به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، دکتر سعید رهایی، استاد دانشگاه مفید در نشست مهاجراً الی الله دکتر ناصر قربان نیا که در تاریخ پنج شنبه 5 آذر 94 در تالار اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه برگزار شد، ابتدا با بیان این سؤال که آیا فقه می تواند در عرصه حقوق بین الملل نقش فعال داشته باشد اظهار داشت: در پاسخ می‌گویم که یقیناً می‌تواند، اما باید با دقت‌های دیگری همراه باشد. فقه بدون حقوق نمی‌تواند در عرصه ادارۀ کشور جلوه نمایی کند.
ایشان در ادامه با اشاره به کارآمدی فقه در عرصه داخلی و بین المللی از دریچه نگاه نظام مند به آن گفت: فقهی می تواند در عرصه داخلی و بین المللی کارآمد باشد که به عنوان نظام به آن نگاه کنند و به عنوان نظام آنرا استنباط کنند.
این استاد دانشگاه با بیان لزوم ورود اخلاق در فقه بین‌الملل گفت: از دیدگاه دکتر قربان نیا که معتقد به فقه از باب تعبد نیستند، اخلاق جهانی راهکاری است که بتواند فقه را به عنوان زبان اخلاق جهانی به عرصه حقوق بین الملل وارد کند.
در پایان جلسه ایشان با تأکید بر گشودن دریچۀ عقل و اخلاق در مقام فهم و استنباط فقه بیان کرد: باز کردن دریچه عقل به روی فقه و بازکردن دریچه اخلاق هم در مقام فهم و استنباط فقه و هم در مقام تبیین و تدوین فقه می تواند فقه را به عرصه حقوق و حقوق بین الملل وارد کند.
در ادامه مشروح سخنان ایشان را مرور می کنیم.
توآمان بودن فقه و حقوق
فقه دانش اصلی ما است و چگونه فقه را می توان علم راه حل روابط انسانی کنونی ترسیم کرد؟ کدام فقه و کدام حقوق؟ چگونه فقه می تواند در عرصه حقوق بین الملل نقش فعال داشته باشد؟ آیا همانگونه که فقه در جواهر، در تحریرالوسیله و در آثار بزرگان سلف وجود دارد، می تواند در عرصه بین الملل حضورپیدا کند؟ در پاسخ می‌گویم که یقیناً می‌تواند، اما باید با دقت‌های دیگری همراه باشد. فقه بدون حقوق نمی‌تواند در عرصه ادارۀ کشور جلوه نمایی کند.
در جمهوری اسلامی ایران فقه زمانی سکاندار صورت جامعه شد که در قالب حقوق در آمد. قانون اساسی مبین نهادهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که بر اساس قرآن و سنت، مشروط براین‌که مقبول مردم ایران قرار بگیرد این گزاره خبری است که مردم آنرا پذیرفته اند. اصل دوم قانون اساسی، نظام جمهوری اسلامی را مبتنی بر ایمان در شش چیز معرفی می کند: توحید، معاد، نبوت، عدل، امامت، کرامت انسانی و آزادی مسؤلانه انسان در برابر خدا، بعد ذکر می کند که این اعتقادات با اجتهاد مستمر فقهای جامع الشرایط و بهره گیری از دستاوردهای علمی و فرهنگی منجر به قسط، عدل، استقلال فرهنگی، اقتصادی و سیاسی می شود.
کارآمدی فقه در عرصه داخلی و بین المللی از دریچه نگاه نظام مند
بنابراین فقهی می تواند در عرصه داخلی و بین المللی کارآمد باشد که به عنوان نظام به آن نگاه کنند و به عنوان نظام آنرا استنباط کنند. فقهی که زمان و زمانه را درک می کند گرچه شأن فقیه پرداختن به موضوع نیست، ولی بی تردید موضوع از سلسله علل حکم است، به طوری که بعضی ها فرموده اند علت حکم است. لذا اگر کسی می‌خواهد در دنیای امروز در عرصه بین‌المللی دیدگاه‌های فقهی را بیان کند باید عرصه بین المللی را بشناسد؛ یعنی فقیه نمی تواند بگوید من فقیه بین المللی هستم و به دنبال استنباط حکم روابط بین المللی از فقه هستم، اما در عرصۀ حقوق بین‌الملل اندیشه ای ندارم. چنان‌که در عرصه اقتصادی اگر فقیه پول یا حساب پس انداز و جاری را تشخیص ندهد، نمی تواند احکام ربا را بر اساس فقه تبیین کند.
لزوم ورود اخلاق در فقه بین‌الملل
از دیدگاه کسانی که معتقد به فقه از باب تعبد نیستند، چگونه می‌توان فقه را به عرصه بین المللی وارد کرد؟ اینجا است که دکتر قربان نیا به سراغ اخلاق می‌رود و تعبیر به اخلاق جهانی می کند. رساله دکتری ایشان در رابطه حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه است و اخلاق جهانی را راهکاری می‌داند که بتواند فقه به عنوان زبان اخلاق جهانی به عرصه حقوق بین الملل وارد کند. بنابراین نکاتی در فقه وجود دارد که باید آنها را به شیوه سنتی و جواهری با اعتقاد به منابع فقه شیعه و شیوه استنباط فقه شیعه که متکامل شده است استنباط کند و در زبان اخلاق آنها را به زبان بین المللی تبیین کند. لذا در نتیجه کتاب «تأمل در فقه و تحول در حقوق» که مجموعه مقالات است، در پاسخ به این سؤال که فقه چگونه می تواند در عرصه بین المللی و در دنیای امروز نقش ایفا کند به این نکته اشاره می گردد که فقه دچار شهرت و اجماعات مدرکی، قابلیت تحول ندارد. فقه اگر دچار تعبد در شهرت شد چنان‌که در عمل فقها در کتاب اصولشان برای شهرت حجتی قایل نیستند و برخی در عمل نیز دلباخته شهرت هستند اما قربان نیا می گوید که در این صورت فقه دیگر پویا نخواهد بود.
گشودن دریچۀ عقل و اخلاق در مقام فهم و استنباط فقه
باز کردن دریچه عقل به روی فقه و بازکردن دریچه اخلاق هم در مقام فهم و استنباط فقه و هم در مقام تبیین و تدوین فقه می تواند فقه را به عرصه حقوق و حقوق بین الملل وارد کند. کنکاش در منابع و اکتفا نکردن به عقاید مشهور است که فقیه را می تواند آزاداندیش کند. فقیهی که به نظر می رسد اگر شیوه مرحوم آیه‌الله بروجردی را پیش نگیرد و احکام امروز را تاریخمند مطالعه نکند به ریشه این فتوا و شهرت راه نمی یا بد، نمی تواند شهرتها و اجماعات را تحلیل کند.
لذا در قرآن برخی آیات مغفول واقع شده است. وقتی فقیه در کتاب الجهاد فتوای رفتار با کفار یا مجروح جنگی را می دهد و در کنارش به شهرت استناد میکند، یک فتوای مشهوری همراه رفتار خشنی هست. اما هنگامی‌که با شیوه مرحوم بروجردی پیگیری میکنیم مشاهده می کنیم که این فتوا براساس یک روایت مغفول در کتاب اهل سنت گرفته شده است وکم کم پرداخته شده است و فقهای بعدی به عنوان یک مساله مسلمی در نظر گرفته اند، درحالی که نه این مساله با مقاصد شریعت همراه بوده است و نه با نصوصی که به آن توجه نکرده‌اند. به عنوان مثال چرا فقهای ما در باب جهاد به سوره ممتحنه مراجعه نکرده اند. در این سوره بعد از اینکه مردم را به خاطر برائت جستن از کفار دعوت می کند که مانند ابراهیم باشند. انسان هنگامی که ابتدای سوره را می خواند احساس میکند باید کاملا پرهیز کننده و ستیزه جوینده باشد بعد می‌گوید خداوند دوست دارد که روابط شما دوستانه باشد. سیستم قربان نیا این است که فقه موجود را با توجه به فقهای سلف تعریف کرده‌اند و به شیوه جواهری جستجو کرد.