vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین رفعتی، در درس خارج فقه رسانه که در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بحث ادله ضرورت تشکیل رسانه دینی پرداخت و گفت: باید در این قالب های رسانه ای سبک زندگی دینی را ترویج نماییم و نهی از منکر هم در قالب کار رسانه امکان پذیر هست، یعنی جامعه را از سبک زندگی تجملاتی، اسراف و تبذیر نهی نماییم.

نگاهی به مباحث جلسه گذشته

بحث در وجوب تاسیس رسانه های دینی بود.

دلیل اول را در بحث گذشته متعرض شدیم و قول دادیم که دلیل دوم را نیز از آیات و روایات استفاده نماییم.

ادله وجوب تبلیغ در وجوب تأسیس رسانه دینی

1-  این آیه به سیاق آیات قبل در مورد جنگ است؛ همه مردم نباید به سمت جنگ بروند و شهر را تخلیه نمایند. چرا از هر طائفه ای عده ای در محضر پیامبر نمی مانند تا احکام الهی را فرا گیرند؟

2-  این آیه ارتباطی با جنگ ندارد و این نفر «فرهنگی و علمی» است؛ یعنی همه مسلمانان آمادگی آمدن به مدینه را ندارند تا احکام را از پیامبر اسلام یاد بگیرند و اسلام را بشناسند و ما این توقع را نداریم که همه بخواهند بیایند و اسلام شناس شوند و این تکلیف برای یک عده ای واجب کفایی است که به نمایندگی از طایفه و قبیله شان بیایند و کسب معارف نمایند و برگردند و قومشان را انذار نمایند.

نتیجه گرفتیم که وجوب تأسیس شبکه دینی به استناد این آیه با هر دو تفسیر مسلم است.

ما وجوب تبلیغ دین را در تبلیغ رسانه ای منحصر نمی کنیم ولی روش بهینه و بهتر آن را مورد نظر داریم که از حیث قواعد فقهی مانند تزاحم بین انقاذ غریق مجتهد و فرد معمولی است که اولویت را باید در نظر داشت.

اهم مباحث استاد رفعتی در این جلسه به شرح ذیل می باشد:

 صغرای مساله برای ما روشن است  که از طریق رسانه می توانیم امر به معروف داشته باشیم.

باید معروف را برای کار رسانه معرفی و تشویق به انجام واجبات و ترک محرمات نماییم و بدانیم که تبیین مسائل اعتقادی و مسائل اخلاقی معروف است.

تبیین معروف برای کسی که جاهل به معروف است مقدمه ای برای امر به معروف است؛ بنابراین اول باید معروف را به اشخاص معرفی و بعد تشویق به انجام آن نماییم.

برای کسی که معروف را می شناسد معرفی لازم نیست و باید امر به معروف نماییم.

تشویق رسانه به معارف دین

کارکرد رسانه دینی تبیین معارف و تشویق نسبت به انجام آنها در قالب های گوناگون (سایت، فیلم و ...) می باشد و در این قالب ها سبک زندگی دینی را ترویج نماییم و نهی از منکر هم در قالب کار رسانه امکان پذیر هست، یعنی از سبک زندگی تجملاتی، اسراف و تبذیر نهی نماییم.

سوال: ممکن است بگویید که نهی از منکر با امر به معروف تفاوتی دارد؟

پاسخ

 در امر به معروف، معروف تحقق پیدا نکرده و او را نسبت به انجام آن تشویق می نماییم اما در نهی از منکر باید منکری انجام شود تا اقدام به نهی از آن نماییم، مثلاً وقتی از شرب خمر او را نهی می نماییم باید مشغول به آن باشد وگرنه نهی که ثمری ندارد؛ بنابراین باید مفاسد این عمل را برای او تبیین نماییم و غضب الهی را بازگو کنیم تا از این عمل منزجر شود.

سوال

چگونه می گویید که رسانه دینی مصداق نهی از منکر است؟ در امر به معروف که تشویق است مشخص است ولی شما باید اسرافی ببینید تا نهی از منکر نمایید: (إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً ) اسراء 27

مبذر از نظر قرآن برادر شیطان قلمداد می شود و منکری که محقق نشده و یا شما نمی بینید زیرا رسانه به صورت فیزیکی مواجه با مخاطب نیست و در یک فضای فیزیکی مشافهه و چهره به چهره نیست و شما چهره او را نمی بینید.

شما که به عنوان یک کارشناس در مقابل دوربین نشسته اید که بیننده را نمی بینید تا نهی از منکر نمایید؟

پاسخ تفصیلی:

مرحوم امام در کتاب مکاسب محرمه در پاسخ به این شبهه بیانی دارند که این بیان را در تایید فرمایش مقدس اردبیلی در بحث نوع دوم از انواع مکاسب محرمه بیان فرموده است.

 جایی که کالایی را می فروشیم و می دانیم که از آن بهره برداری حرام می کند، فروش کالا حرام است در حالی که هنوز حرامی مرتکب نشده است.

ایشان توضیح می فرمایند که «دفع منکر» بالاتر از «رفع  منکر» است و اصولاً در نهی از منکر باید به دنبال دفع منکر باشیم؛ یعنی اگر می بینید که جوانی گناهی انجام می دهد شما رفع از منکر می نمایید اما دفع منکر این است که قبل از تحقق منکر بستر و زمینه تحقق آن را از بین ببریم.

اگر این نکته مرحوم امام دقت شود، طبق مبنای ایشان که نهی از منکر را واجب عقلی می دانند و می گویند تمام آیات و روایات ارشاد به حکم عقل هستند و عقل می گوید که جلوی معصیت و نافرمانی مولا را بگیرید که همان معنای دفع است، پس اگر نهی از منکر را دفع منکر دانستیم این شبهه برطرف می شود.

دفع از منکر توسط رسانه دینی

یک رسانه دینی همان طور که کارکرد  امر به معروف، تببین معارف و تشویق بینندگان و کاربران برای معروف دارد، می تواند ناهی از منکر باشد و منکر را دفع نماید نه این که بایستیم تا منکر محقق شود و بعد بگوییم که این کار بدی است و جلوی آن را بگیریم بلکه باید قبل از وقوع منکر جلوی گناه را بگیریم.

شبهه

ممکن است بگوییم قبل از این که شخصی گناه انجام دهد و ما او را نهی نماییم ناراحت می شود و این خود بدتر است!

پاسخ

آری، این سخن در رابطه با نهی از منکر نسبت به یک فرد خاص به صورت حضوری صدق می کند و نمی شود او را دفع از  منکر کرد مگر علم داشته باشیم، مثل این که لیوان مشروب را جلوی خویش قرار داده باشد و ما دفع منکرنماییم و تا ننوشیده جلوی او را بگیریم و نگذاریم بنوشد تا رفع منکر نماییم.

در رابطه با کارکرد رسانه دینی دفع منکر از مصادیق بارزتر نهی از منکر است - به خصوص که اگر منکر اجتماعی باشد-  و نباید بگذاریم که منکر تحقق پیدا کند و بعد آن را دفع نماییم بلکه باید با نهی از منکر زمینه و ظرفیت تحقق این منکر را در جامعه از بین ببریم.

وقتی رسانه دینی نهی از منکر می کند قبل از این که فردی که از این رسانه استفاده می کند دچار عمل منکر شود او را از انجام این عمل باز می دارد که این مصداق بارز نهی از منکر است

مرحوم امام (ره) در بحث اشاره کردند که رفع منکر باید به دفع منکر برگردد یعنی نهی از منکر جز دفع از منکر چیز دیگری نیست، مثلاً اگر گفتی دروغ از گناهان کبیره است برای این است که بعد از این هم دروغ نگوید یا در مورد گناهان دیگر نیز به همین صورت است، پس این شبهه که در رابطه با نهی از منکری که رسانه از آن خبر ندارد و نهی از منکر محقق نمی شود، پاسخ داده شد و فهیمدیم که رسانه دینی بهترین وسیله برای نهی از منکر و برچیدن زمینه گناه از جامعه است.

اما نسبت به وجوب امر به معروف به ادله اربعه وجوب امر به معروف و نهی از منکر ثابت است و از ضررویات دین است.

آن فرائضی که اصل آن بسیار ضروری و هیچ شخصی در آن خدشه ای وارد نمی کند فروع دین نامیده می شود؛ مانند نماز که کسی منکر ضرورت آن نیست و وجوب امر به معروف  و نهی از منکر نیز از ضروریات دین است که هم به ادله آیات، روایات، عقل و اجماع ثابت می شود،  بنابراین ما نیاز نداریم که بحث استدلالی کاملی روی حکم داشته باشیم.

بخش عمده کارکرد رسانه دینی تبین معارف دینی است که امر به معروف است  و تبیین مفاسد اخلاقی و گناهان است و نهی از این  که این خبائث بخواهد تحقق پیدا نماید.

در این بحث به دو آیه اشاره می نماییم  زیرا ما در بحث های حوزوی کمتر به کتاب امر به معروف و نهی از منکر پرداخته ایم.

درست است که موضوع فقه افعال مکلفین است اما مکلف گاهی فرد، گاهی جامعه و گاهی گروهی از مکلفین هستند.

تاسیس رسانه دینی از وظایف حکومت

آیه 104 سوره آل عمران که ظهور در وجوب دارد و از زمان مرحوم شیخ مفید از این آیه استمداد کرده اند:

(وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون‏)

قرینه صارفه ای نداریم که ما را از امر منصرف نماید و وجوب از این آیه فهیمده می شود و تردیدی در آن نیست، اما امت بر چه کسانی اطلاق می شود؟

امت را در این آیه سه گونه معنا کرده اند:

1-    امر به معروف وظیفه ای نیست که بر عهده همه باشد و زمانی که چند نفر گفتند این واجب تحقق پیدا می کند و تحقق آن به حقیقت خارجیه است که طبیعت آن محقق شده است.

لذا وقتی می فرماید: « وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ» وجوب کفایی است و نیازی نیست که همه انجام دهند.

طبق این معنا استدلال برای وجوب امر به معروف برای واجب کفایی بسیار روشن است.

2-    امت به معنای گروه متشکل (سازمان یافته ) است؛ باید افرادی این مسئولیت را سازمانی و نهادینه به عهده بگیرند و بر اساس این معنای دوم سازمان امر به معروف و نهی از منکر جزء نهادهای سازمانی پیشنهاد می شود که بسیاری از فضلا بر اساس این آیه مطرح نموده اند.

از سه مرتبه امر به معروف و نهی از منکر مردم توان انجام تمامی آن را ندارند و نیازمند یاری حکومت هستند و الا مراحل بالاتر آن قابل تحقق نخواهد بود.

طبق این برداشت باز هم استدلال ما به این آیه کامل است و یکی از راه های امر به معروف و نهی از منکر این است که این سازمان نیاز به شبکه دارد تا از طریق این رسانه قوانین خود را ابلاغ نماید تا بعدا مشکلی پیش نیاید.

3-    واژه امت در آیه به عنوان صفت برای آمرین به معروف و ناهین از منکر است که آنان را به امت توصیف می نماید، زیرا این واژه ارزشی و مثبت است.

(إِنَّ إِبْراهیمَ کانَ أُمَّة) نحل 120

حضرت ابراهیم علیه السلام به تنهایی یک امت بود.

این توصیفی است که می گوید ویژگی این امت امر به معروف و نهی از منکر می نمایند و درواقع مثل آیه  119 همین سوره است:

(کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر)

این شامل همه نمی شود ولی توصیه می کند که اگر می خواهید بهترین امت باشید باید خروج در جامعه باشید و امر به معروف و نهی از منکر نمایید.

این آیه می فرماید که آمرین به معروف خودشان به تنهایی یک امت هستند و باید در بحث های تفسیری از آن استفاده شود.

ما چه امت را به عنوان آحاد مردم یا یک سازمان و یا به عنوان یک صفت در نظر بگیریم اصل وجوب امر به معروف و نهی از منکر به صورت کفایی برکسانی که معروف و منکر را می شناسند و قدرت بر انجام آن را دارند از آن استفاده می شود و هیچ فقیهی در وجوب این فریضه تردیدی نکرده است.

آیه دیگر

از آیه 41 سوره حج وجوب امر به معروف و ونهی از منکر برای نظام اسلامی استفاده می شود

(الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ)

همانان که اگر آنان را در زمین قدرت و تمکّن دهیم ، نماز را برپا مى‏دارند ، و زکات مى‏پردازند ، و مردم را به کارهاى پسندیده وا مى‏دارند و از کارهاى زشت بازمى‏دارندو عاقبت همه کارها فقط در اختیار خداست‏

باید این افراد جامعه را به جامعه عبادی و معنوی تبدیل نمایند.

بخش اول می گوید که فقیر و مستضعف اقتصادی در جامعه نباشد و وظایف سوم و چهارمی که برای حاکمیت بیان می نماید این است که امر به معروف و نهی از منکر نمایند که این بحث اجتماعی است و جامعه را جامعه دینی بار می آورد و سبک زندگی آنان را دینی می نماید.

اشکال

در اینجا امر نشده است و جمله به صورت خبری بیان گردیده است: (الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ ...)

پاسخ

در عین حالی که صیغه امر نداریم متفاهم از آیه این است که باید این کار را انجام دهند، زیرا در واقع مثل جمله شرطیه است و این جزای بر این شرط است.

مثال: «اگر زید آمد تو او رااکرام می کنی» یا «اگر فلان عالم به خانه شما آمد شما اکرام می کنی»؛ یعنی یقین دارم که شما اکرام می کنی و اگر خبر می دهد در آن انشاء نیز نهفته است یعنی حتماً امر به معروف و نهی از منکر می نمایید.

نتیجه بحث

هم از باب این که امر به معروف و نهی از منکر یک واجب کفایی است که همه کسانی کهئئئئئئ می توانند و توان آن را دارند امر به معروف و نهی از منکر نمایند، پس با تاسیس رسانه دینی باید این کار را انجام دهند و هم وظیفه حاکمیت است.

همان طور که حاکمیت باید به اقتصاد مردم بپردازد باید به امر به معروف و نهی از منکر نیز بپردازد.

یکی از شیوه های امر به معروف و نهی از منکر تولید رسانه دینی است و اگر متوجه اهم بودن آن شویم باید تا می توانیم رسانه های دینی تولید نماییم، به خاطر این که مخاطب زیاد است و نباید به رسانه های کم اکتفا نماییم.

اثرگذاری بیشتر امر به معروف و نهی از منکر

در تاثیر امر به معروف و نهی از منکر می گویند اگر چند نفر این کار را انجام دهند، قطعاً تاثیر بیشتری دارد همان طور که در ترویج فساد نیز شبکه های مختلف تلاش شبانه روزی انجام می دهند تا بیشتر تأثیر بگذارند.

لسان روایاتی که در رابطه با امر به معروف و نهی از منکر داریم بسیار گویا است.

امام باقر علیه السلام می فرمایند: « إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ‏ الْفَرَائِض‏» وسائل الشیعه ج 16 ص119

وقتی می گوییم واجب کفایی تا زمانی که من به الکفایه قیام به این وظیفه نکرده اند از گردن دیگران ساقط نیست.

 من به الکفایه ممکن است حکومت و یا مردم باشد و در مرتبه سوم بدون قوه قاهره و حکومت نمی شود انجام داد، اما در مرتبه اول و دوم باید نسبت به منکر اکراه و انزجار داشته باشد و نسبت به کسی که عامل به منکر و فاسد است برخورد قلبی او محبت و مودت نباشد، مثلاً انسان بی نماز را دوست نداشته باشد.

انزجار جامعه نسبت به منکرات

باید جامعه را نسبت به تحقق منکر منزجر نماییم و کسی که می خواهد کار فاسدی انجام دهد ترس داشته باشد و نتواند در ملا عام این کار را انجام دهد.

یکی از کارکردهای شبکه دینی این است که فرهنگ معروف و سبک زندگی دینی نماید و نسبت به منکر انزجار اخلاقی در جامعه ایجاد نماید، پس اگر کارکرد رسانه این گونه باشد وجود چندین رسانه دینی ضروری است.

گاهی تکلیفی به فرد بر می گردد و گاهی بعضی از تکالیف مانند امر به معروف و نهی از منکر برای کسانی است که قدرت بر انجام آن را دارند و از اشخاصی که توان ندارند ساقط است، البته هر شخصی به اندازه توان  خویش باید این کار را بر عهده بگیرد حتی اگر بتواند درصد کمی از این وظیفه را انجام دهد به همان مقدار بر عهده اش تکلیف خواهد آمد.

سؤال

آیا مصرف وجوهات شرعیه در این راه جایز است یا خیر؟

پاسخ

مصرف وجوهات نیز در این مسیر مانعی ندارد و اگر وجوهات نبود تکلیف از اشخاصی که تمکن مالی آن را دارند ساقط نمی شود و باید به اندازه توانایی اشخاص در این امر واجب فعالیت نمایند.

باید اولا و باذات خوبی ها را در جامعه ترویج نماییم و این مقدم بر نهی از منکر است که مثبتات را برای مخاطبین القا نماییم و بدانیم که زدودن منکرات دشوارتر است./926/922/201/ض

تقریر: محسن جوادی صدر