به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله سید احمد خاتمی در سیزدهمین جلسه درس خارج فقه الحکومه که در تاریخ 6 مهر 94 برگزار شد در ادامه بررسی منابع مالی حکومت اسلامی به مساله خمس کنز پرداخت و سپس به ماهیت و ادله وجوب خمس در آن نیز اشاره کرد.
وی در ادامه گفت: آیا معادن و گنج از أنفال هستند یا نه؟
به نظر می رسد هر دو از أنفال است و ملک شخص إمام است. ائمه علیهم السلام اجازه داده اند برای استحصال معدن شیعیان مشغول کار شوند و معادن را إحیاء کنند تا وضع اقتصادی آنها خوب شود و خمسش را به إمامان بدهند.
او سپس ضمن بررسی روایات وجوب پرداخت خمس کنز گفت: نظر سید یزدی در عروه این است که لازم نیست گنج حتما زیر زمین باشد بلکه اگر مالی در دیوار یا درخت هم باشد گنج محسوب می شود.
تقریرات این درس در ادامه آمده است؛
حدیث روز:
عن أَبَی عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ اجْعَلُوا أَمْرَکُمْ لِلَّهِ وَ لَا تَجْعَلُوهُ لِلنَّاسِ فَإِنَّهُ مَا کَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِلَّهِ وَ مَا کَانَ لِلنَّاسِ فَلَا یَصْعَدُ إِلَى اللَّهِ وَ لَا تُخَاصِمُوا النَّاسَ لِدِینِکُمْ فَإِنَّ الْمُخَاصَمَةَ مَمْرَضَةٌ لِلْقَلْبِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لِنَبِیِّهِ ص إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ قَالَ أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ ذَرُوا النَّاسَ فَإِنَّ النَّاسَ أَخَذُوا عَنِ النَّاسِ وَ إِنَّکُمْ أَخَذْتُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص إِنِّی سَمِعْتُ أَبِی ع یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا کَتَبَ عَلَى عَبْدٍ أَنْ یَدْخُلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ کَانَ أَسْرَعَ إِلَیْهِ مِنَ الطَّیْرِ إِلَى وَکْرِهِ.1
گفتیم از پشتوانه های اقتصادی نظام اسلامی خمس است. اگر خمس درست أداء شود جای مالیات را خواهد گرفت. ما معتقدیم بر کفار هم خمس واجب است زیرا الکفار عندنا معاقَبون علی الأصول کما أنهم معاقَبون علی الفروع. بنابراین این طرحی که اسلام ریخته اگر درست انجام شود ما را از مالیات بی نیاز می کند اما اکنون که درست أداء نمی شود بر کسانیکه خمس می دهند واجب است مالیات هم بدهند و این تکلیف حکومتی(تکلیف ثانوی) است.
در جلسات گذشته گفتیم خمس به غنائم و معدن تعلق می گیرد.
الثالث: الکنز
سومین موردی که خمس به آن تعلق می گیرد کنز است که در فارسی به آن گنج گفته می شود.
آیا معادن و گنج از أنفال هستند یا نه؟
به نظر می رسد هر دو از أنفال است و ملک شخص إمام است. ائمه علیهم السلام اجازه داده اند برای استحصال معدن شیعیان مشغول کار شوند و معادن را إحیاء کنند تا وضع اقتصادی آنها خوب شود و خمسش را به إمامان بدهند.
البحث الاول: أدلة وجوب الخمس فی الکنز:
تدل علی وجوب الخمس فی الکنز روایات:
منها: صحیحة إبن أبی عمیر
وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَذَانِیِّ(کان رجلا ثقة دَیّنا فاضلا) عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْخُمُسُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْیَاءَ عَلَى الْکُنُوزِ وَ الْمَعَادِنِ وَ الْغَوْصِ وَ الْغَنِیمَةِ وَ نَسِیَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ الْخَامِسَ.2
این روایت به جهت اینکه سند تا إبن أبی عمیر صحیح است معتبر می باشد و دلالت دارد که خمس بر گنج واجب است.
و منها: صحیحة عمار بن مروان
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فِی الْخِصَالِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ (أحمد بن) مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ(الیَشکُری؛ ثقة) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ فِیمَا یُخْرَجُ مِنَ الْمَعَادِنِ وَ الْبَحْرِ وَ الْغَنِیمَةِ وَ الْحَلَالِ الْمُخْتَلِطِ بِالْحَرَامِ إِذَا لَمْ یُعْرَفْ صَاحِبُهُ وَ الْکُنُوزِ الْخُمُسُ.
دو نفر در رجال بنام عمار بن مروان وجود دارند. یکی عمار بن مروان یشکری است که شکی در وثاقتش نیست. و دیگری عمار بن مروان کلبی است که وثاقتش ثابت نیست. مرحوم اردبیلی در جامع الروات گفته این دو نام از آنِ یک نفر است. لکن این صحیح نیست. برای تشخیص این دو نفر باید به کسی که از آنها روایت می کند نگاه کنیم. عمار بن مروان یشکری کسی است که حسن بن محبوب از او نقل می کند. اما عمار بن مروان کلبی کسی است که أبو أیوب خزاز از او نقل می کند. پس در این روایت مراد عمار بن مروان یشکری است.
قال المحقق الخویی: و الذی یسهل الخطب أن المذکور فی الروایات و هی کثیرة عمار بن مروان بلا تقیید و لا ینبغی الشک فی انصرافه إلى من هو المعروف المشهور و له کتاب و هو عمار بن مروان الیشکری و علیه فلا یبقى أثر مهم للبحث عن الاتحاد و عدمه.3
جالب است که مرحوم خویی در بحث خمس،4 این روایت را نقل کرده و فرموده در معجم رجال گفته ایم مراد از عمار بن مروان، کلبی است اما تصحیح می کنیم و می گوییم مراد یشکری است.
معلوم می شود مرحوم خویی در چاپ قبلی معجم رجال این حرف را زده بوده ولی در چاپ اخیرش که زیر نظر مستقیم خود ایشان بوده این مطلب تصحیح شده است همانگونه که ما متن کلام تصحیح شده ایشان را از معجم رجال نقل کردیم.
و منها: صحیحة حماد بن عیسی
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ ع قَالَ: الْخُمُسُ مِنْ خَمْسَةِ أَشْیَاءَ مِنَ الْغَنَائِمِ وَ الْغَوْصِ وَ مِنَ الْکُنُوزِ وَ مِنَ الْمَعَادِنِ وَ الْمَلَّاحَةِ الْحَدِیثَ.5
چون روایت تا حماد بن عیسی صحیح است و او از اصحاب إجماع است حکم به صحت روایت می کنیم.
و منها: صحیحة الحلبی
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْکَنْزِ کَمْ فِیهِ فَقَالَ الْخُمُسُ الْحَدِیثَ.6
در این روایت مفروغ عنه گرفته شده که کنز، خمس دارد.
و منها: موثقة الحسن بن علی بن فضال
وَ فِی عُیُونِ الْأَخْبَارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ(چه احمد بن الحسن باشد یا أحمد بن الحسین، در رجال اسمی از او نیست) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْکُوفِیِّ(إبن العُقدة؛ ثقة جلیل) عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ(فطحی ثقة) عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع فِی حَدِیثٍ قَالَ: کَانَ لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ خَمْسٌ مِنَ السُّنَنِ أَجْرَاهَا اللَّهُ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ حَرَّمَ نِسَاءَ الْآبَاءِ عَلَى الْأَبْنَاءِ(در جاهلیت رسم بر این بود که زن(مادر یا غیرمادر) بعنوان ارث به بچه ها می رسید) وَ سَنَّ الدِّیَةَ فِی الْقَتْلِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ وَ کَانَ یَطُوفُ بِالْبَیْتِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ وَ وَجَدَ کَنْزاً فَأَخْرَجَ مِنْهُ الْخُمُسَ وَ سَمَّى زَمْزَمَ حِینَ حَفَرَهَا سِقَایَةَ الْحَاجِّ.7
در این باب، روایات ضعیف السند نیز داریم که ولو نمی توانند دلیل باشند ولی بعنوان موید آنها را نقل می کنیم.
منها: مرسلة إبن أبی عمیر
وَ فِی الْمُقْنِعِ قَالَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عُمَیْرٍ أَنَّ الْخُمُسَ عَلَى خَمْسَةِ أَشْیَاءَ الْکُنُوزِ وَ الْمَعَادِنِ وَ الْغَوْصِ وَ الْغَنِیمَةِ.8
ولو سند شیخ صدوق در المشیخه به محمد بن أبی عمیر صحیح هم باشد ولی این اختصاص به من لایحضر دارد در حالیکه این روایت از المقنع نقل شده است. پس این روایت مرسله است.
و منها: مرفوعة أحمد بن محمد
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنَا بَعْضُ أَصْحَابِنَا رَفَعَ الْحَدِیثَ قَالَ: الْخُمُسُ مِنْ خَمْسَةِ أَشْیَاءَ مِنَ الْکُنُوزِ وَ الْمَعَادِنِ وَ الْغَوْصِ وَ الْمَغْنَمِ الَّذِی یُقَاتَلُ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَحْفَظِ الْخَامِسَ الْحَدِیثَ.9
و منها: ما نقل عن تفسیر النعمانی
عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمُرْتَضَى فِی رِسَالَةِ الْمُحْکَمِ وَ الْمُتَشَابِهِ نَقْلًا مِنْ تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ الْآتِی عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ: ... وَ الْخُمُسُ یُخْرَجُ مِنْ أَرْبَعَةِ وُجُوهٍ مِنَ الْغَنَائِمِ الَّتِی یُصِیبُهَا الْمُسْلِمُونَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ مِنَ الْمَعَادِنِ وَ مِنَ الْکُنُوزِ وَ مِنَ الْغَوْصِ.10
پس شک و شبهه ای نیست که یکی از موارد وجوب خمس، کنز است.
البحث الثانی: ما هو الکنز؟
اگر انسان کالای قیمتی در دیوار خانه اش یا درون درخت پیدا کند آیا حکم گنج را دارد؟
نظر سید یزدی در عروه این است که لازم نیست گنج حتما زیر زمین باشد بلکه اگر مالی در دیوار یا درخت هم باشد گنج محسوب می شود. این بحث را در جلسه آینده پیگیری خواهیم کرد.
منابع
1. الکافی (ط - الإسلامیة)؛ ج1، ص: 166
2. وسائل الشیعة؛ ج9، ص: 494
3 . معجم رجال الحدیث ج12 ص258
4 . موسوعة الإمام الخویی ج25 ص72
5. وسائل الشیعة؛ ج9، ص: 487
6 . همان، ص: 495
7. همان، ص: 496
8 . همان، ص: 486.
9. همان، ص: 489
10. همان
202/323/ع