به گزارش سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ یادداشت اختصاصی ذیل می کوشد با محور قرار دادن مسأله سیستم توزیع به تبیین یکی از عناصر مساله اقتصاد اسلامی بپردازد.
ثابت بودن قواعد توزیع در اقتصاد اسلامی
اقتصاد اسلامی، از دو بخش عناصر ثابت و عناصر انعطاف‌پذیر و یا متغیر تشکیل شده است. عناصر ثابت همان احکام منصوص در کتاب و سنت می‌باشند که تابع زمان و مکان و یا سایر متغیرها نبوده و در تمامی شرایط ثابت و یکسان هستند و روابط توزیع را با توجه به اصل عدالت اجتماعی و خلافت عامه انسان بر زمین، مشخص می‌کنند. با استفاده از این احکام، شاخص‌های عمومی که در واقع، خلاصه‌شده احکام ثابت و به نوعی روح حاکم بر آن‌ها می‌باشند استخراج می‌شوند که ضمن مشخص‌کردن چارچوب کلی اقتصاد اسلامی، محدوده عناصر متغیر را نیز تعیین می‌کنند. عناصری که با توجه به شرایط هر مرحله، از شاخص‌های عمومی استنباط شده و روابط توزیع را مطابق با ضرورت‌های حاصل از پیشرفت در شیوه تولید، تنظیم می‌کنند. می‌توان گفت عناصر متغیر، عناصری هستند که با توجه به شرایط و ضرورت‌ها و در جهت حفظ شاخص‌های عمومی، وضع می‌شوند. عناصر متغیر هنگام بروز مشکل برای عناصر ثابت (احکام و شاخص‌های برگرفته از آن) و در جهت رفع آن وضع می‌شوند. به طور خلاصه، احکام منصوص در کتاب و سنت و شاخص‌هایی که از آن‌ها اخذ می‌شود، بخش ثابت؛ و احکامی که شرایط هر مرحله آن‌را ایجاب کرده و مطابق با شاخص‌های عمومی می‌باشد، بخش متغیر اقتصاد اسلامی را تشکیل می‌دهد.
نحوه استخراج شاخص‌های عمومی، به یکی از روش‌های زیر است:
1. جهت‌گیری تشریع: چنانچه یک‌سری از احکام منصوص در کتاب و سنت، در مجموع بیان‌کننده هدف مشترکی باشند، به‌گونه‌ای که تحقق آن مورد اهتمام شارع باشد، این هدف مشترک، شاخص نامیده می‌شود. در واقع در این شاخص احکام به مثابه روبنا و هدف مشترک به مثابه زیربنا می‌باشد. حال چنانچه شرایط و ضرورت‌هایی تحقق این هدف را با خطر مواجه سازد، عناصر متغیر در جهت حفظ آن وضع می‌شوند.
2. هدف منصوص برای یک حکم ثابت: در صورتی که در منابع اسلامی، هدف تشریع حکمی به طور صریح ذکر شده باشد، آن هدف، شاخصی است که عناصر متغیر باید در جهت تحقق آن وضع گردند.
3. ارزش‌های اجتماعی مورد تاکید اسلام: ارزش‌هایی همچون عدالت، مساوات و برادری، شاخص‌هایی هستند که عناصر متغیر می‌بایست در جهت تحقق آن‌ها وضع شوند.
4. اختیار معصومین در وضع عناصر متغیر: وضع عناصر متغیر از سوی معصومین علیهم السلام، نشان‌دهنده وجود شاخصی است که با توجه بدان، عناصر متغیر وضع شده‌اند. به عنوان مثال نهی امیرالمومنین علیه السلام از احتکار در نامه به مالک اشتر، نشان‌دهنده اهتمام اسلام بر محکوم کردن سود حاصل از احتکار و قیمت‌های ساختگی است.
5. اهداف مشخص‌شده برای حاکم: برخی از احکام اسلامی، اهدافی را برای حاکم وضع کرده و وی را مکلف به تحقق آن نموده‌اند. این اهداف، شاخص‌هایی هستند که عناصر متغیر می‌بایست در جهت تحقق آن‌ها وضع گردند.1
با توجه به مطالب فوق باید گفت قواعد توزیع در اقتصاد اسلامی در تمامی زمان‌ها و مکان‌ها ثابت بوده و تابعی از شیوه حاکم بر تولید نیست. از نظر اسلام همان قواعد توزیعی که در عصر تولید به شیوه ابتدایی حاکم است، عینا در عصر تکنولوژی نیز حاکم است؛ چراکه این قواعد بر مبنای منطق جانشینی و یک‌سری ارزش‌های ثابت انسانی و الهی همچون حق، عدالت، مساوات و کرامت انسانی بنا شده و در واقع راه‌حلی برای مشکلات ثابتی است که امکان تطبیق آن‌ها در هر جامعه‌ای با هر شیوه‌ای از تولید وجود دارد.
با این حال باید توجه داشت که اولا با وجود این‌که بین شیوه تولید و قواعد توزیع ارتباطی وجود ندارد؛ اما میدان تولید، ظرف تطبیق قواعد توزیع است، به این معنا که نوع فعالیت تولیدی مشخص‌کننده قواعد توزیع است. به عنوان مثال احیاء زمین موات، استخراج معدن، جمع‌آوری آب و هیزم در همان حال که تولید هستند، مشخص‌کننده قواعد توزیع نیز می‌باشند.
ثانیا با پیشرفت ابزار و شیوه تولید، امکان سوء استفاده از قواعد توزیع وجود دارد. به طور مثال امروزه با گسترش امکانات تولیدی در بخش کشاورزی، امکان احیاء بخش‌های وسیعی از اراضی موات توسط یک نفر و یا افراد معدودی فراهم شده است. در نتیجه با اجرای قاعده توزیعی اختصاص زمین احیاء شده به احیاءکننده، توازن عمومی به عنوان یکی از ارزش‌های مورد تاکید اسلام، با خطر جدی مواجه شده و زمینه احتکار و استثمار زمین فراهم شود. در چنین مواردی حاکم شرع می‌تواند با وضع عناصر متغیر، احیاء زمین و یا بهره‌برداری از سایر منابع طبیعی را محدود به سطح مشخصی نموده و بدین وسیله از عناصر ثابت اقتصاد اسلامی محافظت نماید. در مجموع قواعد توزیع که از احکام و شاخص‌های عمومی آن به دست می‌آید، از عناصر ثابت اقتصاد اسلامی تلقی شده و در صورتی که تطبیق آن در مرحله اجرا با ارزش‌های مورد تاکید اسلام و یا سایر شاخص‌های عمومی در تزاحم باشد، با وضع عناصر متغیر این تزاحم برطرف می‌شود.2
پی نوشت:
[1] الاسلام یقود الحیاة، ص42-69.
[1] الاسلام یقود الحیاة، ص 66-67؛ اقتصادنا، ص642-643 و 687 و 321-322 و 606.
سعید مهدوی وفا
طلبه حوزه علمیه قم و داشجوی مقطع دکتری رشته علوم اقتصادی دانشگاه شهید بهشتی رحمه الله علیه. s.mahdavivafa@gmail.com
/323/ع