به گزارش سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ در یادداشت قبل به مساله سیستم توزیع اشاره شد یادداشت اختصاصی ذیل تلاش دارد با محور قرار دادن مسأله ابزارهای سیستم توزیع از نگاه فقیه محقق مرحوم آیت الله شهید صدر بپردازد.
ابزارهای سیستم توزیع
سیستم توزیع در اقتصاد اسلامی، حق فرد و اجتماع را توامان در نظر می‌گیرد به‌گونه‌ای که هم‌زمان با عنایت به حقوق و نیازهای افراد، کرامت اجتماع و حیات آن‌را نیز مورد توجه قرار می‌دهد. ابزارهای اولیه و ثانویه توزیع، دو دسته ابزار سیستم مذکور هستند که توزیع مطابق آن‌ها صورت می گیرد. ابزارهای اولیه شامل کار و نیاز و ابزار ثانویه عبارت از ملکیت (اصل ثبات ملکیت و تبعیت نماء از اصل) می‌باشد که در ادامه به تفصیل بیان می‌شوند.
ابزارهای اولیه توزیع
کار
کار، مهم‌ترین ابزار توزیع در اقتصاد اسلامی بوده و به عنوان یک قاعده کلی، کسب و درآمد می‌بایست بر مبنای کار صرف‌شده باشد و در مقابل؛ درآمدی که بر مبنای کار صرف‌شده نباشد، جایز نخواهد بود.1 در واقع از نگاه اقتصاد اسلامی کسب بدون کار با عدالت ناسازگار می‌باشد.2 تفصیل این قاعده نیازمند بررسی دقیق تمامی زوایای بحث است که در ادامه بدان پرداخته می‌شود. اما پیش از آن توجه به نکات زیر ضروری است:
1. کاری که منشا ایجاد حق و یکی از ابزارهای توزیع می‌باشد کار اقتصادی است و کار غیراقتصادی این ویژگی را ندارد. با استعانت از یک مثال می‌توان کار اقتصادی و غیراقتصادی را تعریف و تفاوت آن‌ها را بیان کرد. اگر طبیعت و جامعه انسانی را در نظر بگیریم، تک‌تک افراد سعی در حیازت و به‌دست آوردن منابع طبیعی دارند. هر شخصی به دنبال حیازت زمین، چاه‌های نفت، چوب‌های جنگل، استفاده از آب چاه‌ها و رودها، استفاده از سنگهای معدنی، صید ماهی و پرندگان و ... می‌باشد. اما اگر طبیعت و یک فرد را به تنهایی و بدون جامعه و افراد دیگر در نظر بگیریم، چنین شخصی دیگر به فکر حیازت و سیطره بر معادن، رودها وامثال آن نخواهد بود؛ چراکه با هر زمان که بخواهد می‌تواند نیازهای خود را با مراجعه به معادن و رودها برطرف کند. اما همین شخص برای برطرف کردن نیازهایی چون مسکن و خوراک، نیازمند استفاده از چوب جنگل، آب رودها، صید ماهی و پرنده و غیره می‌باشد؛ چراکه حیازت و سیطره بر این منابع شرط اساسی استفاده از آن‌ها می‌باشد.
با کمک گرفتن از این مثال، می‌توان گفت که حیازت در مواردی چون معادن و رودها، ناشی از رقابت بین افراد جامعه بوده و عملی احتکاری به حساب می‌آید. در مقابل حیازت چوب جنگل، آب رودها، ماهی دریا و امثال آن ناشی از نیاز بوده و عملی اقتصادی است. به عبارت دیگر حیازت و سیطره بر منبع ثروت طبیعی اعم از زمین، معدن، رود و ... سیطره ناشی از رقابت بین افراد بوده و در اصل عملی احتکاری، انحصاری و مبتنی بر اعمال زور است، اما حیازت و سیطره بر مقادیر محدودی از ثروت طبیعی؛ مانند صید ماهی و پرنده و یا استفاده از چوب جنگل‌ها، عملی انتفاعی و اقتصادی به شمار می‌آید. در مجموع کارهای غیراقتصادی منشأ ایجاد حقوق خصوصی نبوده و منظور از کار در قاعده مذکور، کار اقتصادی می‌باشد.3
2. منظور از کار صَرف‌شده، اعم از کار مباشرتی و کار متراکم می‌باشد. کار مباشرتی، کاری است که در آنِ واحد ایجاد و صرف می‌شود؛ مانند کار کارگر. در مقابل؛ کار متراکم به کاری اطلاق می‌شود که قبلا ایجاد شده و در زمان انتفاع مستاجر صرف می‌شود؛ مانند کار متراکم شده در خانه یا ابزار تولید. لذا بحث از کار به عنوان ابزار توزیع در دو مرحله کار مباشرتی و کار متراکم پی‌گیری می‌شود.4
کار مباشرتی
به صورت کلی کار مباشرتی (که از این به بعد به صورت مطلق «کار» بدان اطلاق می‌شود) یا بر روی منابع خام طبیعی صورت می‌گیرد که قبلا مالکی نداشته و یا بر روی موادی صورت می‌گیرد که مطابق با سیستم توزیع، تحت تملک قرار گرفته است. قسم اول، تولید اولیه و قسم دوم، تولید ثانویه نام‌گذاری شده و به صورت زیر تعریف می‌شوند:
تولید اولیه: مرحله‌ای است که در آن تولیدکننده اقدام به تولید بر روی ماده طبیعی می‌کند که فاقد هرگونه آثار مربوط به عمل گذشته‌ی انسان دیگری می‌باشد. مانند صنایع اسخراجی و تولید کشاورزی؛ البته در صورتی که بذر مورد استفاده، ملک تولیدکننده قبلی نباشد.5
تولید ثانویه: مرحله‌ای است که در آن تولید بر روی ماده‌ای صورت می‌گیرد که قبلا به واسطه فعالیت انسانی، دگرگون شده و تحت ملکیت او درآمده است؛ هم‌چون صنعت پارچه‌بافی و تولید ابزار که صنایع تبدیلی می‌باشند.6
در هر دو بخش، طبق قاعده یادشده، کارگر (نیروی‌کار) طبق کار صرف‌شده، مستحق کسب درآمد است؛ اما نوع استحقاق در آن‌ها متفاوت است؛ لذا بحث در دو بخش تولید اولیه و تولید ثانویه پی‌گیری می‌شود.
پی نوشت:
[1]. اقتصادنا، ص 588-591.
2. اقتصادنا، ص 605.
3.الاسلام یقود الحیاة، ص 75-76؛ اقتصادنا، ص 511.
4. اقتصادنا، ص 597.
5. «الانتاج الاولی: هو الانتاج الذی یمارس فیه المنتج انتاج مادة طبیعیة لم یتجسد فیها عمل انسان سابق کالصناعات الاستخراجیة و الانتاج الزراعی فی حالة عدم کون البذر مملوکا لمنتج سابق و نحو ذلک من عملیات الانتاج. الاسلام یقود الحیاة، ص 71.
6. الانتاج الثانوی: هو الانتاج الذی یمارس فیه المنتج انتاج ماده قد طورت بشریا و دخلت فی نطاق ملکیة انسان منتج فی مرحلة سابقة کما فی الصناعات التحویلیة کصناعة الاقمشة و انتاج الآلة علی مختلف اشکالها. الاسلام یقود الحیاة، ص 71.
سعید مهدوی وفا
طلبه حوزه علمیه قم و داشجوی مقطع دکتری رشته علوم اقتصادی دانشگاه شهید بهشتی رحمه الله علیه. s.mahdavivafa@gmail.com
/323/ع