vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، شهید آیت الله سید محمد باقر صدر(ره) اندیشمندی نابغه که در علومی مختلفی چون فلسفه، منطق، فقه و اصول صاحب دیدگاه بود. یکی از دانش‌هایی که باعث شد وی نبوغ و تسلّط و تبحّر خود را در آن نشان دهند، دانش اقتصاد بود.

ایشان در جوانی با تالیف کتاب اقتصادنا فضای جدید و پنجره‌ای نو را به روی اندیشمندان علوم اسلامی انسانی باز کرد و مبانی اقتصاد اسلامی را تحلیل و به ایده پردازی در این زمینه پرداخت.

گفتنی است که اکنون در چهلمین سال شهادت این عالم متفکّر و کم‌نظیر به سر می‌بریم و پایگاه فقه حکومتی وسائل جهت آشنایی بیشتر با جایگاه شهید صدر(ره) در علم اقتصاد اسلامی، در گفتگویی با دکتر محمد جواد توکلی عضو گروه اقتصاد موسسه امام خمینی(ره)، به ابعاد این موضوع پرداخته است. آنچه در ادامه می‌خوانید متن کامل این گفتگو است:

وسائل ـ 19 فروردین، سالگرد شهادت شهید صدر است. به نظر شما ایشان در علم اقتصاد، از نظر تاریخی دارای چه جایگاهی هستند؟

شهید صدر از چهره هایی هستند که هم در داخل کشور و هم در خارج کشور مورد کم مهری قرار گرفتند و توجه شما به این مسئله جهت تقدیر از ایشان قابل تقدیر است. شهید صدر یک شخصیت چند بعدی دارند، وی فیلسوف، منطقی، فقیه، اصولی و اقتصاددان هستند. شهید صدر را می‌توان به عنوان پدر اقتصاد اسلامی مدوّن معرفی کرد. من یک مقاله‌ای با همین عنوان به زبان انگلیسی منتشر کردم.

اگر بخواهیم یک نگاه تاریخ عقائدی به شخصیت شهید صدر داشته باشیم، باید گفت که هجرت پیامبر(ص) حدود سال 622 میلادی رخ داد. در همین دوره تا 300 سال که منجرّ به غیبت کبری امام عصر(عج) شد، اندیشه اقتصاد اسلامی شکل گرفت. ولی بعد از آن این اندیشه خیلی متبلور نشد هر چند که ما در سیر اندیشه فقها می بینیم که اندیشه های اقتصاد اسلامی مورد توجه قرار گرفت، به خصوص در عصر صفوی یا اواخر عصر قاجار علما مثل مرحوم آقا نجفی را داریم.

همچنین علمائی را داریم که شرکت اسلامیه را اجراء کردند و آن نامه معروف خود تحریمی کالای خارجی را در مقابل استعمار انگلیس مطرح کردند و می توان گفت یک نوع اقتصاد مقاومتی را در اواخر عصر قاجار مطرح کردند.

ولی به نظر می رسد کسی که اندیشه اقتصاد اسلامی را به صورت مدوّن و مقایسه‌ای با اقتصاد سرمایه داری و سوسیالیستی مطرح کرد، شهید صدر بود. ایشان در سال 1313 شمسی متولد می‌شوند و 1359 شهید می‌شوند و حدود 46 سال عمر کردند. نکته جالب این است که ایشان کتاب اقتصادنا را در سال 41 شمسی به رشته تحریر درمی‌آورند که 28 سال سن داشتند. این مسئله عجیب است زیرا کسی که کتاب اقتصادنا را می‌بیند، کتابی است که در حدود 800 صفحه اندیشه اقتصاد اسلامی را در مقابل اقتصاد سرمایه داری و سوسیالیستی مطرح کرده است.

اقتصاددان مسلمانی به نام تیمور کوران، در یک مقاله، سید ابوالعلا مودودی را که سال 1903 میلادی و 1979 وفات کرده، به عنوان پدر اقتصاد اسلامی مطرح کرده است. ولی بررسی که می‌کنیم می بنیم افکار ایشان سیستماتیک راجع به اقتصاد اسلامی نیست. اندیشه های ایشان بیشتر در زمینه برادری در تمدن اسلامی است و تحلیلی نظام وار از اقتصاد اسلامی ندارد ولی شهید صدر با تالیف کتاب اقتصادنا، آمده است نظام اقتصادی اسلام را بر اساس مبانی فلسفی خود تحلیل کرده است و آن را با نظام سرمایه داری و سوسیالیست تحلیل کرده و آنها را هم بر اساس مبانی خود تحلیل کرده است.

با توجه به اینکه در دوره ایشان، سوسیالیست و مارکسیست عراق آن زمان را تهدید می کرده است، وی مارکسیست را بسیار خوب تحلیل می‌کند و مسائلی مثل دیالکتیک هگل را به صورت منطقی در کتاب اقتصادنا بحث می‌کند. من دیدم که خیلی از متقکران اهل سنت هم به جایگاه شهید صدر توجه کردند.

به عنوان مثال یک اقتصاددان به نام مارک بلاگ که کتاب های زیادی دارد و در تاریخ عقائد اقتصادی یک کتاب قطور دارد. ایشان یک کتابی نوشته است با نام اقتصاددانان بزرگ جهان و به شرح حال و افکار 220 اقتصاددان بزرگ جهان پرداخته است که توسط حسن گلریز ترجمه شده است. در این کتاب، شهید صدر به عنوان یکی از آن 220 نفر معرفی شده است و در این لیست غیر از شهید صدر، هیچ کس به عنوان اقتصاددان اسلامی مطرح نشده است.

یا علاء الدین زعتری از اندیشمندان به نام اقتصاد اسلامی، از شهید صدر به عنوان پدر اقتصاد اسلامی جدید یاد می‌کند. و یا زمانی که دکتر محمد شوقی الفنجری، استاد اقتصاد دانشگاه القاهره، به دیدار شهید صدر رفت و قبل از هر چیز، از شهید صدر با تعجب پرسید که دانش آموخته کدام یک از دانشگاه‌های جهان هستید؟ شهید صدر پاسخ داد که در هیچ دانشگاهی نه در عراق و نه در خارج عراق، تحصیل نکرده و تنها در مساجد نجف که محل برگزاری دروس حوزه علمیه نجف است، تحصیل کرده است.

دکتر شوقی الفنجری به وی گفت حقا که مساجد نجف بهتر از دانشگاه‌های اروپا است. بعدها فنجری تلاش کرده بود که کتاب الاسس المنطقیه شهید صدر به انگلیسی ترجمه کند. با این اوصاف سزاوار است که از شهید صدر به عنوان پدر اقتصاد اسلامی مدون یاد شود.

وسائل ـ تالیفات شهید صدر از جهت محتوایی در چه جایگاه و موقعیتی قرار دارند؟

از نظر محتوایی، ایشان علاوه بر کتاب اقتصادنا که نظام اقتصادی اسلام و مبانی آن را معرفی می‌کند، در کتاب البنک اللاربوی فی الاسلام (بانک بدون ربا در اسلام) ایده و الگوی بانکداری اسلام را معرفی می‌کنند. در کتاب الاسلام یقود الحیاه (اسلام راهنمای زندگی) که بعد از انقلاب نوشته شد، ایشان اندیشه های اقتصاد اسلامی خود را در قالب 13 اصل استخراج می‌کنند و حتّی راهبردهایی هم آنجا مطرح می‌کنند.

نکته برجسته در نظریات ایشان، تحلیل مقایسه‌ای نظام اقتصادی اسلام با سایر نظام‌ها که در کتاب اقتصادنا این کار به خوبی انجام دادند. دیگر این که اندیشه مکتب اقتصادی و تفکیک میان مکتب و علم از نظریات ایشان است و عقیده داشتند که اسلام در اقتصاد دارای مکتب است و مرتب از وجود این مکتب در اسلام دفاع می‌کنند.

در حوزه نظریه پردازی در اقتصاد اسلامی، نظریه توزیع قبل تولید و بعد از تولید، یک ابداعی است که هنوز هم محققان اقتصاد اسلامی، سیر آن را ادامه می‌دهند. نظریه عدالت شهید صدر، نظریه خاصی است که عنوان داشتند در نظریه عدالت اسلامی بر اساس استحقاق تعریف می‌شود و استحقاق یا مبتنی بر کار است و یا بر نیاز.

یا نظریه منطقة الفراغ که یک رویکرد فقهی اقتصادی است. بر اساس این نظریه بیان می‌کنند که در برخی حوزه‌ها احکام حکومتی داریم که می‌توان این را نوعی سیاست‌گذاری اقتصادی دانست. یا در حوزه فلسفه اقتصاد اسلامی، ایشان روش کشفی را طرح می‌کنند و از دستاوردهای روش شناختی ایشان است و این روش مبتنی از حرکت روبنا به زیربنا است و ما از فقه اقتصادی به سمت مکتب اقتصادی اسلام می‌رویم و شهید صدر این ایده را مطرح کرد که ما می‌توانیم با کنار هم گذاشتن احکام اقتصادی به برخی اصول دست پیدا کنیم که بر اساس آن نظام و سیاست‌گذاری اقتصادی طراحی کنیم.

الگوی بانکداری اسلامی ایشان نیز هنوز تازه است و اندیشه های ایشان در این زمینه قابل توجه هست. در نظریات ایشان، ایده توازن را در چارچوب نظریه عدالت مطرح می‌کنند که الان به درد ما می‌خورد. شهید صدر ادعا می‌کند که اسلام با توجه به آیه «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‏ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ ...‏» (حشر، آیه7) به دنبال این است که فاصله طبقاتی در جامعه اسلامی شکل نگیرد و توازن ایجاد شود.

ایشان در این نظریه طرح می‌کنند که هر چند ممکن است درآمد افراد متفاوت باشد ولی نباید سطح معیشت افراد خیلی متفاوت باشد و این باعث می‌شود که دولت اسلامی مانع شکاف طبقاتی شود. از این دیدگاه می‌توان استخراج کرد که ممکن است ما بتوانیم مالیات توازنی برقرار کنیم تا زمینه شود که شکاف طبقاتی در جامعه اتفاق نیفتد.

در مجموع به نظر بنده شهید صدر یک شخصیت ناشناخته در دانشگاه‌ها و حتّی مراکز حوزوی ما است. اگر شما از دانشجویان ما از آدام اسمیت بپرسید، به شما پاسخ می‌گویند ولی وقتی از شهید صدر می‌پرسید، این چنین نیست. متاسفانه حتی در حوزه، بعد از شهید صدر، مولّد نبودیم و خیلی از مواقع نظریات وی تکرار شده است و آن گونه که شایسته است اندیشه‌های شهید صدر به جلو نرفته است و این ناشی از عدم آشنایی با آثار و مبانی شهید صدر است.

به نظر من آثار شهید صدر باید بازنویسی و بازخوانی شود. آثار شهید صدر باید به قلم‌های مختلف در سطوح مختلف نوشته شود تا زمینه گسترش آثار ایشان فراهم شود تا دیگران نیز ردّ این آثار را بگیرند و به جلو ببرند. من امید دارم با توجه به نیروی انسانی که در حوزه و دانشگاه با رویکرد اقتصاد اسلامی تولید شده است، زمینه معرفی بیشتر شهید صدر وجود داشته باشد.

ما باید همچون غرب که نگاه تمدّنی دارند و سعی می‌کنند تمدّن خود را بازسازی کنند، تمدّن خود را بازسازی کنیم. من در همایشی که به همت حضرت آیت الله مکارم شیرازی تشکیل شده بود، مقاله‌ای نسبت به اندیشه علماء باید می‌نوشتم و دیدم که نسبت به اندیشه‌های ایشان بسیار غفلت شده است. حتی نسبت به اندیشه معصومان نیز غفلت داریم زیرا دریای بی‌کرانی از معارف در سیره معصومان است که احتیاج به کار و پژوهش و بازسازی و تحلیل دارد.

بسیاری از مشکلات اقتصادی که الان داریم، زمینه‌های آن در آثار شهید صدر وجود دارد و بازنویسی آثار ایشان می‌توانیم باعث حل مشکلات جامعه اسلامی شویم.

وسائل ـ نسبت به ایده‌ها و نظریات شهید صدر توسط برخی افراد نقدی وارد می‌شود به این صورت که نظریات وی صرفا تئوری هستند و در مقام عمل قابل اجرا نیستند. نظر شما در این زمینه چیست؟

اولا ایده‌هایی که شهید صدر در کتاب اقتصادنا آوردند، تحلیل نظام‌های اقتصادی است. ایشان در یک سطح کلان دارند نظام اقتصادی اسلام و سرمایه داری و سوسیالیستی را تحلیل و مقایسه می‌کنند. به نظرم این ادعا نادرست است زیرا وقتی گروهی از شیعیان در کویت از ایشان درخواست می‌کنند که بانک اسلامی را در آنجا ایجاد کنند، ایشان در پاسخ به آنها، کتاب البنک اللاربوی فی الاسلام را تالیف می‌کنند. این نشان می‌دهد که نظریات ایشان کاربردی است.

حقیقت این است که الگوی بانکداری جمهوری اسلامی ایران از الگوی بانکداری ایشان اخذ شده است. کسی که 45 سال عمر کرده است و در طول این عمر شریف چند کتاب مهم در اقتصاد اسلامی نوشتند و هنوز باید این کتاب ها در دانشگاه‌های ما تدریس شود، به نظرم این انتظار خیلی بالایی است. علاوه بر اینکه ایشان در اندیشه‌های خود غیر از الگوی بانکداری، شما می‌توانید ردّ نظام های دیگر را ببینید. یعنی مبنای عدالت و توازن ایشان یک پایه‌ای است برای اجرای سیاست مالی است.

به نظرم این یک کم لطفی نسبت به شهید صدر است. متفکری در سطح شهید صدر، نظام اقتصاد اسلامی را مطرح می‌کند و این یکی از نقاط قوت ایشان است. ایشان تار و پود اندیشه اقتصاد اسلامی را بیان می‌کند و قطعا در نظر ایشان بوده است که بعدا این اندیشه را جلو ببرد.

شاید ما باید این اشکال را به خود کنیم که چرا علمای ما یک کتاب در حد کتاب البنک اللاربوی فی الاسلام ننوشتند. ادعای بنده این است که رویکرد شهید صدر تاسیسی است و رویکرد بسیاری از علمای ما استفتائی است. از علمای ما نسبت به سپرده گذاری در بانک سئوال می‌شود ولی از شهید صدر سئوال می‌شود که چگونه بانک را ایجاد کنیم؟ رویکرد استفتائی جزء نگر، مولِّد سیستم نیست. ایشان تا جایی که عمرشان کفاف داد، سعی کردند پازل‌های اقتصاد اسلامی را تکمیل کنند و اگر به شهادت نمی‌رسیدند قطعا آن را جلوتر می‌بردند.

شهید صدر از کلّ به جزء حرکت می‌کردند یعنی اول یک دورنمایی از کل نظام اقتصاد اسلامی در کتاب اقتصادنا بیان می‌کند و بعد از آن تلاش می‌کند که به سمت اجزاء آن برود مثل بانکداری اسلامی و اگر عمر ایشان کفاف می‌داد شاید در مورد نظام مالیاتی اسلام و نظام بودجه بندی اسلامی را هم طراحی می‌کردند.

البته الان کارهای خوبی در حال انجام است و کارهای رو به جلویی صورت گرفته است و بنابر فرمایش رهبر معظم انقلاب نسبت به شعار امسال مبنی بر جهش تولید، ما هم نیاز داریم که در اقتصاد اسلامی جهش تولید صورت پذیرد./403/241/ح

تهیه و تنظیم: محمد حائری شیرازی