به گزارش سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ یادداشت اختصاصی ذیل سعی دارد به بررسی چرخه پول و کالا در نظام اقتصادی اسلام بپردازد به این معنا که این نظام نه آنقدر خشک و چرخ دنده‌ای عمل می‌کند که ذره‌ای جدایی چرخه پول را از چرخه کالا و خدمات برنتابد، و نه آنقدر بی‌ضابطه و قانون که هر نحوه جابجایی ثروت را مجاز بداند.

چکیده:

با نگاهی اجمالی به برخی احکام باب معاملات از جمله حرمت ربای قرضی و معاملی، حرمت قمار، حرمت فروش مجدد قبل از قبض و مواردی از این دست به قاعده‌ای کلی رهنمون می‌شویم. به نظر می‌رسد روح کلی حاکم بر این قوانین در نظام اقتصادی اسلام، اجتناب از جدا شدن چرخه پول و اعتبار از چرخه کالا و خدمات است؛ و نظام اقتصادی اسلام در نظر دارد با اجرای این قوانین و واقعی شدن جابجایی پول و اعتبار، از ایجاد مفاسدی که اعتبار صرف، بدون کالا و خدمات در پی دارد، اجتناب کند.

در این مقاله چرخه ی پول و کالا در نظام اقتصادی اسلام مورد بررسی قرار میگیرد و روشن خواهد شد که این نظام مترقی نه آنقدر خشک و چرخ دنده‌ای عمل می‌کند که ذره‌ای جدایی چرخه پول را از چرخه کالا و خدمات برنتابد، و نه آنقدر بی‌ضابطه و قانون که هر نحوه جابجایی ثروت را مجاز بداند. نظام اسلامی با پیش گرفتن راه میانه به دنبال بوجود آوردن جریانی متعادل و کارآمد از پول و کالاست.

از آن جهت که به دنبال کشف یکی از قوانین کلی مکتب اقتصادی هستیم، در ابتدا به روش‌های مطرح شده جهت دستیابی به قوانین کلی، ثابت و جهان‏شمول در دین مبین اسلام می‌پردازیم، سپس به سراغ احکام و قواعد فقهی مرتبط با فرضیه خود رفته و به اثبات فرضیه می‌پردازیم.

مقدمه:

ویژگی برتر نظام مالی اسلامی، ارتباط آن با آموزه‌های وحیانی است. از این رو نظام مالی اسلامی با نظامهای متعارف که بریده از وحی هستند تفاوت بنیادین دارد. شناخت یکی از قوانین کلی، ثابت و جهان‏شمول حاکم بر احکام معاملات و نگاه کلی اسلام در معاملات نسبت به کل چرخه اقتصادی بخشی از نکات این مساله است.

روش استنباط و دستیابی به آموزه‌های هر مکتبی امری مهم است، و تفاوت در روش استنباط، تمایزات فراوانی را در اصول بدست آمده در پی خواهد داشت. از این رو روش شناسی بحثی است که در کانون توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است و برای کشف اصول و مبانی نظام اقتصادی اسلام ناگزیر از بحث روش شناسی آن هستیم، تا با شناخت روش ها، شیوه مناسب برای کشف اصول حاکم بر نظام اقتصادی اسلام را بدست آوریم. شهید صدر، در این زمینه تلاش فراوانی نموده و به نتایج درخشانی نایل آمده است. ایشان، برای دستیابی به اصول و نظریات اساسی اقتصاد اسلامی، شیوه کشف را تدوین نموده است.

روش شناسی:

ما اصول مکتب اقتصادی را مفاهیم مبنایی و زیربناهای موجود در پس احکام اقتصادی اسلام می‌دانیم، که ممکن است به روشنی و وضوح در منابع دینی نیامده باشد، اما گزاره‌های روبنایی آن در منابع دینی موجود است. مهم آن است که گزاره‌های مناسب را از منابع دینی به گونه‌ای استخراج کنیم که از چینش و تنظیم و تنسیق آن‌ها در نهایت بتوان به طور قطع و یقین محصول نهایی را به اسلام نسبت داد.

کسانی همانند شهید صدر و شهید مطهری، مرتبط بودن مفاهیم اسلامی ‌به هم را مطرح کرده‏اند و معتقد بودند که اسلام، مجموعه‏ای مرتبط و سیستمی ‌است و صاحب نظام می‏باشد. بنابراین امروز با طرح دیدگاه سیستمی و نظام‏مند اسلام، نیاز به بحث‏های جدی در این زمینه احساس می‏شود. از مباحث اساسی در نگاه سیستمی به شریعت، بدست آوردن عناصر ثابت و موقعیتی و ملاک تفکیک آنهاست.

یکى از معیارهایى که در تفکیک عناصر جهان‏شمول از موقعیتى کمک شایانى می‌کند، این است که آیا یک عنصر خاص دینى مى‏تواند در فرض تحقّق حکومت جهانى اسلام و جامعه‏ى مطلوب اسلامى، تحقّق یابد؟ بدون شک عنصرى که در این فرض قابلیت تحقّق نداشته باشد، یک عنصر جهان‏شمول نخواهد بود. ¹

ما با کنار هم قرار دادن احکام معاملات به دنبال دست یافتن به یکی از احکام ثابت و جهان‌شمول در نظام اقتصاد اسلامی هستیم، که همان نظر اسلام نسبت به تعادل در بازار پول و کالا و ارتباط منطقی بین آن‌دو است.

شهید صدر در زمینه اکتشاف سیستم اقتصاد اسلامی می‌فرماید: «اگر چه بعضی جنبه هایش ]سیستم اقتصاد اسلامی[ را مستقیما می‌توان از نصوص استنباط کرد، ولی افکار مهمی هم وجود دارند که از نصوص استنباط نمی‌شوند، بلکه به طور غیر مستقیم یعنی از روبناها، نتیجه می‌گردند».² ایشان در کتاب اقتصادنا، این روش ابتکاری را برای کشف بخش بزرگی از سیستم اقتصادی اسلام ارائه می‌دهد ³ این روش متشکل از دو مرحله است: مرحله اول، مشتمل بر جمع آوری احکام، مفاهیم، قواعد فقهی و حقوقی به عنوان روبنا می‌باشد. مرحله دوم، به جمع‌بندی، تفسیر نظری و یکپارچه آنها و استخراج قواعد عام اقتصاد اسلامی به عنوان روبنا اختصاص دارد.

روش تاسیسی

در روش تاسیس نخست از طریق کتاب، سنت و عقل، به مبانی اعتقادی و ارزشی اسلام، که بیان‌گر جهان بینی حاکم بر رفتارهای اقتصادی و زیربنا و تکیه گاه فکری و نظری مکتب اسلام در باره آموزه‌های اقتصاد اسلامی است، دست می‌یابیم. سپس با استفاده از این مبانی، اصول و قواعد اساسی استنباط و استخراج می‌شود که راهنمای عمل ما در عرصه‌های گوناگون زندگی باشد. ⁴

روش کشفی

به باور شهید صدر، بنیانگذار اقتصاد اسلامی، روش دستیابی به نظریات اساسی اقتصاد اسلامی، روش اکتشاف یا حرکت از روبنا به زیربنا است؛ یعنی محقق اقتصاد اسلامی با جمع آوری احکام و قوانین مدنی در عرصه فعالیت‌های اقتصادی، و تنظیم و تنسیق آنها می‌تواند قواعد و نظریات اساسی و زیربنایی را کشف کند. ⁵ گرچه مبانی مکتب اقتصادی در جهان بینی اسلام و مبانی معرفتی و ارزشی و فلسفی آن، جاگرفته است، ولی کشف مکتب اقتصادی که در صدد حل مشکلات عملی بر اساس عدالت است، با رجوع به مبانی ارزش، کاری سخت و مشکل است و احتمال خطا در آن بسیار است، بنابراین می‌توان از مجموع فقه که دستورات عملی اسلام است، کمک گرفت و با استفاده از دیدگاههای اجتهادی، قواعد اساسی کلی را استخراج کرد. در واقع به جای سیر از مبانی به مکتب، از روبنا به مکتب سیر می‌کنیم.

پی نوشت:

1. هادوی تهرانی 1377، ص395

2. صدر 1417، ص 371-372

3. همان، ص 359-407

4. یوسفی 1385، ص 19-23

5. صدر 1417، ص271

محسن رحمتی دانشجوی ارشد اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی

323/ع