به گزارش سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی وسائل هفتمین وآخرین یادداشت به موضوع سهم سرمایه به عنوان ابزار دیگری در سیستم توزیع در اقتصاد اسلامی از نگاه عالم و فقیه بزرگوار شهیدمحمدباقر صدر می پردازد. در یادداشت های گذشته، کار به عنوان ابزار تولید مورد بررسی قرار گرفت.
سهم سرمایه
در این بخش عدالت در سهم‌بری سرمایه نقدی و سرمایه تجاری، با تبیین چند موضوع در قالب نکات و سپس نتیجه‌گیری از آن‌ها، بررسی می‌شود.
نتیجه نکات یادشده آن است که به‌کارگیری سرمایه در قالب ربا ممنوع بوده و سهم عادلانه سرمایه در اقتصاد اسلامی، تنها در قالب مشارکت در سود، آن‌هم به شرط پذیرش تمامی ریسک و خطرات احتمالی نسبت به اصل سرمایه، از سوی صاحب‌سرمایه می‌باشد.
نکته دیگر آن‌که نظام بانکی در اقتصاد اسلامی، می‌بایست در جهت توانمندی عموم مردم حرکت کرده و در مسیر خدمت به رشد سرمایه‌داری مال قرار نگیرد.7
سهم سایر عوامل تولید
منظور از سایر عوامل تولید، عواملی چون ابزار تولید، زمین احیاءشده، ساختمان و از این دست می‌باشد که ویژگی مشترک آن‌ها، کار متراکم بودن می‌باشد. این دسته از عوامل تولید که پس از این، به‌اختصار ابزار تولید نامیده می‌شوند، صرفا مستحق دریافت اجرت ثابت بوده و همان‌گونه که در سیستم توزیع نیز اشاره شد، مبنای نظری اجرت در آن‌ها استهلاک کار متراکمی است که در روند تولید صورت می‌گیرد. ابزار تولید، حق مشارکت در محصولات تولیدی را ندارند و ملکیت ابزار تولید، حقی برای صاحبان آن در تولیدات ایجاد نمی‌کند؛ زیرا اولا طبق مبانی، انسان محور تولید بوده و ابزار در خدمت وی می‌باشند و نه انسان در خدمت آن‌ها؛ و ثانیا طبق ابزارهای توزیع، زمانی فرد در تولیدات کسب حق می‌کند که مباشرت و ممارست در امر تولید داشته باشد؛ حال آن‌که صاحبان عوامل تولید، فاقد چنین شرطی هستند.8
در تعیین اجرت ابزار تولید می‌بایست توجه کرد که به طور کلی مکانیسم بازار و قیمت‌گذاری آن در اقتصاد اسلامی پذیرفته شده است.9 اما در عین حال احتکار و انحصار در ابزار تولید سبب ایجاد کمیابی ساختگی در بازار و در نتیجه، افزایش قیمت و اجرت آن‌ها می‌شود و قیمت ابزار تولید تحت این شرایط عادلانه نخواهد بود؛10 لذا یکی از شرایط اجرت عادلانه در مورد ابزار تولید، حاکم نشدن شرایط احتکار و انحصار در بازار این عامل تولیدی می‌باشد.
جمع‌بندی
نگاه ابزاری به تولید و رشد آن از نتایج دیدگاه جانشینی است. اقتصاد اسلامی، از دو بخش عناصر ثابت و عناصر انعطاف‌پذیر و یا متغیر تشکیل شده است. عناصر ثابت همان احکام منصوص در کتاب و سنت می‌باشند که تابع زمان و مکان و یا سایر متغیرها نبوده و در تمامی شرایط ثابت و یکسان هستند و روابط توزیع را با توجه به اصل عدالت اجتماعی و خلافت عامه انسان بر زمین، مشخص می‌کنند. با استفاده از این احکام، شاخص‌های عمومی که در واقع، خلاصه‌شده احکام ثابت و به نوعی روح حاکم بر آن‌ها می‌باشند استخراج می‌شوند که ضمن مشخص‌کردن چارچوب کلی اقتصاد اسلامی، محدوده عناصر متغیر را نیز تعیین می‌کنند.
سیستم توزیع در اقتصاد اسلامی، حق فرد و اجتماع را توامان در نظر می‌گیرد به‌گونه‌ای که هم‌زمان با عنایت به حقوق و نیازهای افراد، کرامت اجتماع و حیات آن‌را نیز مورد توجه قرار می‌دهد. ابزارهای اولیه و ثانویه توزیع، دو دسته ابزار سیستم مذکور هستند که توزیع مطابق آن‌ها صورت می گیرد. ابزارهای اولیه شامل کار و نیاز و ابزار ثانویه عبارت از ملکیت (اصل ثبات ملکیت و تبعیت نماء از اصل) می‌باشد. با استفاده از سیستم توزیع و ابزاری که برای آن معرفی شد، می‌توان دیدگاه اسلام پیرامون سهم عادلانه هر یک از عوامل تولید را بررسی کرد.
نیروی‌کار یا بر روی مواد و منابعی کار می‌کند که فاقد ملکیت خصوصی بوده و یا این که مواد و منابعی که نیروی‌کار بر آن فعالیت می‌کند، تحت تملک خصوصی قرار دارد. بخش اول، تولید اولیه و بخش دوم، تولید ثانویه به حساب می‌آید. تمامی ثروت‌ها و محصولات تولیدی در تولید اولیه از آن نیروی‌کار می‌باشد که این ملکیت بر مبنای کار، استوار است. در تولید ثانویه، محصول تولیدی از آن مالک ماده اولیه بوده و نیروی‌کار می‌تواند به دو شیوه اجرت ثابت و مشارکت در محصول و سود در فرایند تولید وارد شود.
به‌کارگیری سرمایه در قالب ربا ممنوع بوده و سهم عادلانه سرمایه در اقتصاد اسلامی، تنها در قالب مشارکت در سود، آن‌هم به شرط پذیرش تمامی ریسک و خطرات احتمالی نسبت به اصل سرمایه، از سوی صاحب‌سرمایه است.
سایر عوامل تولید (ابزار تولید، زمین احیاء شده، ...) صرفا مستحق دریافت اجرت ثابت بوده و مبنای نظری اجرت در آن‌ها استهلاک کار متراکمی است که در روند تولید صورت می‌گیرد. این دسته از عوامل، حق مشارکت در محصولات تولیدی را ندارند و ملکیت ابزار تولید، حقی برای صاحبان آن در تولیدات ایجاد نمی‌کند.
پی نوشت:
[1]. اقتصادنا، ص 587-588 و 595-596 و 604-606؛ الاسلام یقود الحیاة، ص 95 و 103.
2. الاسلام یقود الحیاة، ص 46.
3. اقتصادنا، ص 573-574 و 592-593.
4. اقتصادنا، ص 587-588 و الاسلام یقود الحیاة، ص 46.
5. الاسلام یقود الحیاة، ص 54.
6. اقتصادنا، 624؛ الاسلام یقود الحیاة، ص 103.
7. الاسلام یقود الحیاة، ص 55. به نظر می‌رسد منظور شهید از رشد سرمایه‌داری مال یا تنمیة الرأسمالیة للمال؛ رشد سرمایه بدون کار می‌باشد. به این معنی که سرمایه افراد تنها به پشتوانه توانمندی مالی، و بدون انجام کار، رشد یابد. همان‌گونه که در تعریف تولید سرمایه‌داری نیز همین نکته محور تعریف قرار داشت. (مولف)
8. اقتصادنا، ص 552-553 و 555-556 و 571 و 581 و 590؛ الاسلام یقود الحیاة، ص 46 و 54 و 79 و 88 و 93.
9. اقتصادنا، ص 352؛ الاسلام یقود الحیاة، ص 94.
10. الاسلام یقود الحیاة، ص 95-96.
سعید مهدوی وفا طلبه حوزه علمیه قم و دانشجوی مقطع دکتری رشته علوم اقتصادی دانشگاه شهید بهشتی رحمه الله علیه. s.mahdavivafa@gmail.com
702/323/ع