به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله ناصر مکارم شیرازی در شصت و سومین جلسه درس خارج فقه مضاربه که در تاریخ 30 دی 94 برگزار شد، در ضمن مسئله بیستم ، ضمن بررسی فرع اول از مساله بیستم به مساله افراط و تفریط در هزینه هاو نفقات عامل پرداخت و سپس نظر مرحوم امام و صاحب جواهر را مورد بررسی قرار داد.
وی در ابتدای درس با بیان روایتی از امام عسگری علیه السلام، مساله انس به خداوند را مایه ی آرامش انسان ها دانست وگفت:
کسی که احساس تنهایی می کند احساس ضعف می کند و در نتیجه نمی تواند نیرویی که دارد را به کار گیرد. اما کسی که احساس تنهایی نمی کند و می داند پشتوانه دارد اگر از نیروی کمی هم بهره مند باشد از آن استفاده ی کافی می کند.
او سپس با اشاره به بحث گذشته گفت: در اینجا نکته ی مهمی وجود دارد که بعضی از علماء به آن توجه داشته اند ولی بسیاری به آن اشاره نکرده اند و آن اینکه تا به حال گفتیم که هزینه های سفر از رأس المال است و علماء گاه به (من اصل المال) و گاه به (من اصل القراض) تعبیر کرده اند.
استاد سطح عالی با بیان نظر مرحوم امام در فرع چهارم افزود: امام قدس سره در واقع قائل به تفصیل شده است و آن اینکه گاه خودش به کسانی که ارتباطی به تجارت ندارد هدایا و ضیافت هایی می دهد در این صورت این هزینه ها را خودش متقبل می شود و اگر به مصلحت تجارت باشد از سرمایه و ربح می گیرد.
در ادامه تقریرات این درس آمده است:
بحث اخلاقی:
امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید: مِنْ أَنِسَ بِاللَّهِ اسْتَوْحَشَ مِنَ النَّاسِ مَنْ لَمْ یَتَّقِ وُجُوهَ النَّاسِ لَمْ یَتَّقِ اللَّهَ1
کسی که با خداوند انس بگیرد از مردم نااهل وحشت می کند و از آنها جدا می شود.
انسان در دنیا در معرض مشکلات و آفات است و همان گونه است که امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید: دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ وَ بِالْغَدْرِ مَعْرُوفَة2 انسان بیمار می شود، گرفتار مشکلات مادی می شود، به ناامنی و یا وجود مشکلاتی در بستگان مبتلا می شود. در این هنگام گاه انسان احساس تنهایی می کند و در نتیجه دست به کارهای خلافی می زند گاه خود زنی می کند، ناسپاسی می کند و گاه تصمیم به خودکشی می گیرند. این به سبب آن است که خود را در مشکلات، تنها می بیند. اما اگر انسان بداند که خدا همیشه با اوست و به او از رگ گردن یا رگ قلب به او نزدیک تر است ﴿وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ3 گرفتار آن عوارض نمی شود. بودن با خداوند حتی دنیا نیز علاوه بر آخر برکات قابل توجهی دارد: ﴿أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب﴾4 و مایه ی آرامش دل ها می شود در نتیجه فرد احساس تنهایی نمی کند. انسان مشکلات خود را با خداوند در میان می گذارد و به لطف او امیدوار می باشد.
در روایتی از رسول خدا (ص) می خوانیم: مَنْ خَرَجَ مِنْ ذُلِ الْمَعْصِیَةِ إِلَى عِزِّ الطَّاعَةِ آنَسَهُ اللَّهُ بِغَیْرِ أَنِیسٍ.5 کسی که از ذلت معصیت بیرون آید و در سایه ی اطاعت پروردگار قرار گیرد اگر انیسی نداشته باشد خداوند انیس و مونس او می شود و در نتیجه فرد در برابر مشکلات احساس تنهایی نخواهد کرد.
امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز در نهج البلاغه می فرماید: اللَّهُمَّ إِنَّکَ آنَسُ الْآنِسِینَ لِأَوْلِیَائِکَ... إِنْ أَوْحَشَتْهُمُ الْغُرْبَةُ آنَسَهُمْ ذِکْرُکَ وَ إِنْ صُبَّتْ عَلَیْهِمُ الْمَصَائِبُ لَجَئُوا إِلَى الِاسْتِجَارَةِ بِکَ6 یعنی خدایا تو از همه ی مونس ها برای دوستان خودت مونس تری و اگر وحشت تنهایی به سراغ آنها بیاید یاد تو مونس آنها است. کسانی که با تو هستند اگر مصائب بر روی آنها بریزد به تو پناه می آورند.
انسان باید بداند که وقتی دنیا آمد خداوند او را تنها نگذاشت و مهر و محبت او را در دل پدر و مادرش گذاشت و مکیدن شیر را به او آموخت و در همه حال با او بود. چنین خدایی در ادامه نیز انسان را تنها نخواهد گذاشت.
غالبا کسانی که دست به خودکشی می زنند افراد ضعیف الایمانی هستند ولی کسانی که از ایمان کافی برخوردار هستند احساس تنهایی و یا ناامیدی نمی کنند.
کسی که احساس تنهایی می کند احساس ضعف می کند و در نتیجه نمی تواند نیرویی که دارد را به کار گیرد. اما کسی که احساس تنهایی نمی کند و می داند پشتوانه دارد اگر از نیروی کمی هم بهره مند باشد از آن استفاده ی کافی می کند.
تقریر درس
بحث در مسأله ی بیستم از مسائل مربوط به مضاربه است. این مسأله حاوی چهار فرع است.
فرع اول این است که آنچه در حضر هزینه می شود بر عهده ی عامل است و آنچه در سفر هزینه می شود از رأس المال می باشد.
سپس امام قدس سره در فرع دوم مصادیقی از هزینه های سفر را بیان فرمود.
در اینجا نکته ی مهمی وجود دارد که بعضی از علماء به آن توجه داشته اند ولی بسیاری به آن اشاره نکرده اند و آن اینکه تا به حال گفتیم که هزینه های سفر از رأس المال است و علماء گاه به (من اصل المال) و گاه به (من اصل القراض) تعبیر کرده اند. باید توجه داشت که هنگامی می توان از اصل سرمایه برداشت کرد که سودی به وجود نیامده باشد و الا تمامی هزینه ها را باید از سود برداشت کنند نه از اصل مال. مثلا کسی ده میلیون سرمایه را برای مضاربه در اختیار عامل گذاشته است. پنج میلیون آن را عامل هزینه کرد و از پنج میلیون باقیمانده پنج میلیون سود حاصل شد و مجموع آن به ده میلیون رسیده است. واضح است که این مضاربه سودی نداده است. سود باید ابتدا جای هزینه ها را پر کند و اگر اضافه آمد بین آن دو تقسیم شود و به بیانی دیگر وقتی سودی حاصل شد ابتدا از سر آن به رأس المال اضافه می کنند تا اصل سرمایه به مقدار قبلی خود برسد و اگر چیزی اضافه ماند به عنوان سود تقسیم می شود.
صاحب جواهر و علامه در تذکره به این نکته اشاره کرده اند و صاحب جواهر می فرماید: لکن لو ربح بعد ذلک (بعد از نفقه) أخذت من الربح مقدمة على حق العامل، ضرورة کون ذلک کالخسارة اللاحقة للمال التی یجب جبرها بما یتجدد من الربح (زیرا هزینه ها مانند خساراتی است که به اصل سرمایه وارد می شود و با سود باید ابتدا آن جبران کرد. بنا بر این اگر سود به مقدار جبران آن هزینه ها کافی نباشد این علامت آن است که مضاربه ی فوق نه تنها سود نداشته است بلکه خسارت نیز به وجود آمده است که اگر عامل تعدی و تفریط نکرده باشد ضامن آن نیست.) کما اومی الیه فی التذکرة بقوله: و القدر المأخوذ فی النفقة یحسب من الربح.7
سپس امام قدس سره در فرع سوم می فرماید: و لو قتّر على نفسه (یعنی به خودش سخت بگیرد و کمتر هزینه کند) أو لم یحتج إلیها (یا به نفقه احتیاج پیدا نکند) من جهة صیرورته ضیفا مثلا (مثلا مهمان کسی شد و در نتیجه خودش هزینه نکرد) لم یحسب له (نمی تواند بگوید: حال که بر خود سخت گرفته ام آن مقدار را که در صورت عدم سخت گیری می توانستم بر دارم را بردارم.) 8
دلیل این حکم، عرف عقلاء است. زیرا عقلاء می گویند اگر او مهمان کسی بود هزینه ای را متحمل نشده است و در نتیجه نباید چیزی بردارد. در مصادیق عرفیه باید به عرف عقلاء مراجعه کرد.
در اینجا نکته ای وجود دارد و آن اینکه ما در باب نفقات گاه از نفقه ی پدر و مادر و فرزند سخن می گوییم و گاه از نفقه ی زوجه. در نفقه ی پدر و مادر و فرزند می گوییم: اگر مثلا پدر من که نفقه خور من است مهمان برادرش باشد نمی تواند نفقه ی آن روز را از من بگیرد. یا اینکه نمی تواند بگوید که امروز غذای ساده ای به من بده و تفاوت مبلغ آن را به من پرداخت کن. همچنین است در مورد مادر و فرزند.
اما در مورد زوجه چنین نیست و نفقه ی او دین است و در مقابل تمکین قرار دارد بنا بر این اگر مهمان باشد و یا صرفه جویی کند و یا روزه بگیرد در هر حال باید سهم عادی خود را دریافت کند و اجماعات و ظاهر روایات بر این امر دلالت دارد و دلیل دیگر آن مقابله ی نفقه ی او با تمکین است. ما شرح این مطلب را در کتاب انوار الفقاهة در جلد سوم نکاح در باب نفقه ی زوجه در شرح مسأله ی یازدهم تحریر در باب نفقات بیان کردیم. نفقه در مورد پدر و مادر و فرزند حکمی تکلیفی است ولی در مورد زوجه یک حکم وضعی و نوعی دین است.
امام قدس سره در فرع چهارم می فرماید: و لا تکون من النفقة هنا جوائزه و عطایاه و ضیافاته و غیر ذلک، (اگر عامل تصمیم بگیرد به افرادی جایزه دهد و یا مهمانی دهد و مانند آن) فهی على نفسه إلا إذا کانت لمصلحة التجارة (خودش باید آنها را متقبل شود مگر اینکه انجام این کارها به مصلحت تجارت باشد).9
امام قدس سره در واقع قائل به تفصیل شده است و آن اینکه گاه خودش به کسانی که ارتباطی به تجارت ندارد هدایا و ضیافت هایی می دهد در این صورت این هزینه ها را خودش متقبل می شود و اگر به مصلحت تجارت باشد از سرمایه و ربح می گیرد.
دلیل این مسأله عرف عقلاء است.
[1] بحار الانوار، علامه مجلسی، ج78، ص377، ط بیروت.
[2] نهج البلاغه، خطبه226.
[3] ق/سوره50، آیه16.
[4] الرعد/سوره13، آیه28.
[5] بحار الانوار، علامه مجلسی، ج75، ص359، ط بیروت.
[6] نهج البلاغه، خطبه227.
[7] جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، ج26، ص346.
[8] تحریر الوسیلة، امام خمینی، ج1، ص613.
[9] تحریر الوسیلة، امام خمینی، ج1، ص613.
202/323/ع