vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، بیست و ششمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی اقتصادنا با عنوان «غفلت از عناصر نظام ساز اقتصادی شهید صدر» با ارائه حجت‌الاسلام دکتر غلامعلی معصومی‌نیا، دانشیار و مدیر گروه اقتصاد و بانکداری اسلامی دانشگاه خوارزمی تهران و عضو کمیته فقهی سازمان بورس و به همت هیئت اندیشه‌ورز اقتصاد و الگوی پیشرفت اسلامی حوزه علمیه خراسان، پنج‌شنبه ٢٣ آبان در مدرسه علمیه سلیمانیه مشهد برگزار شد که مشروح این نشست در ذیل تقدیم خوانندگان محترم می شود:

حجت الاسلام معصومی نیا، با اشاره به مباحث کتاب اقتصادنا گفت: درباره این کتاب چند مطلب است که تأکید دارم روی آن مطالعه شود؛ یکی از اشتباهات این بود که وقتی تفکرات شهید صدر مطرح و به فارسی ترجمه شد مکتب اقتصادی اسلام نام گرفت در حالی که باید مذهب اقتصادی عنوان می شد چراکه وقتی در اقتصاد رایج مکتب گفته می شود یعنی مشرب های مختلف داخل یک مکتب را شامل می شود و مکاتبی که متفاوت هستند را هم شامل می شود و وقتی گفته می شود مذهب اقتصادی اسلام به صورت جدی جدایی بین مکتب اقتصادی اسلام و سایر مکاتب وجود دارد.

روش شناسی مکتب اقتصادی اسلامی و استخراج مکتب اقتصادی اسلام

در جلد دوم شهید صدر وارد دو موضوع می شود که یکی روش شناسی مکتب اقتصادی اسلامی و دومی استخراج مکتب اقتصادی اسلام است؛ در جلد اول مطالبی گفته می شود که مبنائی است. تفکرات اقتصادی شهید صدر از جلد دوم شروع می شود.

نظام اقتصادی اسلام از نظام های اقتصادی دیگر جدا است کما اینکه مارکسیست از سرمایه داری جدا است و بهتر آن بود که مذهب اقتصادی اسلام تلقی می شد و در جلد دوم بیشتر وارد روش شناسی و سپس استخراج می شود.

تفکر شهید صدر، تفکر ناب اسلامی است و التقاطی نیست؛ در جلد اول عناصری در تفکر شهید صدر است که بیشتر می خواهم بر روی این مطالب تأکید کنم. شهید صدر پدر اقتصاد اسلامی و شروع کننده بود و در جلد اول  شهید صدر تأکید دارد که گزاره های علم اقتصاد رایج عمدتا ارزشی هستند و این مسأله مورد غفلت واقع شده است؛ این امر درد امروز ما است. باید ٢٠ جلد استدراک برای کتاب اقتصادنا نگاشته شود.

ترجمه مذهب اقتصاد اسلامی در کتاب اقتصادنا به مکتب اقتصادی ترجمه دقیقی نیست چراکه مکتب اشاره به تمامی نحله‌های فکری داخل یک نظام دارد که به‌ عنوان مثال در نظام سرمایه‌داری مکاتبی چون کلاسیک‌ها، نئوکلاسیک‌ها، کینزین‌ها، پست‌کینزین‌ها و... وجود دارد، بنابراین باید از همان عبارت مذهب اقتصادی استفاده کرد که در این صورت ما سه مذهب اقتصادی در دنیا داریم که شامل مذهب سرمایه‌داری، مذهب سوسیالیستی و مذهب اقتصادی اسلام است.

گزاره‌های اقتصادی اسلام از یکدیگر بریده نیستند و در عین حال تفاوت دارند

در زمان شهید صدر بیشتر اقتصاد سیاسی رایج بود و خرده کلان ها رایج نبود و می گوید که گزاره های علم اقتصاد رایج عمدتا ارزشی هستند برخلاف ادعای علم اقتصاد که می گوید اینها علم است؛ شهید صدر برای تفکیک بین گزاره های صرفا علمی از گزاره های ارزشی یک ملاک ارائه می دهد و همه می گویند علم اقتصاد فارغ از ارزش ها است و اقتصاد اسلامی و غیر اسلامی ندارد. اقتصاد همه زمانی و همه مکانی است و در اقتصاد سرمایه داری شهید صدر یک بحثی دارد که می گوید اسلام گزاره های اقتصادی آن از یکدیگر بریده نیستند و تفاوت دارند و در یک مجموعه دیده شده اند.

مرز بندی شهید صدر میان گزاره‌های ارزشی و عقلی

شهید صدر می گوید ما قبول نداریم که این گزاره ها علمی است بلکه رنگ مکتبی دارد؛ در حال حاضر کسانی که طرح بانکداری جدید را نوشته اند می گویند که اسلام مبانی، اصول، اهداف، احکام و اخلاق دارد و از طرفی اسلام در زمینه قراردادها، ابزارها، سازمان ها و نهادها کاری ندارد و در این باره از علم اقتصاد رایج بهره می گیریم که یکسری مواد با شرع مخالف است که درست می شود و در فقه راه دارد و شهید صدر می گوید اینطور نیست و همه گزاره ها در علم اقتصاد، ابزارها و سازمان ها رنگ ارزشی دارند و شهید صدر بین گزاره های ارزشی و گزاره های صرفا عقلی مرز قائل می شود و می گوید قوانین اقتصاد دو گونه است.

گزاره های اقتصاد در آن جائی که اراده انسان در آن دخالت ندارد و یک امر تکوینی است و آنجا که اراده انسان، انتخابات و گرایشات انسان مطرح می شود آنجا رنگ مکتبی دارد و می گوید گزاره های دست اول ملاک تفکیک گزاره های علمی از ارزشی است.

گزاره های علمی، گزاره هایی هستند که همه جا صادق اند و ارتباط به نقل های دیگر ندارد که اراده انسان در آن دخیل نیست مانند قانون بازدهی نزولی و گزاره علمی که به اراده انسان ربطی ندارد و گزاره های ارزشی گزاره هایی هستند که به نوعی اراده انسان در آن دخیل است.

قوانین علمی اقتصاد طبق نظر شهید صدر به دو دسته متمایز تفکیک می شوند؛ بیش از ٧٠ درصد گزاره‌های علمی اقتصاد، گزاره‌های ارزشی هستند که ناشی از اراده انسان‌هاست. بنابراین نباید این قوانین را به صورت مطلق، جهان‌شمول و همگانی در نظر گرفت بلکه در جوامع و محیط‌های فکری مختلف، این قوانین فرق می‌کند که عرضه و تقاضا تحت تأثیر اراده‌های انسانی و تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان قرار دارد.

از طرفی طبق مبانی نظام سرمایه‌داری، حرص ممدوح است و پیگیری نفع شخصی به صورت مطلق و همگانی موجب تأمین منافع اجتماعی می‌شود، این یک قانون و قاعده ارزش‌مدار بر اساس مبانی دئیسم، اومانیسم، اصالت فرد است که شاکلۀ نظام سرمایه‌داری را شکل می‌دهد. در حالی که همین قاعده در مذهب مارکسیستی و مذهب اقتصادی اسلامی به‌گونه‌ای دیگر مطرح است و نباید قوانین اقتصاد سرمایه‌‌‌داری را همانند قوانین طبیعی فیزیک و شیمی پنداشت.

تمایز میان دو نظام لیبرالیسم و مارکسیسم

اینجا این پرسش مطرح می شود که آیا ابزارها و نهادهای سرمایه‌داری می‌توانست نظام مارکسیستی را محقق سازد؟ خیر. چون مبانی این دو نظام با یکدیگر تفاوت‌های اساسی دارد. چراکه مارکسیست‌ها از یک تحلیل صرف علمی شروع می‌کنند و گزاره‌های ارزشی را از تحلیل علمی نتیجه می‌گیرند در حالی که لیبرالیست‌ها دقیقا عکس عمل می‌کنند و زیربناهای ارزشی نظام سرمایه‌داری را مبنا قرار داده، اقتصاد و جامعه را بر اساس آن بنا می‌کنند و سپس به مطالعۀ علمی آن می‌پردازند.

سرمایه‌داری از همان ابتدا مسیر علم را از طریق گزاره‌های ارزشی تغییر داد و تعریف علم را از کشف حقیقت و واقع به تعریف فرانسیس بیکن یعنی علم چیزی است که انسان را در استفاده از طبیعت توانمند سازد، تحریف  کرد.

تفاوت فقه فردی و جزئی با فقه اجتماعی و کلان

در نگاه فقه جزئی و فردی بسیاری از عقود و فعالیت‌ها خلاف شرع و حرام نیست اما اگر از دیدگاه فقه حکومتی و نظام‌ساز نگاه کنیم و آثار کلان اجتماعی آن را ببینیم، خواهیم دید حکم شریعت تفاوت جدی خواهد داشت. نتیجه نگاه فردی این است که بورس حال حاضر جمهوری اسلامی با بورس رایج غربی تفاوت چندانی ندارد؛ چراکه ما احکام شریعت را به استخدام نهادها و ابزارهای غربی درآورده‌ایم در حالی که ما باید مبانی اسلامی و قوانین و ضوابط فقهی اسلام را ابتدا استخراج کرده و آنگاه بر اساس آن نهادسازی و نظام‌سازی کنیم.

در همین راستا حتی تعریف علم اقتصاد هم یک تعریف ارزشی است و چه بسا تعریف اقتصاد در مذهب اقتصادی اسلامی چیزی غیر از تخصیص بهینه منابع محدود به نیازهای نامحدود باشد؛ زیرا اسلام معتقد است اولا منابع به اندازه کافی وجود دارد، ثانیاً منابع قابل توسعه است و ثالثا ریشه کمبودهای احتمالی در دو رذیله ظلم و تجاوز به حقوق دیگران و دوم ناسپاسی و کفران نعمت است و رابعا عدالت در این تعریف دیده نشده است و اسلام بدون عدالت هیچ رشدی را برنمی‌تابد.

اقتصاددانان نهادی

یکی از حرف های اقتصاددانان نهادی به کلاسیک دان ها این بود که گزاره های شما قیاسی و ارزشی است و گفته شد اگر همه بر اساس منفعت شخصی عمل کنند منفعت جامعه حاصل خواهد شد؛ این امر مورد قبول واقع نشد و گفته شد که نادرست است چراکه یک قانون کلی برای همه درست شده است و گفته شد که روش استقرائی صحیح است و نهادی ها  این روش را درست اعلام کردند که رفتارها جزء جزء جمع بندی شود و آنها از نگاه خود بیان کردند.

از وقتی بحران 1930 به وجود آمد در این وضعیت تعدیل برای ممانعت از سقوط نظام و مبانی کلاسیک صورت گرفت و تأمین اجتماعی در مبانی کلاسیک وجود نداشت و اقتصاددان ها در مبنا بر اثر بحران تعدیل ایجاد کردند ولی شاکله اصلی نظام، همان نظام سرمایه داری است و نمی توان گفت با ایجاد تعدیل حرکت به سمت اسلام صورت می گیرد. البته برخی عناصر با اسلام سازگاری دارد ولی باید با احتیاط برخورد کرد چراکه شاید ارزش های اسلامی با آن نظام ها تفاوت داشته باشد. بسیاری از این اصلاحات و تعدیلات، مبتنی بر مبانی سرمایه‌دارانه است.

امسال به سه نفر که در زمینه رفع فقر فعالیت داشته اند جایزه نوبل دادند در حالی که در گذشته این جایزه وجود نداشت؛ کسانی که در اقتصاد نبوغ دارند جایزه نوبل می گیرند. اسلام صراط مستقیم است بنابراین اگر در این زمینه بی توجهی صورت بگیرد به التقاط مبتلا خواهیم شد.

تعریف جدید علم اقتصاد از نگاه اسلامی   

بر این اساس تعریف جدید علم اقتصاد از نگاه اسلامی اینگونه است که علم اقتصاد عبارت است از شناخت روابط اقتصادی به‌منظور تأمین نیازهای انسان به روش عادلانه. از طرفی نظرات در مورد اقتصاد اسلامی به دو دسته منکرین و مثبتین تقسیم می شوند؛ منکرین اقتصاد اسلامی خود به سه دسته سکولارها، روشنفکرهای مذهبی و برخی روحانیون تقسیم می‌شوند.

سکولارها که هیچ اعتقادی به دخالت اسلام در اقتصاد ندارند، روشنفکرها قائلند که اسلام تنها یکسری توصیه‌های اخلاقی و احکام فردی اقتصادی دارد و عده‌ای از روحانیون هم معتقدند نظام اقتصادی اسلام همان اقتصاد بازار همراه با یکسری اصلاحات است و نظام اقتصادی مستقلی ندارد.

مواضع قائلین به اقتصاد اسلامی

برخی از آنان معتقدند در اسلام مجموعه‌ای از مبانی، اصول و اهداف و برخی قواعد اخلاقی و فقهی داریم و در سایر عرصه‌ها تعامل بین علم و دین وجود دارد و باید از دستاوردهای علم اقتصاد بهره گرفت؛ به طوری که برخی از آنان معتقدند ٧٠-٩٠ درصد از علم اقتصاد رایج، اسلامی است و تنها برخی از اقتصاددانان معتقدند اسلام، یک نظام اقتصادی جامع دارد که البته باید طراحی و پایه‌ریزی شود.

بر این اساس ابتدا باید یکسری اهداف همچون عدالت، استقلال، امنیت و رفاه اقتصادی را تعریف کرد، سپس مبانی اسلامی همچون استخلاف، رزاقیت و غیره را استخراج کرد و سپس بر اساس عقل و تجربیات بشری دید چه نهادهایی و با چه ویژگی‌هایی می‌تواند این اهداف را محقق سازد؟ در همین راستا می‌توان به جای بانک یک نهاد سه‌بخشی ارائه داد که در سه بخش خدمات، تسهیلات و حمایت از تولید فعالیت می‌کند که در عرصه خدمات حق گرفتن قرض و تصرف در آن را ندارد.

در بخش تسهیلات این نهاد تنها می‌تواند قرض بدون بهره و البته بدون خلق پول داشته باشد؛ اگر مردم بدانند این نهاد واقعا در چارچوب قرض‌الحسنه کار می‌کند چند برابر خلق پول بانکی به این نهاد باز خواهد گشت. این نهاد در بخش تولید هم در قالب صندوق‌های سرمایه‌گذاری واقعی و نه بورسی به فعالیت مبادرت می‌ورزد.

دستورات اقتصادی اسلام جدا از یکدیگر نیست 

اسلام هیچ نکته و نقطه‌ای را از حکم خالی نگذاشته و حتی منطقةالفراغ شهید صدر هم مورد نقدی جدی است چراکه به درستی تفسیر نمی شود؛ شهید صدر ارتباط مسائل اقتصادی را بیان کرده است که اسلام عقیده و اخلاق را با دستور کار اقتصادی گره می زند و این موضوع  قابل اثبات است که دستورات اقتصادی اسلام جدا از یکدیگر نیست و در واقع یک مجموعه را تشکیل می دهد و نظام سازی آن با پشتوانه ادله عقلی و نقلی است.

نحوه به کارگیری عقود مسیر جامعه را تغییر می‌دهد

دلیل عقلی این است که همه رفتارهای اقتصادی در سعادت انسان نقش دارد که شامل مصرف، توزیع، تولید و تجارت است؛ با استفاده از نصوص می توان اثبات کرد که رفتارهای اقتصادی در سعادت نقش دارد و مگر می شود دین برای این امور برنامه ای نداشته باشد دلیل عقلی این است که دین متکفل این امر است و هر آنچه در سعادت انسان نقش دارد بیان کند؛ نمی توان گفت که رفتارهای اقتصادی در عرصه های مختلف در سعادت انسان نقش ندارد و در ساختارها نحوه بکارگیری عقود مسیر جامعه را تغییر می دهد.

گزاره‌های علمی در خدمت گزاره‌های ارزشی به کار گرفته شود

دلیل نقلی روایاتی است که فرموده در اسلام همه چیز وجود دارد و این ادله دلیل بر جامعیت دین است. ما منکر استفاده از دستاوردهای علمی بشر نیستیم چراکه جزو دین است و خداوند خالق عقل و قدرت انسان است بنابراین دور علم خط کشیده نمی شود. اینکه از دستاوردهای اسلامی در چارچوب ارزش ها استفاده شود عین اسلام است و باید گزاره های علمی در خدمت گزاره های ارزشی به کار گرفته شود نه اینکه گزاره هایی که علمی نیستند به اسم علم آمیخته با ارزش به اسم علم آورده شود.

گزاره‌های علم اقتصاد جنبه ارزشی دارد

اسلام ارزش را معرفی کرده است و می گوید عدالت باید محقق شود؛ بحث ما این است که وقتی ارزش ها را در نظر می گیریم و از عقل کمک می گیریم و در زمینه نهاد سازی و ابزار سازی وقتی با اسلام ورود پیدا کنیم ابزارها  و نهادها متفاوت می شود و در حال حاضر اینگونه است که نهادها و ابزارهائی که صبغه ارزشی دارند وجود دارند و می خواهیم آنها را اسلامی کنیم.

این درحالی است که تمرکز نظام سرمایه داری بر تولید است و اسلام از توزیع شروع می کند و به همین دلیل اختیار منابع اولیه را به دولت اسلامی داده است؛ این منابع وقتی عادلانه و درست توزیع شود و نهادهایی متناسب با ارزش ها ساخته شود، اسلامی می شود و از دستاوردهای بشری استفاده شود و نهاد پولی بانکی می توان درست کرد؛ همچنین از تکنیک های الکترونیک استفاده کرد.

محور بحث ما این بود که گزاره های علم اقتصاد جنبه ارزشی دارد و دوم اینکه اسلام در گزاره های اقتصادی منفک از یکدیگر نیست و اسلام نهاد ویژه خود را دارد./502/241/ح

تهیه و تنظیم: فاطمه ترزفان