vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی، در سی و دومین جلسه سال تحصیلی 94-95 در درس خارج فقه سیاسی اسلام، که روز شنبه بیست و ششم دیماه 1394 درمدرسه دارالشفاء برگزار شد، خلاصه ای مرور وار از مطالب مطرح شده در جلسات قبل پیرامون دلالت احادیث ثقلین ، سفینه و امان بر عصمت و خلافت اهل بیت را مطرح کرد و سپس به بحث پیرامون آیه تطهیر و برخی روایات وارده از طریق عامه پیرامون این آیه شریفه پرداخت که اهم نکات آن چنین است :

1. دلالت بر عصمت و خلافت؛ آیه تطهیر با دلالت مطابقی بر عصمت و با دلالت التزامی بر خلافت اهل بیت دلالت دارد؛

2. تعدد نزول؛ آیه تطهیر دوبار و احتمالاً سه بار نازل شده است و نزول آن در بار نخست در خانه حضرت زهرا سلام الله علیها بوده است؛

3. حکمت تعدد نزول ؛ نزول آیه در خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها برای بیان تمام جزییات و تفاصیل مقام اهل بیت علیهم السلام است و نزول آن در خانه عایشه و ام سلمه بنا به حکمت دیگر بوده است.

4.تفسیر «اهل بیت» ؛ به استناد برخی روایات عامه  در شأن نزول این آیه ، «اهل بیت» شامل همسران پیامبر صلی الله علیه و آله نمی شود و عنوان «اهل بیت» که در روایات گذشته به آن تصریح شده است ، تفسیر شده و مصادیق آن معلوم می شود.

  وی به مناسبت بحث ، از حدیث کساء یاد کرد و دلیل صدور آن را معرفی مصادیق «اهل بیت» در آیه تطهیر دانست و با  مردود دانستن تشکیک در صحت و صدور این حدیث، تصریح کرد : صرف اینکه یک حدیث سند معتبری ندارد ، کفایت در رد حدیث نمی کند و بر صحت این حدیث قرائنی وجود  دارد .

تقریر سی و دومین جلسه درس خارج نظام سیاسی اسلام آیت الله اراکی تقدیم می شود.

بسم الله الرحمن الرحیم

مرور جلسه قبل

بحث ما در حدیث سوم از احادیث دالّه بر عصمت منصوبین پیامبر صلی الله علیه و آله برای خلافت  بود.

گفتیم حدیث سوم، حدیث « اهل بیتی أمان لأمتی» است که با الفاظ مختلف روایت شده است . در جلسه قبل، لفظ اول را بحث کردیم : «النجوم أمان لأهل الأرض من الغرق، وأهل بیتی امانٌ لأمتی من الاختلاف، فإذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس».

گفتیم «خالفتها» در « فإذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس» دو مطلب را می رساند :

1. مخالفت با اهل بیت علیهم السلام منشأ اختلاف است؛

2. مخالفت با آنان حرام است؛

حدیث امان؛ دلالت بر خلافت و عصمت

  [ دلالت بر خلافت : ] حرمت مخالفت با آنها یعنی [ وجوب اطاعت از آنها؛  یعنی ] اینکه اطاعت از آنها واجب است. این وجوب اطاعت دلالت بر[مقام] فرمانروایی [ و خلافت ] آنها دارد .

 [ دلالت بر عصمت : ] امان بودن آنها برای امت ، دلالت بر عصمتشان دارد ؛ چون عصمت یعنی امان بودن از عقاب و عذاب الهی. کسی که خود در امان باشد و موجب امان دیگران از عقاب الهی باشد؛ [ امان بودن او برای دیگران ] به معنی این است که هیچگاه همراهی با او به مخالفت با خدا نمی کشد ؛ چون مخالفت با خداست که سلب امان می کند [ به دلیل این آیه شریفه که می فرماید :] « الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُون‏».

  بنا به صریح آیه شریفه ، آنچه موجب امن می شود ، عدم لبس ایمان به ظلم است. بنابراین معنی امان بودن اهل بیت علیهم السلام برای امت این است که همراهی با آنها  و اطاعت از آنها ، امت را از عذاب می رهاند و این در صورتی است که آنها هیچگاه پا را از جاده اطاعت خدا بیرون نگذارند. اگر در آنها مخالفت خدا معقول یا ممکن بود  به هیچ وجه همراهی آنها موجب امان نمی شد.

ادامه بحث ؛ لفظ دوم حدیث امان

متقی هندی هم چند لفظ از این روایت را نقل کرده است. از جمله :

«باسناده عن جابر قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله النجوم أمان لاهل السماء فاذا ذهبت اتاها ما یوعدون و أنا امانٌ لاصحابی فاذا ذهبتُ اتاهم ما یوعدون و اهل بیتی امانٌ لامتی فاذا ذهب أهل بیتی اتاهم ما یوعدون»

شاهد ما «أهل بیتی امانٌ لأمتی» است.

[ مرور مباحث قبل پیرامون دلالت احادیث سه گانه ثقلین، سفینه و امان، صادره از منابع روایی اهل سنت بر خلافت و عصمت اهل بیت علیهم السلام : ]

 خلافت و عصمت ؛ مدلول روایات گذشته

روایات مطرح شده در جلسات قبل هم بر خلافت و مقام فرمانروایی اهل بیت دلالت داشت و هم بر عصمت آنها دلالت می کرد؛ یعنی هر دو جنبه را بیان می کرد: از حدیث ثقلین تا حدیث سفینه و حدیث امان، هر سه دسته از احادیث، افزون بر آن که دالّ بر عصمت اهل بیت بود، دالّ بر خلافت و جانشینی اهل بیت هم بود.

1.حدیث ثقلین

حدیث ثقلین چند متن داشت . یکی از متون حدیث این بود که «تارک فیکم خلیفتین کتاب الله و عترتی اهل بیتی» . این متن هم دلالت بر خلافت اهل بیت داشت و هم دلالت بر عصمتشان ؛ چون فرمود : « انهما لن یفترقا»؛ به بیانی که گذشت.

[ خلاصه مطالب گذشته پیرامون حدیث ثقلین :

الف. دلالت بر عصمت

1. فرازی از حدیث چنین است : « لن یتفرقا حتّی یردا عَلَیَّ الحوض»، یا «لَنْ یَفْتَرِقا حَتّی یَردِا عَلّی الْحَوْضِ » یعنی اهل بیت از کتاب الله جدا نمی شود؛

2. قرآن می فرماید : « لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ » است؛ بنا به این آیه شریفه کتاب الله ، عصمت دارد و باطل به هیچ وجه در آن راه ندارد؛

3. نتیجه اینکه : چون اهل بیت علیهم السلام از قرآن جدانشدنی است و در حکم آن است ، عدم ورود باطل در اهل بیت هم ثابت است  و دوری از هرگونه باطل ، چه در رفتار و چه در گفتار را برای اهل بیت علیهم السلام هم می توان نتیجه گرفت و این همان معنای عصمت است.

ب. دلالت بر خلافت

  رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از آنکه خبر از رحلت خود می دهد دو ثقل را به عنوان آنچه پس از آن حضرت باقی می ماند ، معرفی می کند. این نحوه معرفی، دلالت روشنی بر آن دارد که امور به جای مانده و سفارش شده، جانشین و خلیفه آن حضرت است ؛ چون مراد حضرت، صرف معرفی آنچه پس از ایشان جا می ماند، نمی تواند باشد وگرنه اشیاء و امور بجا مانده پس از آن وجود مقدس بسیار است و منحصر در این دو نیست. ]

2. حدیث سفینه

حدیث سفینه هم همینطور بود [ و بر خلافت و عصمت ، هر دو، دلالت داشت] .

فرمود: « مثل اهل بیتی کسفینة نوح من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها غرق » ؛

  تشبیه اهل بیت به سفینه نوح این معنا را می رساند که مخالفت با آنها ، هلاکت است و موافقت با آنها نجات است. اینکه موافقت با آنها نجات است ؛ دو مطلب را می رساند : هم دالّ بر وجوب اطاعت آنهاست و هم دلالت بر عصمت آنها دارد.

دلالت حدیث سفینه نوح بر وجوب اطاعت از اهل بیت به این خاطر است که افتراق و جدا شدن از آنها را خروج از سفینه نوح و موجب هلاک و غرق می داند. تشبیه به رکوب در سفینه نوح و وجوب رکوب آن، این مطلب را می رساند که باید همراه با اهل بیت علیهم السلام بود و دست از آنها بر نداشت. وجوب همراهی با آنها یعنی وجوب اطاعت و پیروی از آنها. پیروی از آنها هم مطلقاً موجب نجات می شود. هر نوع پیروی در هرجا . از سوی دیگر، هر نوع عدم پیروی هم منشأ گمراهی و غرق و هلاک است. طبق آنچه در این روایت آمده است.

[ خلاصه مطالب گذشته پیرامون حدیث سفینه :

الف . دلالت بر عصمت :

1.  در این حدیث ، اهل بیت علیهم السلام به سفینه نوح تشبیه شده اند و همراهی مطلق با آنها موجب ایمنی از هلاک و غرق است. یعنی در هر کار، رفتار و گفتار، همراهی آنان موجب نجات است و بازماندن از آنها موجب هلاک؛

2. هلاک شدن ، تنها در مخالفت با امر خداست و نجات یافتن هم تنها در موافقت با امر خداست.

بنابراین مخالفت با اهل بیت مخالفت با خدا و تبعیت از آنان موافقت با امر خداست. اگر نسبت به اهل بیت علیهم السلام امکان و احتمال تخلفی وجود داشت، امر آنها ملازم امر الهی نبود. بنابراین اهل بیت علیهم السلام معصوم و از هر لغزش و عصیانی مبرّا هستند.

ب.  دلالت بر خلافت :

 وجوب همراهی با اهل بیت علیهم السلام برای ایمنی از هلاک به معنی وجوب اطاعت از آنهاست. چنانکه گفته شد، مقام فرمانروایی و امامت همان مقام وجوب اطاعت است. بنابراین حدیث بر خلافت و فرمانروایی اهل بیت علیهم السلام نیز دلالت دارد. ]

3. حدیث امان

روایت سوم هم همینطور است یعنی روایت « أمان لامتی» ؛ به بیانی که گفتیم . اهل بیت علیهم السلام ، هم برای امت امان هستند و هم مخالفت با آنها مورد نهی واقع شده است. نتیجه مخالفت با آنها هم تفرقه بین امت بیان شده است. تفرقه بین امت هم بنا به آیه شریفه ، خروج از دین است.

قرآن کریم می فرماید: «ولا تکونوا من المشرکین من الذین فرّقوا دینهم» ؛ یعنی تفرقه در دین موجب خروج از دین است. یا این آیه شریفه : «انّ الذین فرّقوا دینهم لستَ منهم فی شیء» ؛ یعنی آنهایی که تفرقه در دین کنند، از جمله پیروان تو به شمار نمی آیند.

بنابراین تفرقه در دین بنا بر منطق قرآن کریم و بنا بر منطق اسلام خروج از دین است. از طرفی تنها راه عدم تفرقه در دین تمسک به اهل بیت است. فرمود : « وأهل بیتی امانٌ لأمتی من الاختلاف، فإذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس»؛ هم مخالفت با آنها را تحریم می کند و هم مخالفت با آنها منشأ اختلاف می شود و اگر منشأ اختلاف شد امت مختلف، حزب ابلیس است.

از این روایت هم هر دو مطلب استفاده می شود. هم خلافت آنها و هم عصمت آنها .

[ خلاصه مطالب گذشته پیرامون حدیث امان :

الف. دلالت بر فرمانروایی و خلافت

1. فرمانروا  کسی است که اطاعت از او واجب است و مردم نظر او را بر نظر خود مقدّم و اطاعت از او را بر خود واجب بدانند. در میان امت ، محور وحدت ،  فرمانروای امت است.

2. بنا به حدیث امان ؛ حفظ امت اسلامی از اختلاف و چند  پارگی  به واسطه اهل بیت علیهم السلام حاصل می شود؛

3. نتیجه اینکه ، اهل بیت علیهم السلام مقام فرمانروایی و امامت را  دارا هستند.

ب. دلالت بر عصمت

بنا به فرازی از حدیث شریف که می فرماید : « فإذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس» ، مخالفت با اهل بیت – مطلقاً در هر امری –  موجب تبعیت از ابلیس و داخل شدن در حزب او می شود ؛ بنابراین با پیروی و عدم مخالفت با اهل بیت علیهم السلام از اتّباع از ابلیس اجتناب می شود. چون در مقابل اتباع از ابلیس، اتباع از خداست ، با اجتناب از فرمانبری ابلیس ، اطاعت از امر الهی و تحصیل رضای او حاصل می شود.

نتیجه اینکه : پیروی از اهل بیت علیهم السلام موجب اطاعت از امر خدا می شود .

از این رو می توان نتیجه گرفت که هر رفتار و گفتاری که آنها انجام می دهند موافق با امر خداست ؛ چون اگر امکان معصیت آنها وجود داشت ، اطاعت از آنها اطاعت از امر الهی نبود. ]

بحث دیگر؛ آیه تطهیر

« إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا». احزاب / 33

آیه تطهیر بر عصمت اهل بیت علیهم السلام تأکید می کند. این تطهیر ، تطهیری است که نه تنها در حق اهل بیت صورت گرفته است بلکه اعلام هم شده است . چنین تطهیری فقط در خصوص اهل بیت است.

مدلول آیه ؛ خلافت و عصمت

این آیه بالمطابقه دلالت بر عصمت و بالالتزام دلالت بر خلافت اهل بیت علیهم السلام دارد.

دلالت بر خلافت

دلالت التزامی آیه شریفه بر خلافت اهل بیت علیهم السلام به این جهت است که همانطور که ثابت شد ، خلفای بلافصل رسول الله صلی الله علیه و آله باید معصوم باشند [ و با توجه به اینکه این اهل بیت هستند که دارای مقام عصمتند پس مقام خلافت نیز برای آنهاست. عصمت اهل بیت از آیه تطهیر هم مانند روایات گذشته استفاده می شود].

دلالت بر عصمت

این آیه کریمه ، نصّ در عصمت اهل بیت است؛ چون رجس هرنوع زشتی و هرنوع بدی را شامل می شود. قدر متیقن این رجس در منطق قرآن کریم، معاصی است : « إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ ». قرآن کریم ، رجس را به عمل شیطان تفسیر کرده است. هرچه عمل شیطان باشد، رجس است و هرچه رجس باشد، عمل شیطان است. آیه تطهیر ، اهل بیت علیهم السلام را مطهّر و پاک از هر عمل شیطانی دانسته است. بنابراین آیه تطهیر، در طهارت اهل بیت یعنی در عصمت آنها دلالت روشن دارد.

دو روایت در شأن نزول آیه تطهیر:

روایت اول

قالت عایشه :

«خرج نبی غداة و علیه مرطّ مرحل من شعر اسود فجاء الحسن بن علی فأدخل ثمّ جاء الحسین فدخل معه ثمّ جاء فاطمة فأدخلها ثمّ جاء علی فأدخل ثمّ قال إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا». صحیح مسلم ، حدیث 6261.

این روایت صراحت دارد که آیه تطهیر در شأن این پنج تن است و نیز صراحت دارد دراینکه اهل بیت این عده است. این روایت ، کلمه اهل بیت را در دیگر روایات که قبلاً خواندیم ، تفسیر می کند.

تعدد نزول آیه تطهیر

  پیامبر صلی الله علیه و آله عنایت داشتند به مردم نشان دهند و بیاموزند که آیه تطهیر در حق این پنج تن نازل شده است. لذا یکبار در برابر عایشه و بار دیگر در برابر ام سلمه ، این آیه نازل شده است. البته ما احتمال می دهیم که این آیه سه بار نازل شده باشد و از قرائن استفاده می کنیم که آیه تطهیر، اولین بار در خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها نازل شده است.

حدیث کساء؛ معرفی اهل بیت در آیه تطهیر

حدیث کساء معروف ، به همین مناسبت [ یعنی برای معرفی اهل بیت درآیه تطهیر ] آمده است و بیانگر این است که آیه تطهیر در خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها نازل شده است.

برخی در صحت این حدیث بی خود تشکیک می کنند. صرف اینکه یک حدیث سند معتبر و درستی ندارد ، کفایت در رد حدیث نمی کند. بر صحت این حدیث قرائنی وجود  دارد. حدیث، هم مضمونش قوی است و مطابق با همه روایات مسلّم است و هم قرائن دیگری وجود دارد بر اینکه آیه تطهیر با همان تفاصیلی که در حدیث کساء آمده است، یک بار در خانه فاطمه سلام الله علیها نازل شده است.

در کتاب عوالم بحرانی ، این روایت وجود دارد که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در خانه حضرت زهرا سلام الله علیها بودند و دست به دعا برداشتند که « اللهم هؤلاء اهل بیتی فاذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا». قاعدتاً بعد از این دعا باید این آیه نازل شده باشد. این قرینه است بر اینکه آیه تطهیر یک بار در خانه حضرت زهرا سلام الله علیها نازل شده است.

حکمت تعدد نزول آیه تطهیر

تعدد نزول آیه تطهیر، حکمتی داشته است. نزول آیه در خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها برای این بوده است که تمام جزییات و تفاصیل مقام اهل بیت علیهم السلام بیان شود. در خانه عایشه هم که آیه نازل شده است برای این بوده است که ام سلمه منفرد به روایت نباشد و عایشه هم حدیث را روایت کند. در خانه ام ّ سلمه هم که آیه نازل می شود ، وی درخواست می کند که او هم با این پنج تن باشد و این آیه در شأن او هم نازل شده باشد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید نه این آیه در شأن تو نیست اگرچه تو «إلی خیر» هستی.

روایت دوم

احمد بن حنبل در مسندش روایت می کند، به سند خود از ام سلمه همسر پیامبرصلی الله علیه و آله :

«إنّ النبی کان فی بیتها فاتته فاطمة بزرمة فیها خزیره فدخلت بها علیه فقال لها ادعی زوجک و ابنیک قالت فجاء علی و الحسن و الحسین و دخلوا علیه و جلسوا یأکلون من تلک  خزیرة و هو علی منامة له کان علی دکان تحته کساء له خیبری قالت و أنا اصلی فی الهجرة فأنزل الله عزّوجلّ هذه الآیة إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا قالت فأخذ فضل الکساء فغشاهم به ثمّ اخرج یده فعلوی بها إلی السماء ثمّ قال اللهم هؤلاء اهل بیتی و خاصّتی واذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا قالت فادخلت رأسی البیت وقلت انا معکم یا رسول الله قال انّک إلی خیر»

مسند احمد بن حنبل ، حدیث 26564

پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه ام سلمه بودند. حضرت فاطمه سلام الله علیها قابلمه کوچکی را که در آن چیزی شبیه به فرنی بود آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود همسر و دو پسر خود را هم بخوان ... حضرت در موضعی روی دکه ای که کسایی از غنائم خیبر پهن شده بود ، نشسته بودند. ام سلمه می گوید من در هجره در حال نماز بودم. آیه نازل شد. حضرت با باقی مانده کسایی که روی آن نشسته بودند آنها را پوشانید. سپس دستش را از زیر عبا بیرون آورد و فرمود اللهم هؤلاء اهل بیتی و خاصّتی واذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا . ام سلمه می گوید من هم سرم را آوردم – سرک کشیدم – در این حجره ای که آنها نشسته بودند و گفتم من هم با شمایم یا رسول الله ؟ فرمود تو «إلی خیر» هستی.223/907/ق

تقریر: ج. زنگنه