه احوال و اوامر است.

2. با توجه به بند یک، عبارت «مَا إنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی‌ أبَداً» دلالت بر نصب جانشینان رسول اکرم دارد .

3. بیانات رسول اکرم صلی الله علیه و آله همگی مفسّر آیات کریمه قرآن است؛ چون خداوند آن حضرت را به عنوان مبیّن «مانزّل الیهم» معرفی کرده است.

4. تمسّک به قرآن جدای از تمسّک به اهل بیت نیست و بدون تمسّک به اهل بیت تمسّک به قرآن میسور نیست.

5. خلافت و جانشینی رسول خدا هم برای قرآن کریم و هم برای اهل بیت علیهم السلام ثابت است و چگونگی این خلافت توأمان بدین نحو است که قرآن قانون است و مفسّر و مجری آن اهل بیت است.

6. در یکی از الفاظ حدیث ثقلین به روایت احمد بن حنبل، صراحتاً واژه «خلیفتین» بکار برده شده است؛ بنا به معنای لغوی این کلمه و براساس استعمال عرفی این واژه در صدر اسلام می توان گفت تصریح به این واژه در حدیث، دلیل نصب اهل بیت به عنوان جانشین و فرمانرواست.

7. در یکی دیگر از الفاظ حدیث ثقلین صادره از منابع روایی عامه ، عبارت «فلا تقدمو هما فتهلکوا، و لاتقصروا عنهما فتهلکوا» وجود دارد . دلالت این عبارت بر وجوب اطاعت از اهل بیت و عدم جواز تخلّف از اوامر آنها صریح است و این به معنی فرمانروایی و جانشینی است .

8. حدیث سفینه نوح با تشبیه تبعیّت و تمسّک به اهل بیت به رکوب در سفینه نوح ، نصّ در جانشینی اهل بیت علیهم السلام است؛ چون دلالت روشنی بر وجوب اطاعت و تبعیّت از آنها دارد.

تقریر چهل و یکمین جلسه درس خارج نظام سیاسی اسلام آیت الله اراکی تقدیم می شود.

بسم الله الرحمن الرحیم

یادآوری

بحث درباره ادلّه دالّ بر نصب خاص ائمه هدی صلوات الله علیهم اجمعین بود. بیان نصب خاص به اشکال مختلف آمده است. شیوه اول ، شیوه تعبیر به «اهل البیت» یا «عترت» از ائمه اطهار است . گفتیم حدیث ثقلین ، نصّ در نصب اهل البیت برای فرمانروایی بعد از رسول است. گفتیم این حدیث با الفاظ مختلف آمده است.

لفظ اول را از ترمذی نقل و بحث کردیم :  

«قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله انّی تارک فیکم ما ان تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی احدهما اعظم من الاخر کتاب الله حبل ممدود من السماء إلی الأرض و عترتی اهل بیتی و لن یتفرقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما» صحیح ترمذی ، باب مناقب اهل البیت، حدیث 3788.

دلالت بر جانشینی اهل بیت

عرض کردیم که عبارت « انّی تارک فیکم» با توجه به سایر قرائنی که در روایت وجود دارد ، نصّ در نصب اهل البیت به عنوان جانشینان رسول اکرم صلی الله علیه و آله است .

عبارت دوم که دلالت بر نصب دارد، عبارت «ما ان تمسّکتم به» است.

تمسّک یعنی اطاعت

مراد از تمسّک همان اطاعت و تبعیّت است ؛ بلکه تأکید و تشدید بر اطاعت است ؛ یعنی تمسّک، اطاعت با تأکید بیشتر و تقریر در وجوب اطاعت است و اطاعت در همه حال و در هر امر را می رساند.

بنابراین  [عبارت « ما ان تمسّکتم به» ] دلالت بر نصب جانشینان رسول اکرم دارد.

مراد از تمسّک ، چنگ زدن فیزیکی نیست بلکه مراد از تمسّک ، جدا نشدن است ؛ یعنی هرچه آنها گفتند و[عمل کردند] در پی گفتار و رفتار آنها باشیم. به آنچه گفتند عمل و اطاعت کنیم.

کلام رسول الله ؛ مفسّر کلام الله

در کلمه «تمسّک»  [ در این روایت ] اشعاری به آیه کریمه « ِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‏» وجود دارد.؛ [ چون ] به هر حال بیانات رسول اکرم صلی الله علیه و آله همگی نظر به آیات کریمه قرآن دارد و همگی مفسّر آیات کریمه قرآن است؛ چون خداوند آن حضرت را به عنوان مبیّن «مانزّل الیهم» معرفی کرده است.

[ درباره تبیین آیات نازله بوسیله نبی اکرم ، خدای متعال در ] سوره نحل آیه 44 فرموده است :

« وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ » ما ذکر را برتو نازل کردیم تا تو این ذکر را برای مردم تبیین کنی. رسول اکرم مبیّن الذکر و مبیّن القرآن است؛ لذا هرآنچه از آن حضرت سرزده است چه رفتاری و چه کرداری ، همگی مبیّن آیات کریمه قرآن است.

[ در روایت شریفه عبارت ] « ما ان تمسّکتم به» اشاره به این آیه است و [در آیه کریمه ، عبارت ] « فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‏» ، مصداق آن اهل البیت و کتاب خداست.

مفهوم تمسّک دوگانه

تمسّک به اهل البیت و به قرآن با همدیگر ، یعنی اینکه باید به اهل بیت تمسّک کرد و در بیان قرآن کریم هم ، بیان اهل بیت حجّت و مفسّر است . اگر بخواهیم به اهل بیت علیهم السلام تمسّک کنیم و به قرآن تمسّک نکنیم معنی آن این است که ما نتوانسته ایم تمسّک کامل به اهل بیت کنیم چون تمسّک به آنها جدای از تمسّک به قرآن نیست. تمسّک به قرآن به جز با تمسّک به اهل بیت میسور نیست.

این بحث ما درمورد لفظ اول حدیث ثقلین بود که از ترمذی نقل شد.

حدیث ثقلین؛ لفظ دوم

لفظ دوم از حدیث ثقلین که اینجا بحث می شود ، لفظی است که احمد بن حنبل در مسند خود به سندش از زید بن ثابت نقل کرده است.

«قال قال رسول الله – صلی الله علیه و آله - انّی تارک فیکم خلیفتین کتاب الله حبل ممدود ما بین السماءوالأرض أو ما بین السماء إلی الأرض و عترتی اهل بیتی و انّهما لن یتفرّقا حتی یردا علیّ الحوض»  مسند احمد، حدیث 21633.

دلالت بر فرمانروایی اهل بیت

در اینجا عبارت «خلیفتین» بکار رفته است. علاوه بر معنای لغوی «خلیفه » ،  در عرف صدر اسلام  به کسی «خلیفة الرسول » می گفتند که فرمانروا و جانشین بعد از رسول باشد. خلیفه یک شخص یعنی کسی که کار او را انجام می دهد ؛ لذا خود کلمه «خلیفه» نشان دهنده نصب اهل بیت است برای فرمانروایی.

رابطه دو خلیفه

قرآن کریم [ همچون اهل بیت ] فرمانروا است ؛ منتها فرمانروایی آن به قانون بودن آن است؛ قرآن قانون است؛ اما کسانی که این قانون را اجرا کرده، بیان، شرح و تفسیر می‌کنند‌ و اختیارات حکومتی دارند، اهل البیت هستند؛ همان گونه که رسول اکرم(ص) مقام و منزلتشان همین گونه بود « إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاس‏».

همانگونه که آن حضرت مکلّف بود که بین مردم به کتاب خدا حکم کند، اهل بیت هم خلیفه رسول اکرم در این امر هستند و میان مردم به کتاب خدا حکم می کنند، این می شود معنی اینکه این دو خلیفه ی رسول اکرم هستند.

قرآن کریم خلیفه رسول اکرم است چون این حکم ، حکم به کتاب است و ائمه علیهم السلام هم خلیفه هستند چون مأمورند که به این کتاب بین مردم حکم کنند.

پس همانگونه که رسول اکرم صلی الله علیه و آله مقام فرمانروایی و وجوب اطاعت داشت ، بنابر صراحت این روایت اهل بیت علیهم السلام هم مقام جانشینی رسول اکرم و همان مقام وجوب اطاعت را دارند.

این لفظ از روایت را متقی هندی در کنزالعمال از طرق متعدد ، نقل کرده است. در کنزالعمال ، یکی از الفاظ این روایت ، حدیث شماره 947 است.

حدیث ثقلین؛ لفظ سوم

متقی هندی در کنزالعمال از طبرانی در کتاب کبیر وی به سندش از زید بن ارقم روایت می کند :

«قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله ألا هل تسمعون فإنّی فرطکم علی الحوض و انتم واردون علیّ الحوض فانظرونی کیف تخلفونی فی الثقلین قالوا و ما الثقلین یا رسول الله قال کتاب الله طرفه إلی السماء و طرفه بایدیکم فاستمسکوا به و لا تضلّوا والآخرعترتی و إن الطیف الخبیر نبّأنی أنّهما لن یتفرّقا حتی یردا علیّ الحوض فسألت  ذلک لهما ربّی فلا تقدّموها فتهلکوا و لاتقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فإنهم اعلم منکم من کنت اولی به من نفسه فعلیّ ولیّه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»  کنزالعمال ، حدیث شماره 957.

ظاهر این است که این روایت ، بخشی از حدیث ثقلین است.

تبیین فقراتی از روایت

«فرط» : به معنی پیشرو است. در دعای اهل قبور می خوانیم : انتم لنا فرط و نحن بکم لاحقون؛ یعنی شما پیشرو هستید و ما از پی شما می آییم.

«لا تعلّموهم فإنهم اعلم منکم» : آنها از شما داناترند چیزی به آنها نیاموزید.

«فسألت  ذلک لهما ربّی» :  من از خدا خواستم که این دو از هم جدا نشوند تا وقتیکه در کنار حوض به من می رسند.

«فإنّی فرطکم علی الحوض و انتم واردون علیّ الحوض» :  من قبل از شما کنار حوض حاضرم و شما بر من کنار حوض وارد می شوید .

دلالت بر فرمانروایی اهل بیت

[عبارت] «فلا تقدّموها فتهلکوا و لاتقصروا عنهما فتهلکوا» [ از حدیث ، به معنی آن است که ] از آنها پیشی نگیرید که هلاک می شوید و از آنها عقب نیفتید که هلاک می شوید. معنی این عبارت این است که هرچه اهل بیت گفتند انجام دهید و هرچه نگفتند ، انجام ندهید.

این عبارت دلالت صریح دارد بر وجوب اطاعت از آنها و عدم جواز تخلّف از دستور آنها و این همان فرمانروایی و جانشینی است . چون معنی فرمانروایی آنها این است که همانگونه که رسول اکرم واجب الاطاعة بود ، اهل بیت هم وجوب اطاعت دارند . در آیه شریفه هم که می فرماید : «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولوالامر منکم » ، مراد از اولوالامر ، اهل بیت است.

حدیث دوم ؛ حدیث سفینه

روایت سفینه با الفاظ مختلف در منابع مختلف وارد شده است که قبلاً نقل کردیم.

همه الفاظ حدیث سفینه بر این اجماع دارند که «مثل اهل بیتی فیکم کسفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق». حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین ، حدیث شماره 3349 و حدیث 4763.

دلالت بر فرمانروایی و جانشینی اهل بیت

[ در این حدیث ، اهل بیت علیهم السلام به سفینه نوح تشبیه شده است و رکوب در سفینه موجب نجات و تخلّف از رکوب را موجب هلاکت دانسته است ] رکوب در سفینه یعنی با آنها بودن و از آنها جدا نشدن ؛ یعنی پیرو و دنباله رو آنها بودن ، هر چه کردند از آنها تبعیت کنیم ، هر جا رفتند با آنها باشیم ، هرچه گفتند باید از آنها اطاعت کرد. این مطلب ، دلالت بر نصب آنها برای امر و نهی دارد به این معنی که آنها آمر و ناهی هستند و درآنچه امر و نهی می کنند اطاعت از آنها واجب است و تبعیت از آنها در رفتارشان واجب است ؛ بدین جهت این روایت نصّ در جانشینی آنها است.

تقریر: ج. زنگنه 233/907/م