به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله سید احمد خاتمی در جلسه 7 درس خارج فقه الحکومه که در تاریخ 28 شهریور 94 برگزار شد با اشاره به موضوع منابع مالی حکومت، خمس را به عنوان یکی از این منابع برشمرد و به تشریح خمس معادن در این رابطه پرداخت.
وی پس از تعریف لغوی و عرفی معدن و ذکر نام برخی از معادن گفت: وقتی شک در اطلاق إسم داریم موضوع إحراز نمی‌شود و الموضوع کالعلة للحکم. بنابراین در موارد مشکوک بعنوان معدن تخمیس نمی‌شود.
این استاد سطح عالی سپس با اشاره به متن عروه ابراز داشت: هنا طوائف من الروایات: الطائفة الاولی: روایاتی که دلالت دارند بر اینکه مطلق معدن خمس دارد. الطائفة الثانیة: روایاتی که تکیه می کنند روی معادنی که ظاهر هستند مثل معدن شن و سنگ. الطائفة الثالثة: روایاتی که خمس را در پنج مورد می دانند. باب 3 حدیث 1و2. الطائفة الرابعة: روایاتی که فقط طلا و نقره را مورد خمس می‌دانند. باب 3 حدیث 5.
اهم تقریرات این درس در ادامه آمده است
حدیث روز: عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ ص فَقَالَ عَلِّمْنِی عَمَلًا یُحِبُّنِی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ یُحِبُّنِی الْمَخْلُوقُونَ وَ یُثْرِی اللَّهُ مَالِی وَ یُصِحُّ بَدَنِی وَ یُطِیلُ عُمُرِی وَ یَحْشُرُنِی مَعَکَ قَالَ هَذِهِ سِتُّ خِصَالٍ تَحْتَاجُ إِلَى سِتِّ خِصَالٍ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُحِبَّکَ اللَّهُ فَخَفْهُ وَ اتَّقِهِ وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُحِبَّکَ الْمَخْلُوقُونَ فَأَحْسِنْ إِلَیْهِمْ وَ ارْفُضْ مَا فِی أَیْدِیهِمْ وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُثْرِیَ اللَّهُ مَالَکَ فَزَکِّهِ وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُصِحَّ اللَّهُ بَدَنَکَ فَأَکْثِرْ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُطِیلَ اللَّهُ عُمُرَکَ فَصِلْ ذَوِی أَرْحَامِکَ وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یَحْشُرَکَ اللَّهُ مَعِی فَأَطِلِ السُّجُودَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ1
از جمله مواردی که متعلق خمس است معادن است.
در معدن مباحثی است:
1-معدن چیست؟ گفتیم معدن در لغت بمعنی إقامه است.
2-مصادیق معدن چیست؟ آیا کوه نمک، معدن حساب می شود یا نه؟ معدن شن و معدن سنگ(که آشکار هستند) آیا جزء معادن محسوب می شود یا نه؟ چیزهایی که مایع هستند مثل نفت و باروت مایع و قیر آیا جزء معادن محسوب می شوند؟
اینجا باید به عرف مراجعه کرد و هر چه که در عرف معدن نامیده می شود باید تخمیس شود. اگر در موردی شک کنیم که معدن هست یا نه، مثل گِل سرشور و گِل قرمز، آیا باید تخمیس شود یا نه؟
وقتی شک در اطلاق إسم داریم موضوع إحراز نمی شود و الموضوع کالعلة للحکم. بنابراین در موارد مشکوک بعنوان معدن تخمیس نمی شود. اما ممکن است از باب أرباح مکاسب، متعلق خمس واقع شود.
نکته ای که باید توجه داشت این است که حوزه عرف، حوزه موضوعات است نه حکم. شارع مقدس می تواند در موضوعات دست ببرد. بالفرض اگر عرف به نفت، معدن نگوید شارع مقدس می تواند بگوید: من نفت را معدن محسوب می کنم.
بنابراین در این عرصه باید روایات را ببینیم.
هنا طوائف من الروایات:
الطائفة الاولی: روایاتی که دلالت دارند بر اینکه مطلق معدن خمس دارد.
منها: صحیحة عمار بن مروان
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فِی الْخِصَالِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ (أحمد بن) مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ(ثقة) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ فِیمَا یُخْرَجُ مِنَ الْمَعَادِنِ وَ الْبَحْرِ وَ الْغَنِیمَةِ وَ الْحَلَالِ الْمُخْتَلِطِ بِالْحَرَامِ إِذَا لَمْ یُعْرَفْ صَاحِبُهُ وَ الْکُنُوزِ الْخُمُسُ.2
و منها: معتبرة محمد بن أبی عمیر
وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَذَانِیِّ(کان رجلا ثقة فاضلا) عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْخُمُسُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْیَاءَ عَلَى الْکُنُوزِ وَ الْمَعَادِنِ وَ الْغَوْصِ وَ الْغَنِیمَةِ وَ نَسِیَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ الْخَامِسَ.3
این دو روایت اطلاق دارند و شامل خمس همه معادن می شوند. باب 2 حدیث4 و 12 هم از احادیث مطلقه هستند.
ان قلت: در این دو روایت، اسمی از أرباح مکاسب نیست.
قلت: اثبات شیء نفی ماعداه نمی کند. أرباح مکاسب از روایت دیگری استفاده می شود.
الطائفة الثانیة: روایاتی که تکیه می کنند روی معادنی که ظاهر هستند مثل معدن شن و سنگ.
منها: صحیحة محمد بن مسلم
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ(الخزاز؛ ثقة) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الْمَلَّاحَةِ فَقَالَ وَ مَا الْمَلَّاحَةُ فَقَالَ أَرْضٌ سَبِخَةٌ مَالِحَةٌ یَجْتَمِعُ فِیهَا الْمَاءُ فَیَصِیرُ مِلْحاً(زمینی که آب در آن جمع می شود و تبدیل به نمک می شود) فَقَالَ هَذَا الْمَعْدِنُ فِیهِ الْخُمُسُ فَقُلْتُ وَ الْکِبْرِیتُ وَ النِّفْطُ یَخْرُجُ مِنَ الْأَرْضِ قَالَ فَقَالَ هَذَا وَ أَشْبَاهُهُ فِیهِ الْخُمُسُ4
با إلغاء خصوصیت از معدن نمک، می توانیم سایر معادنی که ظاهر هستند (مثل معدن شن و سنگ) را متعلق خمس بدانیم.
بنابراین معادن خمس دارند چه آنکه آشکار باشند کالملح، یا زیر زمین باشد که نیاز به حفاری دارد مثل نفت. و تفاوتی بین اینکه معدن جامد یا مایع باشد نیست کالنفط و القیر.
الطائفة الثالثة: روایاتی که خمس را در پنج مورد می دانند. باب 3 حدیث 1و2
الطائفة الرابعة: روایاتی که فقط طلا و نقره را مورد خمس می دانند. باب 3 حدیث 5
روایات این دو طائفه را در جلسه بعد بررسی خواهیم کرد. ما در این مسائل به ترتیب عروه پیش خواهیم رفت.
منابع
1. بحار الأنوار؛ ج82، ص: 164.
2. وسائل الشیعة؛ ج9، ص: 494.
3. همان.
4. وسائل الشیعة؛ ج9، ص: 492.
202/323/ع