vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، در دنیای امروز با رشد روزافزون سازمان‌ها و نقشی که آنها درشکل گیری زندگی انسان‌ها ایفا می‌کنند، بحث رهبری اهمیت زیادی پیدا کرده است. هر سازمانی برای دوام و بقا وجلوگیری از نابودی، نیازمند رهبری مناسب است که ضامن موفقیت آن سازمان گردد. اهمیت موضوع رهبری درسازمانها باعث شده است که اندیشمندان و محققان حوزه مدیریت به دنبال کشف ویژگی‌ها وخصوصیات رهبران موفق درسازمان ها باشند و تلاش کرده‌اند تا مشخصات رهبران مؤفق در سازمان‌ها را ذکر کنند.

درپی این تلاش‌ها، مکاتب مختلف رهبری شکل گرفته‌اند و نظریه‌های متعددی بیان شده‌اند. یکی از نظریه‌هایی که امروزه طرفداران زیادی دارد، نظریه رهبری خدمتگزار است. هدف از گزارش این مقاله، تبیین ویژگی‌های رهبری خدمتگزار با تأکید بر سیره امام رضا (ع) بوده است و به دلیل ماهیت کار آنها، به نظر می‌رسد این شیوه از رهبری در راستای پاسخ گویی به رسالتشان مناسب‌تر از سایر رویکردهای دیگر رهبری باشد.

مؤلفه‌های رهبری خدمتگزار

برای رهبری خدمتگزار، ویژگی‌های متفاوتی توسط نظریه پردازان حوزه مدیریت رفتار سازمانی ارائه شده است که از میان آنها به ده ویژگی که توسط کریتنر و کینیکی مطرح شده است اشاره می‌شود:

1- گوش دادن مؤثر: رهبران خدمتگزاربرای شناسایی و تشخیص خواسته‌های گروه در سازمان سعی می‌کنند خوب بشنوند، همچنین از طریق نشانه‌های غیر کلامی پیام افراد را به طور مؤثر تفسیر می‌کنند.

2- همدلی: رهبران خدمتگزارتلاش می‌کنند تا با احساسات و عواطف دیگران همدلی کنند؛

3- بهبود بخشی: رهبران خدمتگزار قادر به تغییردادن و هماهنگ کردن افراد هستند؛

4- آگاهی: آگاهی عمومی و خودآگاهی از محدودیت‌ها و نقاط قوت و ضعف، یکی از مؤلفه‌های اصلی رهبر خدمتگزار است.

5- اقناع: رهبران خدمتگزار بیشتر به ترغیب افراد می‌پردازند؛ همچنین آنها در ایجاد توافق در بین گروه به طور اثربخش عمل می‌کنند؛

6- مفهوم سازی: مفهوم سازی به معنای توانایی نگاه کلی به یک مسئله (سازمان) می‌باشد.

داشتن یک دورنمای مفهوم سازی شده باعث می‌شود که از فراسوی واقعیت روزانه به یک مسئله نگاه شده شود. رهبران خدمتگزار توانایی داشتن رؤیایی متعالی را دارند و می‌توانند بین گرایش‌های مفهومی درازمدت و کوتاه مدت تعادل مناسب ایجاد کنند؛

دوراندیشی وآینده نگری: رهبران خدمتگزار از گذشته درس عبرت می‌گیرند. آنان واقعیت‌های زمان حال و پیامدهای احتمالی یک تصمیم درآینده را درک می‌کنند؛

8- نظارت: رهبران خدمتگزار خود را ناظر برافراد و منابعی می‌دانند که تحت سرپرستی آنهاست؛

9- تعهد نسبت به رشد و پیشرفت دیگران: رهبران خدمتگزار فضایی را فراهم می‌کنند که ضامن رشد فردی، حرفه‌ای و معنوی افراد باشد؛

10- برقراری ارتباط: رهبران خدمتگزار از اهداف افراد باخبر هستند. آنان آشکار و واضح سخن می گویند و درنتیجه افراد پیام آنها را بهتر درک می‌کنند (نصراصفهانی، 1389)

مدل پترسون که رابطه رهبر- پیرو را توضیح می‌دهد ازهفت متغیرتشکیل شده که شامل: عشق الهی، تواضع، نوع دوستی، اعتماد، بینش، توانمندسازی و خدمت رسانی می‌شود. در این مدل، عشق الهی به عنوان متغیر مستقل، علت اساسی خدمت رسانی است (پترسون، 2003)

اهمیت نظریه رهبری خدمتگزار در اسلام

در رویکردهای غربی، انسان در خدمت تولید است. در اسلام، تولید در خدمت انسان و رشد و تعالی اوست. در فرهنگ اسلامی کاری که شکل آن مفید و برخوردار از روح معنویت و وسیله تقرب به خدا باشد، خدمت نامیده می‌شود؛ بنابراین خدمتی که مقدمه قرب الهی و در راستای رضایت خدا نباشد، عبادت نیست و از اجر الهی سهمی ندارد.

خدمت عبادی علاوه برانگیزه الهی و تقرب به خدا، دارای شرایط زیراست: در راه خدا باشد؛ مخلصانه انجام گیرد؛ خیرخواهانه باشد؛ به منظور به دست آوردن مال ومنال و شهرت و مقام نباشد؛ از منت و آزار مبرّا باشد. در اسلام به انگیزه خدمت، موارد خدمت و آثار خدمت باید توجه شود تاا ز جلب رضایت و تقرب به درگاه خداوند، خارج نشود (الهامی نیا، 1379)

الزامات مدیریتی در رویکرد اسلام

 الزامات مدیریتی در رویکرد اسلام که در زیر به آنها اشاره می‌شود همپوشی با مؤلفه‌های رهبری خدمتگزار دارد که ازجمله این موارد عبارت‌اند از:

1- ترس ازخدا: درمدیریت مبتنی برارزش های اسلامی، خداترس بودن و اطاعت از قوانین الهی و دستورهای قرآن کریم، سخن اول را برای مدیر بیان می‌دارد؛ به طوری که مدیر به هنگام تصمیم گیری و اجرای سیاست‌های خویش، ابتدا با احکام اسلامی، آن را محک می زند؛

2- عدالت: در نظام اسلامی، بالأخص در سیستم حکومت اسلام، برقراری عدالت از اساسی‌ترین اصول می‌باشد که رعایت آن توسط مسئولان، سلامت مجموعه را تضمین می‌کند؛

3- استفاده ازتجربیات گذشته: درمدیریت اسلامی، چه سعادتی بالاتر از آن، که مدیر از قرآن کریم و رویه پیشوایان و امامان معصوم (ع) و هادیان امت الهام بگیرد و رویه آنان را سر لوحه برنامه های خویش قرار دهد؛

4- اطاعت ازفرمانهای الهی: باید در نظر داشت که آنچه خیر و مصلحت انسان‌ها بوده و سعادت دو جهان افراد را تضمین می‌کند در چارچوب احکام الهی بیان شده است؛

5- واپایش نفس: از آنجا که نفس اماره، درون هر انسانی را به سمت فساد و تباهی می‌خواند و به تخلف از مرز عقل و ایمان دعوت می‌کند، باید باهوشیاری تمام در واپایش تمایلات نفسانی خویش کوشید و اجازه نداد که زمام اختیار را در دست بگیرد؛

6 - نظارت: یکی از پایه‌های اساسی مدیریت، نظارت مدیر به حیطه تحت مسئولیت و آگاهی بر نحوه انجام وظایف کارکنان می‌باشد. در صورت عدم نظارت بر نحوه انجام کارها، به هیچ وجه مدیر نمی‌تواند اطمینان یابد که امور سازمان به خوبی جریان دارد؛ بنابراین، ضرورت نظارت مدیر بر کار افراد، امری تردیدناپذیر است؛

7- ارزش‌های انسانی: در اسلام یکی از مسئولیت‌های مهم و سنگین مدیر، ساختن انسان‌هاست و برخلاف مدیریت کلاسیک غربی، در اسلام به انسان‌ها در حد والایی ارزش داده شده است؛

8- شریک درد و الگوی تحمل: در مدیریت اسلامی رهبر و مدیر باید زندگی خود را با همکارانش همسطح کند وچنانچه محرومیت یا مشکلی متوجه همکارانش بود که به وسیله وی قابل رفع نیست، خود نیز در تحمل آن ناملایمات شریک آنها گردد؛

9 - توکل برخداوند: مدیر مانند هر انسان دیگر باید در تمام امور به خداوند تکیه کند و به یاری او امید داشته باشد. خداوند نیز به کسانی یاری می‌رساند که به اوتوکل کرده باشند و جز خدا برای شما یار و یاوری نیست (وَماَلکَم من دون الله من ولی ولانصیر( ( عنکبوت، 22)؛

10- شکرنعمت های الهی: انسان باید شکر هر نعمتی که به او عطا شده و ازسوی خداوند متعال در اختیارش قرار داده می‌شود به جای آورد (حیدری تفرشی، 1386، 83-95)

11- بهره گیری از حداکثرتوان: حضرت امام رضا می‌فرماید: من سال الله التوفیق و لم یجتهد فقد استهزا بنفسه

کسی که از خدا توفیق بخواهد ولی تلاش نکند، خود را مسخره کرده است (میزان الحکمه، ح 1790) بهره انسان و سازمان به اندازه مقدار تلاش آن است و جزآن بهره‌ای ندارد؛

با در نظرگرفتن موارد فوق و مؤلفه‌های رهبری خدمتگزار در رویکردهای غربی، مشخص می‌شود که تمامی مؤلفه‌های دیدگاه‌های غربی در اسلام نیز مطرح است و کامل‌تر از آنها ارائه شده است. از نظر حضرت علی (ع) مؤلفه‌های رهبری خدمتگزار عبارت است از: ساده زیستی؛ تقوا؛ سعه صدر؛ عدالت؛ طرد سخن چین؛ توکل به خدا؛ عیب پوشی وپرهیز ازعیب جویی؛ احتیاط و پرهیز از قضاوت و حق گرایی (نصراصفهانی، 1389)

نوسندگان این مقاله: رضا هویدا، عباسی رئیسی، گیوان کاوه، منور مجد زاده

محل و زمان چاپ: بصیرت و تربیت اسلامی، سال یازدهم، شماره 30، پاییز 1393

برای دیدن اصل مقاله اینجا را کلیک کنید./204