vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، اخيراً جایی در فضای مجازی اظهار شده است كه پديده «كرونا» و شيوع آن در جهان، ممكن است باعث مجال ظهور بيشترِ «تکثرگرایی معرفتی» در جامعه انسانی شود و در واقع، كرونا و بلاهایی از اين دست ممكن است موجبات نزديك شدن انسان ها به يكديگر را فراهم آورد؛ زيرا اين مسئله، مسئله بشريت است و افراد انسانی اكنون مجال اين را يافته اند كه ديگران را فارغ از گرايش های فكری آنها بنگرند و نسبت به آنها ابراز احساسات داشته باشند.

فارغ از اينكه ممكن است اين پيش بيني درست از كار در نيايد، اما اين اظهار نظر، هم درست و هم بسيار مهم و قابل توجه به نظر مي رسد و لذا بر انديشه ورزان لازم است كه اين مسئله را بررسي و واكاوي كنند.

بر اين اساس شايد اين پرسش مطرح شود که آیا پدیده کرونا که اکنون دامنگیر بشریت شده و اقسام و اصناف مختلف ابنای بشر، از غنی و فقیر، شاه و گدا، مهتر و کهتر، رئیس و مرئوس، و دوگانه هایی از این دست را به چالشی یکسان طلبیده، آگاهی ها و باورهاي مختلف افراد را نیز به یکسان معتبر نمایانده است؟ به بیان دیگر، اگر چنین است که همه در برابر کرونا مساوی اند، آیا چنان است که باورهای همگان نیز از اعتبار معرفتی یکسانی برخوردار اند؟

اين پرسش، ناظر به مبحثي به نام تکثرگرایی یا پلورالیسم معرفتی است كه در دانشی به نام معرفت شناسی مطالعه و بررسي مي ‌شود. البته تکثرگرایی معرفتی داراي تقريرات، اقسام و جنبه هاي مختلف و متنوعي است كه در اين نوشتار كوتاه پرداختن به آنها ممكن نيست؛ ضمن اينكه آثار و مقالات قابل توجهي نيز در اين باره در كشور موجود است.

اما به طور خلاصه، تکثرگرایی معرفتی به اين معناست كه افراد انساني به عللي از جمله اختلاف در ظرف زمان و مكان، اختلاف در ژنتيك و قواي ادراكي، اختلاف در فرهنگ ها و تمدن هاي بشري و غيره، شيوه هاي متفاوتي در حل و تدبير مسائل معرفتي و استدلال آوري پيش مي گيرند و لذا داراي باورها و نظام هاي معرفتي مختلف و متفاوتي مي شوند و چون به دليل وجود زمينه هاي متفاوت مزبور، يك معيار ثابت و عيني براي اعتبارسنجي و صدق باورهاي مختلف نمي توان يافت، پس باورهاي بشري مي توانند همگي به نحوي داراي اعتبار معرفتي يكسان قلمداد شوند.

اگرچه نمي توان انكار كرد كه انسان ها به لحاظ زمان و مكان، ژنتيك و قواي ادراكي، فرهنگ ها و تمدن هاي بشري و غيره، باهم اختلاف مي يابند و لذا بسترها و زمينه هاي معرفتي متفاوتي دارند، اما بايد گفت كه فقدان يك معيار ثابت و عيني براي اعتبارسنجي و صدق باورهاي مختلف و بالطبع پذيرش تكثرگرايي معرفتي به معناي فوق، عملاً به «نسبي گرايي معرفتي» خواهد انجاميد و نسبي گرايي معرفتي، ديدگاهي داراي تناقض ذاتي است، زيرا اين نتيجه كه «باورهاي انسان نسبي هستند»، خودش يك باور است كه اگر صادق فرض شود، در اين صورت خودش نيز فاقد ثبات و عينيت خواهد بود، زيرا معياري قطعي براي پذيرش آن وجود نخواهد داشت.

علاوه بر اين، برخي معرفت شناسان جهان به درستي دريافته اند كه بدون در اختيار داشتن معيار ثابت و عيني كه با آن بتوان به سنجش باورهاي مختلف انسان ها پرداخت، عملاً نمي توان ميان باور خوب (معقول) و باور احمقانه (نامعقول)، تفاوت معقولي قائل شد.

در واقع، در تقابل با ديدگاه نسبي گرايي معرفتي، معرفت شناسان بسياري هستند كه در جستجوي معيار ثابت و عيني براي تعيين اعتبار معرفتي و صدق باورهاي مختلف هستند. از اينجاست كه در معرفت شناسي، مبحثي به نام «معیار صدق» رخ مي نمايد. در مبحث معيار صدق، مسئله این است که با چه معيار و ملاكي می توان باورهای مختلف را سنجید و حقیقت را از خطا و آنچه حقیقت می نماید اما حقیقت نیست، تمییز داد؟

در دانش معرفت شناسی، درباره معیار صدق، دیدگاه های مختلفی بيان و ارائه شده است. برخی معتقدند معیار صدق، «انسجام» در باورها و گفته هاي انسان است، بدین معنا که باور يا گفته اي صادق است که با مجموعه باورها و گفته هاي فرد، انسجام و سازگاری داشته باشد.

اما در این باره باید گفت، انسجام در باور و گفتار، «نشانه» يا علامت صدق است، نه «معیار» و ملاك صدق. یعنی اگر باور يا گفتار یک فرد، صادق باشد، با مجموعه باورها و گفته هاي صادق او انسجام و هماهنگی هم خواهد داشت و تعارضي در باورها و گفته هاي او پيدا نخواهد شد.

عده ای دیگر، معیار صدق یک باور را در «نتايج عملی» آن جستجو می کنند، بدین معنا که باوری صادق است که در عمل، كارآمدي داشته باشد و مفید واقع شود.

اما در این باره نیز باید گفت که به هر حال ممکن است كه باوری صادق باشد، ليكن نتیجه عملی مهمي نداشته باشد و یا حتي باوری کاذب باشد، ليكن تحت شرايطي خاص و براي عده اي خاص، در عمل، مفید و كارآمد واقع شود.

اما در فلسفه هاي واقع گرا، معیار صدق صرفاً «مطابقت» است، بدین معنا که باوری صادق یا حقیقی است که با واقعیت خارجی مطابقت داشته باشد و باوری کاذب یا خطا است که با واقعیت خارجی مطابقت نداشته باشد.

در واقع، معیار صدق يك باور، صرفاً عامل مطابقت آن با واقعيت است و مي توان گفت كه هیچ عامل ديگري بر مسئله اعتبار معرفتي و صدق تأثیر ندارد، کرونا باشد یا جز آن. نظريات ديگري نيز در مبحث معيار صدق ارائه شده است كه از آنها عبور مي كنم.

از این بحث نيز می گذرم که به زعم معرفت شناسان، صدق باور نيز به تنهايي کفایت نمی کند، بلکه علاوه بر آن، باید «توجیه معرفتی» هم وجود داشته باشد، یعنی باید بر صدق باور، دلايل يا شواهد متقن نيز ارائه داد. در واقع، از منظر آنان، معرفت عبارت است از «باور صادق موجه» و لذا معرفتي كه صادق و موجه نباشد، اصلاً معرفت به معناي دقيق كلمه نيست.

بنا بر نكات فوق، آشكار مي شود كه تکثرگرایی معرفتی، بدین معنا که باورهای مختلف از اعتبار معرفتي و صدق یکسان برخوداراند، از منظر دانش معرفت شناسی، پذیرفتنی نیست و معیار عقلایی ندارد، زيرا تنها باوري صادق است كه مطابق با واقعيت باشد و لذا طبعاً باوري كه مخالف با واقعيت باشد، نمي تواند صادق باشد يا حتي صادق فرض شود.

اما مسئله تكثرگرايي معرفتي، داراي يك وجه جامعه شناختی نيز مي‌باشد كه ناظر به مبحث «تساهل و مداراي اجتماعي» است. به نظر مي‌رسد، كاملاً ممکن است كه گفته شود که ابنای بشر در شرایط کرونایی که همگی به یکسان درگیر آن شده اند، باید باورها و عقايد ديگران را تاب آورند و در کنار یکدیگر زیست مسالمت آمیز داشته باشند.

در واقع، تساهل و مداراي اجتماعي، به معناي تحمل و برتافتن باور و عقیده مخالف، یک اصل ضروری است، وگرنه برپایی اجتماع آرام و عاری از تنش ناممکن خواهد شد و هرگونه همزیستی مسالمت آمیز به مخاطره خواهد افتاد. در سنت اسلامي نیز اشارات و تعابیری در تأييد اين معنا وجود دارد كه انسان بايد تحمل باورهاي ديگران را داشته باشد و نبايد باورهاي خود را بر آنها تحميل كند يا به نحوي زندگي را بر آنها دشوار سازد.

طبعا در اینجا نیز خواه کرونا باشد و خواه نه، تساهل و مداراي اجتماعي لازم است، اگرچه طبعاً در شرایط کرونایی که همه افراد و آحاد باید یکرنگ و یک صدا، برای دفع و رفع اين معضل تشریک مساعی کنند، تساهل و مداراي اجتماعي، اهمیتی مضاعف می یابد.

با اين حال، تساهل و مداراي اجتماعي به معناي اين نيست كه باورهاي مختلف افراد، از اعتبار معرفتي يكسان برخوردار اند و همگي صادق اند، يا حتي بايد همگي را به يكسان صادق فرض كرد. روشن است كه دو باور متعارض مفروض نزد افراد مختلف نمي‌توانند باهم صادق باشند، بلكه لزوماً يكي از اين دو باور صادق و باور ديگر كاذب است، وگرنه جمع اضداد پديد مي‌آيد كه اين هم عقلاً پذيرفتني نيست./704/241/ح

مهدی عباس زاده؛ عضو هيئت علمی گروه معرفت شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی