vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی دردهمین جلسه سال تحصیلی 94- 95 در درس خارج فقه نظام اقتصادی اسلام، که روز یکشنبه بیست و چهارم آبانماه 1394 در مؤسسه امام خمینی ره برگزار شد، به تبیین دو عنصر حاکم بر فرهنگ بازار اسلامی پرداخت.

ایشان در ابتدا با استناد به روایات باب، اقاله نادم را مستحب مؤکد دانست و سپس به بیان حکم اخذ ناقص و اعطای راجح

 و تبیین این عنصر از دیدگاه روایات شریفه پرداخت.

اهم مطالب مطرح در جلسه دهم درس «فقه اقتصاد» آیت الله اراکی به شرح ذیل است.

بسم الله الرحمن الرحیم

بحث در اخلاقیات بازرا اسلامی بود. عنصر چهارم از عناصر اخلاقی بازار اسلامی، اقاله نادم است. یعنی اگر معامله گر پشیمان شد، طرف دیگر معامله پس دادن و پس گرفتن جنس را بپذیرد. برگشت در معامله باید در بازار اسلامی پذیرفته شود. اینکه سر بعضی مغازه ها می نویسند که جنس فروخته شده پس گرفته نمی شود، خلاف اخلاقیات بازار اسلامی است؛ مگر اینکه خریدار در جنس تصرفی کرده باشد که مانع از پس گرفتن باشد وگرنه اقالة النادم از آداب بازار اسلامی است و با همین آداب است که یک بازار به بازار اسلامی تبدیل می شود. روایات متعددی در این مورد وجود دارد.

روایت اول

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ‏ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ بَعْضِ أَهْلِ بَیْتِهِ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَأْذَنْ لِحَکِیمِ بْنِ حِزَامٍ فِی تِجَارَتِهِ حَتَّى ضَمِنَ لَهُ إِقَالَةَ النَّادِمِ وَ إِنْظَارَ الْمُعْسِرِ وَ أَخْذَ الْحَقِّ وَافِیاً أَوْ غَیْرَ وَافٍ        روایت 1، باب 3، ابواب آداب التجارة

لسان روایت تأیید است بر این اصل اخلاقی. لسان استحباب مؤکد است؛ اگر نگوییم وجوب است. چون ادله دیگری داریم دالّ بر عدم وجوب، نمی توان گفت اقاله نادم واجب است.

این فقره روایت که می فرماید: " أَخْذَ الْحَقِّ وَافِیاً أَوْ غَیْرَ وَافٍ" یعنی بیش از حق خود نگیرد، یا حق خود را بگیرد یا کمتر از آن را. یکی از آداب در بازار اسلامی این است که وقتی جنس را می فروشد کمی بیشتر بدهد و وقتی جنس را می خرد کمی کمتر بگیرد.

روایت دوم

عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ (مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَیْدِ بْنِ إِسْحَاقَ) عَنْ هَارُونَ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ أَیُّمَا عَبْدٍ أَقَالَ مُسْلِماً فِی بَیْعٍ أَقَالَهُ اللَّهُ عَثْرَتَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ       روایت 2، باب 3، ابواب آداب التجارة

اینکه کسی حاضر بشود جنس را پس بگیرد و استقاله نادم را بپذیرد استحباب مؤکد دارد. لسان روایت در اینجا هم استحباب مؤکد است.

روایت سوم

بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ هُذَیْلِ بْنِ صَدَقَةَ الطَّحَّانِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَشْتَرِی الْمَتَاعَ أَوِ الثَّوْبَ فَیَنْطَلِقُ بِهِ إِلَى مَنْزِلِهِ وَ لَمْ یُنْفِذْ شَیْئاً فَیَبْدُو لَهُ فَیَرُدُّهُ هَلْ یَنْبَغِی ذَلِکَ لَهُ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ تَطِیبَ نَفْسُ صَاحِبِهِ  روایت 3، باب 3، ابواب آداب التجارة

از این روایت می فهمیم که اقاله واجب نیست ولی از روایات دیگر استفاده استحباب می شود.

روایت چهارم

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فِی الْمُقْنِعِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ أَیُّمَا مُسْلِمٍ أَقَالَ مُسْلِماً بَیْعَ نَدَامَةٍ أَقَالَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَثْرَتَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ   روایت 4، باب 3، ابواب آداب التجارة

این همان روایت دوم است، منتها مرحوم صدوق در اینجا بدون سند ذکر کرده است.

روایت پنجم:

عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ أَرْبَعَةٌ یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ أَقَالَ نَادِماً أَوْ أَغَاثَ لَهْفَانَ أَوْ أَعْتَقَ نَسَمَةً أَوْ زَوَّجَ عَزَباً

از این روایت استفاده می شود که ملاک  استحباب در اینجا پشیمان شدن یک طرف در معامله است وملاک، بیع بودن و خصوصیت خاص معامله بودن نیست. گاهی از این  ملاک بعنوان مناسبات عرفی بین حکم و موضوع یاد می شود. یعنی آنچه اینجا موجب الغاء خصوصیت می شود مناسبات عرفی بین حکم و موضوع است. عرف از مناسبات بین حکم و موضوع استفاده می کند که این حکم از باب مثال بودن، روی موضوع رفته است و نه از باب خصوصیت.

عنصر پنجم از اخلاقیات بازار اسلامی؛ اخذ ناقص و اعطای راجح

 این عنصر نیز از اخلاقیات مهم بازار اسلامی است. در درجه اول، آنچه واجب است رعایت وفاء در مکیال و میزان است. مثلاً وقتی معامله ای کرده است برای گرفتن یک تن برنج، آنچه واجب است اینکه کمتر از یک تن برنج نباشد. آنچه آن را از مستحبات مؤکده می توان برشمرد اینکه مثلاً وقتی  بخواهیم یک تن برنج بکشیم، یکی دوکیلو هم اضافه بکشیم – این رجحان در فروش است - . در روایت بر همین نکته تأکید می کند که وقتی می خواهی بفروشی، سعی کن ترازوی فروشنده راحج باشد و وقتی می خواهی بخری، سعی کن سبک بگیری.

روایت اول

 عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَا یَکُونُ الْوَفَاءُ حَتَّى یَرْجَح‏

روایت 2، باب 7، ابواب آداب التجارة . روایت، صحیحه است. با اینکه مرسلات ابن ابی عمیر را نمی پذیریم اما چون اینجا "عن غیر واحد"  نقل می کند، غیر واحد سه نفر و بیشتر است. چنین روایتی در حکم مسند صحیح است. طبق روایت، وفاء وقتی تحقق پیدا می کند که رجحان حاصل شود. اگر می خواهی به "اوفوا الکیل" عمل کنی باید وقتی می خواهی جنسی بفروشی کفه فروشنده رجحان پیدا کند.

روایت دوم

عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَا یَکُونُ الْوَفَاءُ حَتَّى یَمِیلَ الْمِیزَانُ    روایت 3، باب  7، ابواب آداب التجارة:

روایت سوم

عنهم عنْ أَحْمَدَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُرَازِمٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ مَنْ أَخَذَ الْمِیزَانَ بِیَدِهِ فَنَوَى أَنْ یَأْخُذَ لِنَفْسِهِ وَافِیاً لَمْ یَأْخُذْ إِلَّا رَاجِحاً وَ مَنْ أَعْطَى فَنَوَى أَنْ یُعْطِیَ سَوَاءً لَمْ یُعْطِ إِلَّا نَاقِصا ً  روایت 5، باب  7، ابواب آداب التجارة:

این روایت، ظاهراً یک قاعده روانی را بیان می کند که در حقیقت مبین حکمت و ملاک آن دستور اخلاقی است که در روایت دیگر آمده است. اگر کسی بنا براین داشته باشد و اصرار داشته باشد که حق خودرا بدون مسامحه بگیرد، چنین نیتی او را وادار می کند که آخر کار از سهم مشتری چیزی بردارد و کم کند.

همچنین کسی که می خواهد جنسی را به کسی بدهد، چنانچه در نیت داشته باشد که بیشتر از حق مشتری به او ندهد، این نیت او را به آنجا می رساند که به مشتری به نحو ناقص جنس می دهد.

روایت چهارم

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ فِی قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنِ السِّنْدِیِ‏ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ الْجَمَّالِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ فِیکُمْ خَصْلَتَیْنِ هَلَکَ بِهِمَا مَنْ قَبْلَکُمْ مِنَ الْأُمَمِ قَالُوا وَ مَا هُمَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ الْمِکْیَالُ وَ الْمِیزَان   روایت 7، باب  7، ابواب آداب التجارة:

این دو خصلت  و دو کار– یعنی مکیال و میزان –  معمولاً آدمی را به لغزش وامی دارد؛ چون وقتی می خواهد خیلی دقت در وفاء کند، نتیجه اش این می شود که هنگام فروش کم می دهد و هنگام خرید بیشتر می گیرد.

آیه شریفه

آیات شریفه از سوره مطففین هم همین نکته را اخطار می دهد. می فرماید:

وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفینَ الَّذینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَى النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظیمٍ

وقتی از مردم کیل می گیرند به نحو وافی می گیرند و وقتی مردم از آنها کیل می گیرند، کم می دهند. آیه، خیلی آیه تهدیدآمیز و مذکّری است.

کاش این اخلاقیات در فرهنگ ما تبدیل به گفتمان می شد.

تقریر: ج. زنگنه     223/907