vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(ره) تحول نوینی را در باب مسائل سیاسی ایران اعم از سیاست داخلی و خارجی بر مبنای اسلام ناب محمدی(ص) به دنبال داشت؛ در بعد داخلی، تغییر در ساختار حکومت و نحوه اداره کشور و سپردن امور به دست مردم و در بعد خارجی و بین المللی، تغییر رفتاری و ارزشی را ایجاد کرد.

اندیشه‌ای که دارای جهان بینی توحیدی و رویکردی فلسفی خاصی نسبت به نظام هستی و انسان بوده و از مبانی فقهی، عرفانی، فلسفی، تاریخی و کلامی امام خمینی(ره) سرچشمه گرفته است؛ بر همین اساس در مقام مقایسه بسیار متفاوت با دیدگاه‌های سایر رهبران سیاسی و مذهبی جهان در حوزه سیاست خارجی و روابط بین‌الملل است.

ایشان به عنوان یک فقیه، عارف، مدرس فلسفه و علوم مختلف حوزوی، دانشمند علوم سیاسی و اجتماعی، رهبری معنوی و سیاسی امت و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، دارای مبانی اعتقادی، فلسفی و اندیشه سیاست خارجی «رشد محور» برگرفته از قرآن و سنت است و تجربه تاریخی و موفق تشکیل حکومت اسلامی مبتنی بر اصول و ارزش‌های مکتب شیعه بعد از حضرات معصومین(ع) را دارد.

از این‌رو نوشتار حاضر درصدد است تا مبانی نظری و نقطه عزیمت امام(ره) را در نگرش به سیاست خارجی مشخص سازد و با توجه به بیانات امام (ره) این مبانی، اصول و قواعد و در پی آن اهداف و برنامه های مطرح در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را تشریح کند؛ تا بدین وسیله معیارها و خطوط کلی سیاست خارجی که می‌تواند چارچوب رفتاری لازم را به کارگزاران نظام اسلامی ارائه دهد، بیش از پیش روشن‌ شود.

همچنین پس از گذشت چند دهه از عمر نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و گذر از مراحل سخت و سرنوشت‌ساز؛ معیار و شاخصی برای سنجش عملکرد مسؤولان باشد که چگونه به اصول اولیه و مبانی اسلامی و علت محدثه انقلاب، پای‌بند مانده‌اند یا همانند بسیاری از انقلاب‌ها در مسیر برخورد با رخدادهای بین المللی و داخلی از مبانی خود عدول کرده‌اند.

بدین جهت پاسخ به این سؤال در حوزه سیاست خارجی چون انعکاسی از سیاست داخلی هر نظام و عرصه تحولات سریع و اجتناب ناپذیر است، می‌تواند تا حدودی زمینه را برای تعمیم آن به دیگر عرصه‌ها نیز آسان‌تر کند و این مهم وقتی اهمیتش مضاعف می‌شود که رهبر معظم انقلاب اسلامی هنوز بعد از سه دهه از انقلاب، بارها در بیان اصول سیاست خارجى به ادامه راه انقلاب و خط امام راحل، حمایـت از هویـت نظام اسلامى و پافشارى بر اصول و ارزش‌ها طبق سه اصل «عزت ، حکمت و مصلحت» تأکید دارند و همگان را به حفظ  اصول و ارزش‎های انقلاب و جلوگیری از تحریف راه امام راحل سفارش می‌کنند.

در واقع آنچه در میان اصول، مبانی و اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دیدگاه امام خمینی(ره) بارز است و شاکله سیاست خارجی نظام اسلامی را ترسیم می‌کند، در آثار، بیانات و عملکرد ایشان و همچنین در بیانات و عملکرد رهبر معظم انقلاب به عنوان شاخص مسیر انقلاب اسلامی، قابل مشاهده است که تحت مفاهیمی همچون «استقلال، صدور انقلاب، اتحاد امت اسلامی، احترام به حقوق متقابل، نفی ظلم، اصل نفی سبیل، روابط حسنه و مسالمت‌آمیز با دیگران، دفاع از کیان اسلام و مسلمین، سیاست نه شرقی، نه غربی، گسترش روابط بر مبانی اسلامی و انسانی و کمک به نهضت‌های آزادی‌بخش» ترسیم شده است.

جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری که در صدد دست‌یابی به هدف جایگاه اول منطقه‌ای در عرصه‌های اقتصادی، علمی و فن‌آوری در یک افق بیست ساله است، ضرورتاً نیازمند برخورداری از سیاست خارجی کارآمد با مبانی نظری و اصول ثابت و هدفمند است؛ زیرا عملکرد متفاوت و متناقض دولت‌ها در عرصه سیاست خارجی موجب عدول از برخی اصول و ارزش‌های انقلابی شده و عواقب و پیامدهای ناگوار و عبرت آموزی برای ملت و نظام اسلامی داشته است.

بنابراین الزام دولت‌ها و تدوین سازوکارها و ضمانت اجراهایی برای تقید کارگزاران دولتی به سیاست‌های کلی نظام اسلامی و پیروی از نقشه راه جامع در سیاست خارجی ضروری به نظر می‌رسد و می‌تواند به منزله منابع رسمی تصمیم‌گیری در سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران به شمار آید که در همین راستا به مهمترین اصول و مبانی سیاست خارجی از دیدگاه امام خمینی(ره) می‌پردازیم.

سیاست خارجی از دیدگاه امام خمینی(ره)

رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای در ترسیم خط امام (ره) در سیاست خارجی می فرماید:«خط امام در سیاست خارجی ما عبارت است از روابط سالم و منطقی و همراه با شناسایی حرمت انقلابی این ملت ـ ملت ما ـ با همه کشورهایی که ما اصولاً با آنها مخالفت و تنازعی ندارم؛ به خصوص با کشورهای مسلمان، به خصوص با کشورهای جهان سوم، به خصوص با کشورهای همسایه». (15/5/1363)

مبانی(منابع)

مبانی«جمع» «مبنا» و در لغت به معنای«بنیاد»،«بنیان» و «اساس» آمده است. ⁽¹⁾ از مجموع سخنان واژه نگاران می‌توان به این نتیجه رسید که«مبنا» نمایان‌گر معنای «پایه» و «زیرساخت» است. مراد از مبانی در این تحقیق،  معنای پایه و زیر ساخت است که متشکل از مبانی کلامی، فقهی و عقلی  است که اندیشه سیاست خارجی امام را ساماندهی می کند.

1.مبانی کلامی

در دید امام خمینی(ره) از آنجا که باورهای دینی هر شخصی نشان دهنده ساختار جهان بینی دینی اوست، این باورها در شکل دادن نظام اجتماعی او نیز نقش اساسی را به عهده دارند. ⁽²⁾

مقصود ما از مبانی کلامی، اصول و مبانی دینی می‏باشند که شالوده مباحث و آراء سیاست خارجی امام را تشکیل می‏دهند. بر این اساس، مهم‏ترین آنها در موضوع سیاست خارجی دو اصل توحید وعدل است.

اصل توحید

این اصل در اندیشه دینی و سیاسی امام خمینی(ره) نیز مقام و جایگاه اول را به خود اختصاص داده است، ایشان می فرمایند «مطابق این اصل ما معتقدیم که خالق و آفریننده جهان و همه عوالم وجود و انسان، تنها ذات مقدس خدای تعالی است که از همه حقایق مطلع است و قادر بر همه چیز است و مالک همه چیز». ⁽³⁾

در نظام دینی حضرت امام، با محوریّت توحید، مقوله های بسیار مهم و اساسی مثل آزادی، برابری و عدالت، ظلم ستیزی و مبارزه با استبداد و استعمار و تبعیض نژادی که از نیازهای اساسی دیروز و امروز انسانیت بوده است و همواره انسان در آرزوی رسیدن به آن دقیقه شماری نموده، شکل می گیرد. ⁽⁴⁾

اصل عدالت

امام خمینی(ره) در تعریف عدالت فردی چنین می نویسد: عدالت حالت نفسانی است که انسان را بر ملازمت تقوی بر می انگیزد و از ارتکاب گناهان بزرگ و کوچک باز می دارد تا چه رسد بر اصرار بر صغایر که از کبایر شمرده می شود. همچنین عدالت، انسان را از ارتکاب اعمالی که عرفاً دال بر عدم مبالات در دین است باز می دارد. ⁽⁵⁾ ولی ایشان مفهوم خاصی را از عدالت اجتماعی بیان نکرده اند؛ اما نگاهی به کثرت کاربرد واژه عدل و مشتقات آن در آثار حضرت امام نشان دهنده اهمیت بُعد اجتماعی عدالت در نزد ایشان است.

 به عنوان نمونه در مجموعه 22جلدی صحیفه امام، 471 مورد واژه عدالت اجتماعی، 382 مورد واژه عدل، 173 مورد واژه عادل و 15 مورد واژه قسط آمده است. این آمار بیان کننده این مطلب است که آن بزرگوار عدالت را نه صرفاً ملکه ای یا فضیلتی فردی بلکه خصلت و حالتی اجتماعی و سیاسی نیز می داند. ⁽⁶⁾

عدالت و سیاست خارجی

ایجاد عدالت در سطح بین المللی، یکی از اهداف مهم سیاست خارجی از منظر امام می باشد.

«و ما با خواست خدا دست تجاوز و ستم همه ستمگران را در کشورهای اسلامی می شکنیم و با صدور انقلابمان که در حقیقت صدور اسلام راستین و بیان احکام محمدی- صلی الله و علیه و آله- است به سیطره و سلطه و ظلم جهانخواران خاتمه می دهیم و به یاری خدا راه را برای ظهور منجی مصلح و کل و امامت مطلق حق امام زمان- ارواحنا فداه- هموار می کنیم».⁽⁷⁾

2.مبانی فقهی- اصولی

کتاب و سنت

از دیگر مبانی محوری که سیاست خارجی امام خمینی(ره) براساس آن پایه ریزی شده وحی و همچنین قول، فعل و تقریر پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله)و معصومین(علیهم السلام) می باشد و این امر اهمیت آراء ونظرات امام(ره) در حوزه سیاست خارجی را چندین برابر می کند.

در مورد نفی سبیل که یکی از اصول مطرح در اندیشه سیاست خارجی  امام خمینی(ره) است. و شاید بتوان چنین گفت که مخالفت امام با استعمار، قطع سلطه اجانب و مخالفت با اتکای به قدرتهای سلطه گر، از همین اصل برخاسته است. امام(ره) می فرمایند: «ما منطق‌مان، منطق‏ اسلام‏، این‏ است‏ که سلطه نباید از غیر بر شما باشد. نباید شما تحت سلطه غیر بروید. ما هم می‌‏خواهیم نرویم زیر سلطه، ما اصل گفتنمان این است که امریکا نباید{حاکم برمقدرات ما} باشد. نه امریکا تنها، شوروى هم نباید باشد؛ اجنبى نباید باشد. منطق ما این است و فریاد ما هم همین است». ⁽⁸⁾ 

ریشه این سخنان امام خمینی(ره) را باید در آیات قرآنی وروایات جستجو کرد که در این جا چند مورد را برای روشن شدن بحث می آوریم.

آیه 141 سوره نساء: «الَّذینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِنْ کانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِنَ اللّهِ قالُوا أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ وَ إِنْ کانَ لِلْکافِرینَ نَصیبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَ نَمْنَعْکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً» خداوند سبیل و طریقی برای کافران بر مؤمنان قرار نداده است.

سیره عملی و قولی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز از نمودهای بارز گواه براین مدعاست؛ در این باره حدیث اعتلا از آن حضرت نقل شده است که فرمود:«اَلاِسلامُ یَعلُوا وَ لا یُعلی عَلَیهِ وَ الکُفّارٌ بِمَنزِلَهٍ المَوتی لا یَحجِبونَ وَ لا یوُرِثُون».⁽⁹⁾

اسلام همیشه بر دیگر مکاتب و ملل برتری دارد و هیچ چیزی بر اسلام برتری ندارد و کافران مانند اموات نه مانع ارث می شوند و نه ارث می برند؛ از این حدیث به خوبی برمی آید که آن حضرت هیچ گاه راضی به سلطه ی کفار برمسلمانان نبود و تسلط غیرمسلمان را برمسلمان در هیچ عرصه ی نمی پذیرفت.

دفاع از مظلومان و مستضعفان نیز ریشه در آموزه های قرآنی و تعالیم بلند اسلامی دارد. گاه مظلوم و مستضعف از زمره مسلمین است و گاه از غیر آنان. در هر دو وجه مفروض، مبارزه بر علیه ظلم و دفاع از مظلوم و کوشش برای رفع استضعاف مستضعفان از مواردی است که در تعالیم اسلامی بدان اشاره شده است. این اصل را باید از اصول غیر قابل تغییر حکومتی اسلامی دانست. ⁽¹⁰⁾

«ما طرفدار همه مظلومین در همه جا هستیم و میل داریم که مظلومین بر همه ستمگران غلبه کنند».⁽¹¹⁾

از جمله آیاتی که دلالت براین اصل می کنذ آیه 10 سوره حجرات است «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» مؤمنان برادر یکدیگرند پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید!

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «مَنْ أَصْبَحَ ولَمْ یَهْتمَّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ ⁽¹²⁾و مَن سَمِعَ رَجُلاً یُنادی یا لَلمُسلِمین فَلَم یُجِبهُ فَلَیسَ بِمُسلِم».⁽¹³⁾

هرکه شب را به صبح برساند وبه امور مسلمانان همت نگمارد، مسلمان نیست وهرکه فریاد مسلمانی را بشنود که صدامی زند «ای مسلمان به فریادم برسید» وجواب اورا ندهد، مسلمان نیست».

در روایت دیگری امام صادق (علیه السلام) بیان می دارند: «المُؤمنُ أخُو المومن کَالجَسد الواحدِ إن أشتَکی شیئاً مِنهُ وُجِدَ اَلَمُ ذلک فی سائِر جَسده». ⁽¹⁴⁾مؤمن برادر مؤمن است، مانند یک پیکری است که هرگاه عضوی از آن دردمند شود، اعضای دیگر نیز احساس درد می کند»

از دیگر اصول مطرح در اندیشه سیاست خارجی امام خممینی(ره) اصل همزیستی مسالمت آمیز، صلح طلبی و احترام متقابل است. ایشان می فرماید:« ما با شما که همجوار ما هستید و فرسخ ها بین دو کشور مرز مشترک است، مایلیم که به طور مسالمت‌‏آمیز، به طور انسانى‏ رفتار کنیم».⁽¹⁵⁽

این اصل اساسی تنها در خصوص رابطه با کشورهای همجوار یا کشورهای مسلمان منحصر نمی‌شود بلکه رابطه با تمام کشورهای جهان را در بر می‌گیرد.

امام خمینی (قدس سره) درباره ی احترام متقابل و عدم دخالت در امور یکدیگر بر این عقیده است که: «ما با هیچ ملتی بد نیستیم. اسلام آمده بود برای تمام ملل، برای ناس، ... ما اعلام می کنیم که نظر تجاوز به هیچ یک از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی نداریم...». ⁽¹⁶⁾

 ایشان در جای دیگر فرمودند:«ملت ایران اجازه نمی دهد که هیچ مملکتی در امور داخلی او دخالت کند و آزادی و استقلال خودش را حفظ می کند و با تمام کشورها هم به طور متقابل عمل خواهد کرد.» ⁽¹⁷⁾

مبدأ و مبنای این سخنان امام خمینی(ره) را نیز باید در آیات قرآن و روایات جستجو کرد که نمونه های از آنها را در ذیل آورده ایم.

آیه 208 سوره بقره «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا ادْخُلُوا فى السلْمِ کافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطوَتِ الشیْطنِ إِنَّهُ لَکمْ عَدُوُّ مُّبِینٌ»؛ ای کسانی که ایمان آورده اید همگی در صلح و آشتی درآیید!

پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) در این زمینه می فرمایند: « عاقل ترین مردم آن است که بیشترین مدارا را با مردم داشته باشد». ⁽¹⁸⁾

اصل دیگر از اصول سیاست خارجی امام خمینی(ره) اصل پایبندی به قراردادها است. بی تردید وفای به تعهدات و پایبندی به قراردادها را می‌توان از برترین و پر تأکیدترین آموزه‌های اسلامی دانست.

 امام خمینی(ره) میان قراردادهایی که با اراده و اختیار ملت مسلمان ایران، منعقد شده و معاهداتی که در اثر اکراه و اجبار و به دلیل سلطه و تحکم قدرتی بیگانه بر ملت مسلمان ایران، انعقاد یافته است تفاوت قائل بودند وقراردادها و تعهداتی که دولت اسلامی با اراده و اختیار خود و با استقلال کامل منعقد کرده است را لازم الرعایة و الزام آور می دانستند. ⁽¹⁹⁾

به عنوان نمونه می‌توان به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ به عنوان معاهده‌ای بین المللی اشاره کرد.که امام اعلام کردند:«من باز تأکید می‌‏کنم که ما در سیاست خود براى رسیدن به صلح در چهارچوب قطعنامه شوراى‏ امنیت‏ جدى هستیم، و هر گز پیشقدم در تضعیف آن نخواهیم بود».^(20 )

مؤید آن آیه 1 سوره مائده است «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! به پیمانها ( و قراردادها ) وفا کنید.

پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) در حدیثی می فرمایند: «المؤمنون عند شروطهم إلّا ماحرَّم حلالاً أو حلَّل حراماً»؛⁽²¹⁾ مسلمانان مکلفند شرایطی که برعهده می گیرند اجرا کنند، مگر آنکه حلالی را حرام و حرامی را حلال کنند.

اطلاق آیات و روایات مذکور حاکی از آن است که انجام تعهدات روابط مسلمانان با غیر مسلمانان و کفار رانیز در برگیرد، چنان که رسول مکرم اسلام (صلی الله و علیه و آله) تصریح  می کنند که عدم« وفا به تعهد چه برای مسلمان ان باشد وچه برای کافر جایز نیست».

در سیاست خارجی مورد نظر امام  خمینی(ره) صدق و وفا لازم وملزوم یکدیگر هستند.لذا وفا به تعهدها و پیمان های بین المللی از سوی جمهوری اسلامی ایران نشانه صداقت در گفتار و عملکرد آن است.

 اجتهاد پویا (مناسبات زمان ومکان)

در فقه اسلامی منظور از اجتهاد عبارت است از تلاش و کوشش برای استنباط احکام شرعی فرعی از منابع فقه اسلامی. از دید شهید مطهری اجتهاد به شیوه صحیح عبارت است از: به کار بردن تدبّر و تعقّل در فهم ادله شرعیه، که البته احتیاج دارد به یک رشته علوم که مقدمه شایستگی و استعداد تعقّل و تدبّر صحیح و عالمانه می‌باشند. ⁽²²⁾

سیاست خارجی نیز از مسائلی می باشد که همواره جهت گیری و گونه اعمال آن از نحوه توزیع قدرت در داخل سرچشمه می گیرد در واقع سیاست خارجی آیینه بیرونی نظام سیاسی می باشد لذا اجتهاد نقش اساسی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بازی می کند. از جهت دیگر سیاست خارجی بیشتر از سایر حوزه های نظام سیاسی با اجتهاد آمیخته می باشد چرا که مسائل جدید و وضعیت هایی که نیازمند تطبیق با احکام شرع می باشند به دلیل درگیری بسیار بالا با جهان خارج مسائل جدید بیشتر از سایر حوزه ها در سیاست خارجی اتفاق می افتد.

با توجه به مسائلی که گفته شد سیاست خارجی و رابطه آن با اجتهاد کاملاً واضح می باشد. از جمله مسائلی که کشورمان در حوزه سیاست خارجی در سالهای اخیر با آن به طور جدی درگیر می باشد موضوع تلاش ایران برای دستیابی به انرژی صلح آمیز هسته ای و مخالفت غرب با این پیشرفت ایران است. دلیل غرب برای مخالفت های خود با هسته ای شدن ایران به صورت ظاهری، دغدغه آنها از دستیابی ایران به سلاح هسته ای و ایجاد نا امنی برای جهان می باشد. ⁽²³⁾

دلیل اینکه ایران قصد کاربرد نظامی از سلاح هسته ای را ندارد به طور مستقیم بر می گردد به قضیه اجتهاد و مبانی تصمیم گیری در جمهوری اسلامی ایران.

در این خصوص مهمترین و تأثیر گذار ترین نظر بر می گردد به نظر رهبر جمهوری اسلامی به عنوان ولی فقیه در جمهوری اسلامی ایران و از آن جا که رهبر انقلاب اسلامی حضرت آیت الله العظمی خامنه ای ادامه دهنده راه و روش امام خمینی(ره) است؛ از این رو نظر و عملکرد ایشان مطابق بانظر و فتاوای امام(ره) می باشد.

رهبر انقلاب بارها و بارها در پاسخ به سوالاتی که در این موضوع از ایشان پرسیده شد نظر منفی خود را نسبت به استفاده از سلاح هسته ای اعلام نمودند و به صراحت در فتاوی خود کاربرد نظامی از انرژی هسته ای را حرام اعلام نمودند. ایشان در یکی از سخنرانی ها خود در این خصوص اعلام نمودند: «ما اعتقاد به بمب اتم نداریم، به سلاح اتمى نداریم؛ دنبالش هم نخواهیم رفت. برطبق مبانى اعتقادى ما، مبانى دینى ما، به کار بردن اینگونه وسائل کشتار جمعى اصلاً ممنوع است، حرام است».⁽²⁴⁾

بدیهی است که با توجه به مسائل گفته شده در مورد ریشه های تصمیم گیری در سیاست خارجی جمهوری اسلامی و مبانی شرعی و قانونی آن این فتوا هم از جهت شرعی بحث کاربرد نظامی از انرژی هسته ای را ممنوع اعلام می کند و هم از لحاظ قانونی با توجه به جایگاه رهبری در قانون اساسی چارچوب های عمل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را مشخص می نماید. ⁽²⁵⁾

اصل تقدیم اهم بر مهم

اهم و مهم در دیدگاه امام خمینی از جایگاه بسیار با اهمیتی برخوردار است. چه این که کلید حل تناقض و ناسازگاری احکام حکومتی با یکدیگر و احکام حکومتی با دیگر احکام شرعی است. ثانیاً؛ بر طبق این اصل باید مصلحتهای مهمتر فدای مهم گردد و مهمترها فدای مهمترین مصلحتها. اکنون باید دید مهمترین مصلحتها از دیدگاه امام خمینی چیست ؟ تتبع در آثار و سخنان ایشان وتوجه به این اصل نشان می دهد که مصلحت اصل اسلام و نظام اسلامی، مهمترین مصلحتها است.

«مسأله حفظ نظام اسلامی در این عصر با وضعی که در دنیا مشاهده می شود و با این نشانه گیری هایی که از چپ و راست و دور و نزدیک نسبت به این مولود شریف می شود، از اهم واجبات عقلی و شرعی است که هیچ چیز با آن مزاحمت نمی کند.» ⁽²⁶⁾

اصل مقدمه واجب

امام خمینی(ره) در تبیین این مسئله که دفاع از کیان امت اسلامی واجب است از باب اصل فقهی مقدمه واجب، واجب است تشکیل حکومت دینی را به عنوان مقدمه واجب، واجب می دانند و می فرمایند:

 1. اسلام دینی جامع است واحکام آن، حوزه های مختلف مناسبات سیاسی و اجتماعی را شامل می شود.

2. احکام و قوانین الهی اسلام، منحصربه عصر ظهور امام معصوم نیست، بلکه جاودان و همیشگی است.

3. پس حکومت دینی، مقدمه و شرط لازم اجرای احکام الهی و مقدمه ای برای اجرای اصول سیاست خارجی اسلام است. وطبق این اصل که مقدمه واجب، واجب است، تشکیل حکومت اسلامی در هر عصری واجب است و همه باید در راستای ایجاد و حفظ حکومت صالح دینی، تلاش کنند. ⁽²⁷⁾

اصل مشورت

معنای لغوی مشورت، استخراج عسل از کندو وعرضه کردن یا نشان دادن چیز نفیسی که پوشیده و پنهان باشد. ⁽²⁸⁾؛ « عسل را شور کردم، هنگامی که آن را از جایگاهش گرفته و از آن خارج می کنی »؛⁽²⁹⁾ پس شور به معنای استخراج و استنباطی است که همراه با نوعی پالایش و کوشش باشد.

دین اسلام به نظر خواهی از دیگران و مشورت اهتمام خاصی دارد، وجود آیاتی در باب مشورت و سوره ای به نام شوری در قرآن دال بر اهمیت این امر است. مانند آیه 159 سوره آل عمران که می فرماید:

«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ»؛ ای پیامبر از رحمت خداست که تو با مسلمانان نرم خو بوده وهستی. اگر خشن وسخت دل بودی از دور تو پراکنده می شدند. خطا کاران آنان را عفو کن و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنها مشورت کن.

سیره مشورتی امام خمینی(ره) درسیاست خارجی

1. مشورت در اتخاذ شعار مرگ برشوروی: رویکرد امام در رابطه با اتخاذ شعار«مرگ بر شوروی» جالب است : «اواخر جنگ بود وهیأتی از شوروری سابق به ایران آمده بودند. از ستاد نماز جمعه زنگ زدند وسؤال کردندآیا ما در نماز جمعه  شعار مرگ بر شوروی سر بدهیم یا نه؟ امام خمینی(ره) پاسخ دادند: « بگویند؛ اما کم تر بگویید» .اما بلافاصله می فرمایند: «بروند از آقای خامنه ای وآقای هاشمی بپرسند که چه کار کنند».⁽³⁰⁾

2. مشورت در پذیرش قطعنامه 598: امام خمینی(ره) در نامه ای خطاب به خبرگان ومسئولان درجه اول نظام نوشتند، یکی از دلایل اصلی پذیرش قطعنامه وبازگشت از نقطه نظرات خویش را، گزارشات فرماندهان نظامی از اوضاع جبهه ها ونیازمندی تسلیحاتی غیر قابل امکان تهیه آن ها برای ادامه جنگ ونیز گزارشات وزرای اقتصادی وکشور از وضعیت بودجه وذخایر مالی، و همچنین بیان شرایط سیاسی داخلی وبین المللی  از سوی مسئولین سیاسی کشور ذکر می کنند.⁽³¹⁾  البته، صرف نظر کردن از مواضع قبلی وپذیرش نظرات مشورتی کارشناسان، هرگز شانه خالی کردن امام خمینی(ره) از زیر بار مسئولیت نبود. ⁽³²⁾

3. ارسال نامه تاریخی به گورباچف: امام خمینی(ره) در زمینه فرستادن نامه به گورباچف رئیس جمهور شوروی سابق وهمچنین درباره محتوای آن با مشاوران وسران سه قوه مشورت نمودند. هرچند اصل تصمیم فرستادن نامه با خود ایشان بود. امام خمینی(ره) در جلسه سران می گویند بنا دارند نامه ای به گورباچف بنویسند.لذا احمد آقا متن پیش نویس نامه امام خمینی(ره) را برای مشورت در جلسه سران قوه مطرح می کنند.⁽³³⁾

3.مبانی عقلی

 اصل مصلحت

البوطی ضوابط کلی مصلحت را چنین برمی شمارد:

الف) در مقاصد عامه شریعت و مربوط به دین، نفس، عقل، نسل و مال داخل باشد.

ب) با کتاب وسنت مخالفتی نداشته باشد.

ج) تقدم اهم برمهم در آن رعایت شود.

د) مناسبت بازمان ومکان درآن ملاحظه گردد.

ه) مصلحت در مرتبه ضروری یا حاجی باشد.

و) زمینه مصلحت دایره عبادات نباشد. ⁽³⁴⁾

مصلحت در سیاست خارجی امام) (ره) اول مصلحت اسلام است بعد مصلحت مردم یا منافع ملی.

مورد دیگری که به نظر می رسد توضیح داده شود این است که مصلحت اسلام خود در واقع مصلحت مردم می باشد یعنی اسلام به خودی خود نیازی به مصلحت ندارد و مکتب اسلام برای سعادت و خوشبختی انسانها برنامه تعریف کرده است در نهایت صلاح اسلام مصالح و منافع برای سعادت بشر است و امام به این وجه مستتر در مکتب اسلام توجه کرده و در تشخیص مصلحت اهداف بلندمدت را مدنظر دارند و خود را مأمور سعادت همه انسانها می دانند نه فقط سعادت مردم کشوری خاص مثل ایران. ⁽³⁵⁾

امام در تبیین دلائل پذیرش قطعنامه 598 می‌نویسد: «و خدا می‌داند که اگر نبود انگیزه‌ای که همه ما و عزت و اعتبار ما باید در مسیر مصلحت اسلام ومسلمین قربانی شود، هرگز راضی به این عمل نمی‌بودم...» ⁽³⁶⁾

تساهل ومدارا

در کاربرد اصطلاحی، تساهل و تسامح به معنای عدم مداخله و ممانعت، یا اجازه دادن از روی قصد و آگاهی به اعمال، عقاید و رفتاری است که مورد پسند شخص نباشد.⁽³⁷⁾

در اصطلاح سیاسی، به معنای برخورد مناسب و توأم با سعة صدر و خویشتنداری نسبت به مخالفان سیاسی و فکری و التزام به آزادی بیان در فضای سیاسی جامعه می باشد.در تعریف دیگر در تساهل آنچه را قبول نداریم می پذیریم، در تساهل باید میل مخالفت وجود داشته باشد. ⁽³⁸⁾

مدارای عاجزانه و از روی ناچاری, تساهل خوانده نمی شود. امروزه این مؤلفه ها در فرهنگ سیاسی غرب متداول است و اندیشمندان غربی مؤلّفه های یاد شده را به عنوان شرط لازم برای تسامح و تساهل در نظر می گیرند. ⁽³⁹⁾   

 در تساهل بار منفی وجود دارد، بنابراین اول چیزی را محکوم می کنیم و بعد آن را تحمل می کنیم. تساهل با تحمل صرف نیز متفاوت است در تحمل، شخص قدرت بر اعتراض ندارد، اما تساهل تحمل از روی قدرت وآزادی است.⁽⁴⁰⁾

نمونه هایی از تساهل و مدارای امام خمینی(ره) در سیاست خارجی

الف. احترام متقابل

احترام متقابل از جمله خاستگاه اسلام در سیاست خارجی است، از این رو امام(ره) می فرمود: « به همه دولی که به احترام با ما رفتار کنند ما نیز با آنها با احترام متقابل رفتار خواهیم کرد، حتی آمریکاییان اگر به ضرر ما نباشند مثل سایر خارجی ها با ما زندگی خواهند کرد». ⁽⁴¹⁾

البته امام خمینی(ره) رژیم اشغال گر قدس را از این جمله جدا می کنند.

ب. خلع سلاح

مسئله خلع سلاح از مسائل بحث انگیز در این عصر بوده است هر چند کشورهای غربی  بسیار آن را مطرح کرده اند و لیکن اعتمادی به آنها نبوده ونیست، از این رو امام با توجه به این نکته می فرمود: «کنترل وحذف سلاح های مخرب از جهان اگر با حقیقت و صداقت همراه باشد، خواسته همه ملت هاست؛ ولی این نیز یک فریب قدیمی است... که به خاطر مهار بیشتر جهان سوم و در حقیقت جلوگیری از نفوذ پا به برهنه ها و محرومین در جهان مالکیت های بی حد و مرز سرمایه داران است. ابر قدرت ها مشغول تهیه سلاح های بزرگ اتمی و غیر آن هستند. به همین حال باقی باشند دنیا ممکن است به خرابی بکشد و عمده ضررش به ملت ها برسد، باید هرکسی و در هر جا هست نویسنده ها، روشنفکران علما در همه قشرهای دنیا هستند مردم را به این خطر آگاه کنند و شعار برچیدن سلاح های مخرب از سوی آن ها شعر است».⁽⁴²⁾

ج. مبارزه بانژاد پرستی

اسلام از بدو ظهور تا کنون همواره با نژاد پرستی در ستیز بوده است و شعار «ان اکرمکم عند الله اتقیکم» آویزه گوش مسلمانان بوده و هست. چنان که پیامبر گرامی اسلام( صلی الله و علیه و آله) در این زمینه فرموده است «خلق الله الجنه لمن اطاعه و ان کان عبداً حبشیاً و خلق الله النار لمن عصاه و ان کان سیداً قرشیاً». ⁽⁴³⁾

امام خمینی(ره) در زمان های مقتضی به این امر اشاره کرده است که اجمالاً به پاره ای از آن ها اشاره می گردد:

معظم له در پاسخ به نامه جمعی از دانش آموزان سرخ پوست می فرماید: «...من می دانم که سرخ پوستان و سیاه پوستان در فشار و زحمت هستند. در تعلیمات اسلام فرقی بین سفید و سرخ وسیاه نیست. آنچه انسان ها را  از یکدیگر امتیاز می دهد، تقوا، اخلاق نیک واعمال نیک است».⁽⁴⁴⁾

«علمای اعلام و خطبای محترم، ملت ها را دعوت کنند به وحدت و از نژاد پرستی که مخالف دستور اسلام است بپرهیزند و به برادران ایمانی خود در هر کشوری و با هر نژادی که هستند، دست برادری دهند که اسلام بزرگ آنان را برادر خوانده و اگر این برادر ی ایمانی با همت دولت ها و ملت ها و با تأیید خداوند روزی تحقق یابد، خواهید دید که بزرگترین قدرت جهان را مسلمین تشکیل می دهند»؛⁽⁴⁵⁾ .

«آن هایی که بشر را پایمال می کنند، دم از حقوق بشر می زنند، آن هایی که قضیه اختلاف نژادی مبدأ امرشان است، حتی نژاد سفید را هم قبول ندارند، فقط یک نژاد خودشان را قبول دارند، آن ها از وحدت نژاد صحبت می کنند. ماهم عربیت را و عجمیت را و ترکیت را و همه نژادها را پذیرا هستی ».^(46) .

«اگر دولت های اسلامی به خود بیایند و گرایش کنند به اسلام و از عربیت برگردند به اسلامیت، حل می شود مسائل، در اسلام که ما دنبال آن هستیم، قضیه نژادپرستی مطرح نیست، اسلام به رنگ و به صورت نگاه نمی کند، میزان را تقوا قرار داده است». ⁽⁴⁷⁾/910/م

منابع و مآخذ

1. معین، محمد؛ فرهنگ فارسی معین، تهران، امیرکبیر، چ24، 1385، ج3، ص3777

2. قربانی، قدرت الله؛ زمینه ها و مبانی کلامی و عرفانی اندیشه سیاسی امام خمینی، نشریه حضور، بهار 1385، شماره 56، ص40.

3. صحیفه نور،ج 5، ص 387.

4. جعفر پیشه، مصطفی؛ مبانی فکری حکومت  اسلامی از دیدگاه امام خمینی، سایت تبیان.

5. امام خمینی، تحریرالوسیله، ج اول، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی تا، ص 249.

6. ر.ک، جمشیدی، محمد حسین؛ اندیشه سیاسی امام خمینی ، تهران، پژوهشکده امام خمینی وانقلاب اسلامی، 1385، صص301-302 .

7. صحیفه نور، ج 02 ص 347.

9. شیخ صدوق ؛ من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین ، ج4 ، ص334،( باب میراث اهل الملل).

10. صحیفه نور،ج19، ص94.

11. الحر العاملی، محمدبن الحسین،؛ وسائل الشیعه، ج16، طهران، مکتبه الاسلامیه، ص367 .

12. الکلینی، محمد بن یعقوب؛ الاصول من الکافی، ج1، بیروت، دار الضواء،1405ق، ص164 .

13. همان، ج3، کتاب الایمان والکفر، باب اخوه المؤمنین، حدیث 4، ص242.

14. صحیفه نور ،، ج6، ص220.

15. آیین انقلاب اسلامی، گزیده ای از اندیشه و آراء امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374، صص 409- 407.

16. صحیفه نور، ج22، ص146.

17. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار،تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1362، ص52-53 .

18. صحیفه نور،ج21، ص134.

19. همان جا.

20. شکوری، ابو الفضل؛ فقه سیاسی اسلام، ویرایش دوم ، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه،1387،ج 2، صص 387.

21. مجموعه آثار، ج۲۰، ص۱۶۴ـ۱۶۷.

22. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل پنجم.

23. بیانات مقام معظم رهبری در روز بازدید از ناو شکن جماران، در

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=8906.

24. صحیفه نور، ج ۱۰، ص ۱۳۸.

25. ر.ک امام خمینی، کتاب البیع، ج2، ص 461 26..

26. ابن منظور ،1405، ج7، ص233 .

27. راغب اصفهانی ، 1404، ص270.

28. هاشمی،علیرضا، پایان دفاع آغاز سازندگی،کارنامه وخاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی سال 1367،تهران، دفتر نشر معارف،1390 1390، ص18-17.

29. صحیفه نور، ج21، ص92.

30. هاشمی، علیرضا، پایان دفاع آغاز سازندگی،کارنامه وخاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی سال 1367 ص32و424- 441 .

31. آشوری لنگرودی، حسن؛ امام خمینی(ره) وحفظ مصالح نظام، ص41 .

32. همان، ص41 .

33. صحیفه نور، ج15، ص116 .

34. میرزا حسینی، مریم؛ دیدگاه های امام خمینی(ره) در حوزه سیاست خارجی، نشریه حضور، ش 34، زمستان 1379، ص182.

35. بشیریه،حسین؛عقل درسیاست،تهران،نگاهمعاصر،سوم،۱۳۸۶، ص62 .

36. همان، ص67 .

37. همان، ص66 .

38. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافی، ج2، کتاب الایمان والکفر .

39. صحیفه نور، ج4، ص188.

40. همان، ج17، ص70.

41. جعفری، محمد تقی؛ حقوق جهانی بشر، تهران، نشر دفتر خدمات بین الللی حقوق، 1370، ص444.

42. صحیفه نور،ج22، ص29.

43. همان، ج21، 191.

44. همان، ج14، ص85.

45. همان، ج6، ص95.

46. دهقانی فیروزآبادی، سید جلال؛ سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات سمت، 1388، ص180.

47. مدنی، سید‌جلال‌الدین ؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، انتشارات دفتر اسلامی ، بی‌تا ،ج1، ص64 ـ 76.

مجتبی عباسی (پژوهشگر فقه سیاسی)