به گزارش خبرنگار وسائل، نشست بررسی پیاده روی اربعین از نگاه جامعه شناسی دلایل و پیامدهای رشد تصاعدی افراد شرکت کننده در این آیین، برجسته سازی پیاده روی اربعین، پیاده رویهای نوظهور و فربهی مناسکی با عنوان «آیین در آیینه» با حضور محمدرضا پویافر، استادیار جامعه شناسی و پژوهشگر جامعه شناسی دین و به همت انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد سه شنبه ۲۰ مهر در سالن شیخ طوسی این دانشگاه برگزار شد؛ مشروح سخنان ایشان در ذیل تقدیم خوانندگان محترم میشود:ابتدا توجه به این نکته را لازم میدانم که دلایل گسترش پیاده روی اربعین چیست که در همین راستا پیاده رویهای موازی شکل گرفته است؛ این امر چه پیامدهائی خواهد داشت؟ مبنای آغازین اربعین کجاست؟ واقعیت این است که درباره مبنای آغازین اربعین اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد.
اربعین بدعت است یا خیر؟
زیارت امام حسین(ع)، پیاده روی زیارتی و زیارت اربعین را میتوان به عنوان سه مفهوم متمایز از یکدیگر جدا کرد؛ کسانی که معتقدند پیاده روی اربعین مبنای روائی قوی دارد و این کار باید انجام شود مستندات آنها هیچکدام به پیاده روی زیارتی امام حسین(ع) در ایام اربعین و روز اربعین اشاره ندارد بلکه به زیارت امام حسین(ع) و ارزشمندی پیاده روی زیارتی تأکید دارد.
اگر در رفتن به مکان مقدس سختی وجود داشته باشد، بیشتر به ثواب و ارزشمندی زیارت اربعین تأکید شده است اما حتی حضور در مکان مقدس اشاره نشده است. در نتیجه این امر بدعت نیست بلکه یک اجتماع دینی برای رسیدن به یک امر مقدس است.
آیا پیاده روی اربعین به عنوان امر الهی یا مناسکی تشریع شده است؟ یا اینکه ساخته شده در جریان تاریخ از سوی اجتماع دینی است؟ اجتماعی که برای رسیدن به مقصود زیارت امام خود به خصوص در ۱۵۰ سال اخیر با پرچمداری برخی از علما به صورت پیاده روی و مناسبتهایی مانند اربعین به سمت کربلا پیاده روی داشته باشند؟ در عین حال ما با مناسک و آیینی روبرو هستیم که شکل دینی دارد و به عنوان امر واجب تشریع نشده است و حتی در روایات به آن اشاره نشده است.
ماهیت پیاده روی اربعین
پیاده رویهای جدیدی که در حال شکل گیری است نشانهای از تکفیر است. پیاده روی اربعین اشکال مختلف دارد؛ ما با پدیدهای در سالهای اخیر مواجه هستیم که در سنت عراقی شدت پیدا کرده است و به لحاظ مناسکی خودبه خود فربه شده است. این پیاده روی مناسک دینی مردمی است، اما به عنوان یک امر الهی و حماسه یاد میشود. از آیین اربعین به پیاده روی اربعین و در شکل ایرانی به راهپیمایی اربعین تعبیر میشود که این کلمه در برساختهای اجتماعی ایرانی معنی سیاسی با خود به همراه دارد و به بحث تمرین ظهور منجی مرتبط است.
آیا اربعین عظیمترین اجتماعی دینی دنیا است؟
اگر منظور ما از عظیمترین اجتماع تعداد جمعیت است در واقع این طور نیست چراکه تعداد زیادی آیینهای پیاده روی زیارتی در دنیا وجود دارد که برخی از این پیاده رویها مربوط به کشورهای اروپایی است که این پیاده رویها از نظر جمعیت از اربعین بزرگتر هستند. در مکزیک یک مراسم پیاده روی به سمت مکان مقدس دارند که جمعیت آن بالای ۲۰ میلیون نفر است.
اما از نظر خصلتها و ویژگیهایی پیاده روی اربعین میتواند منحصر به فرد باشد چراکه در دیگر پیاده رویها بسیاری از افراد به دلیل خشونت کشته میشوند در حالی که امنیت نسبی از ویژگیهای خاص پیاده روی اربعین است؛ مشارکت خیّر دینی، خدمات رایگان به زائر، تنوع قومی، مذهبی و ملتی از دیگر ویژگیهای مختص این پیاده روی است. در این صورت اگر پیاده روی اربعین چند وجهی دیده شود از جهاتی میتواند خاص باشد.
اربعین، پدیده اجتماعی به هم فشرده است
پیاده روی اربعین پدیده اجتماعی چند بعدی و به هم فشرده است که ابعاد چند گانه دارد؛ به طوری که حتی در فاز جدیدی به نام اقتصاد اربعین یا بازار اربعین بازخواهد شد. سیاست در اربعین، هویت، تعامل و یا تقابل هویتها، محیط زیست و آسیبهای اجتماعی از جمله ابعاد دیگر اربعین است؛ البته پول سازی از اربعین پر خطر و مسأله دار است. برخی پژوهشها از اربعین نگاه درون دینی و درون گفتمانی دارند و برخی نگاه نظری تاریخی دارند و برخی نگاه تجربی دارند.
خیّر دینی یعنی کنش داوطلبانه درباره هر امری که با نیّت دینی انجام شود مثل احسان؛ و یا کاری که در حق دینداران و جامعه دینی و برای مومنان انجام شود و یا در مکان و زمان مقدس انجام شود. نذوراتی که برای امام حسین(ع) توزیع میشود میتواند یکی از مصادیق آن باشد. خدمات داوطلبانهای که از سوی ایرانیها و عراقیها به زائران داده میشود، متفاوت است.
خیر سیاسی و ایدئولوژی هم داریم؛ پول، توان، انرژی و امکانات میتواند برای ترویج نگاه خاص و ایدئولوژی دینی مصروف شود. در این عرصه یکی نگاههای معارض با گفتمان جمهوری اسلامی وجود دارد و دیگری نگاههای همسو با جمهوری اسلامی است.
تفاوت خدمات در بخش ایرانیها و عراقیها
ستاد اربعین در ایران ۱۴ کمیته دارد، ولی در عراق این دستگاهها وجود ندارد؛ بخش هائی برای صدور مجوزها فعال هستند و موکبهای عراقی بر اساس روابط شخصی، هم محلی و هم صنف بودن شکیل میگیرد، اما روابط در موکبهای ایرانی غیر شخصی است و از سوی سازمانها و هیأتها شکل میگیرند و اشتراک کاری باهم دارند.
در خدمات ایرانیها حضور حاکمیت بیشتر است؛ مدل تمرکز گرای ما در مقابل مدل خانوادگی و عشیره گی عراقیها است و در همین مدل اگر سازمانها در بخش عراقی حضور دارند بیشتر عتبات و موسسات خیریه و عام المنفعه هستند.
سنخ شناسی زائران اربعین
سنخ شناسی زائران اربعین، بدان معنا است که مقایسه شود آنها چه تجربه هائی درباره اربعین دارند، اما وقتی درباره این امر صحبت میکنیم تجربه اربعین یک تجربه زیارتی است که با تجربه کلاسیک فرق میکند بدان معنا که زیارت امام رضا(ع) به شکل کلاسیک همراه با احساسات در همان محدوده حضور در حرم است، ولی وقتی با پیاده روی زیارت انجام میشود قدم به قدم مربوط به زیارت است که باید حساب شود.
نوع و مدل زیارت رفتن عراقیها و ایرانیها با یکدیگر تفاوت دارد؛ مدت اقامت زائر عراقی و ایرانی فرق دارد و درکهای متفاوتی از زیارت وجود دارد؛ عراقیها به دنبال اقامت نیستند اما برخی از زائرین ایرانی قصد سیاحت دارند.
پیادهرویهای زیارتی اصیل یا غیر اصیل وجود دارد؟ این سوال آنجا مطرح میشود که همزمان با پیاده روی زیارتی اربعین، پیاده رویهای دیگری شکل گرفته است و این پرسش مطرح میشود که چه امری اصیل یا غیر اصیل بودن را تعیین میکند، اما مسأله این است که زمینههای اجتماع دینداران چگونه اتفاق میفتد؟ و چه پیامدهائی منفی و مثبت برای جامعه دینی دارد؟ چه میزان از زمینههای این اجتماع دینی خود به خودی است یا به مدد برنامههای سیستمی است؟
برخی پیاده رویهای امروزی جدید نیست؛ فرمهای مناسک جدید با نگاه تردیدی همراه است. پیاده رویهایی مانند پیاده روی دهه آخر صفر به سمت حرم امام رضا(ع) قدیمی است و در عین اینکه به کمک رسانهها پررنگتر میشود، اما سابقه طولانی دارد چراکه بخشی از تصور اصالت به قدمت مربوط میشود.
معنویت گرائی با دین گرائی یکی نیست
اینکه جمعیت زائر و زائرین پیاده روی افزایش یافته است فقط به مسلمانان اختصاص ندارد در همه دنیا جمعیت سفرهای زیارتی رو به افزایش است که این نکته حائز اهمیت است. در عین اینکه فرآیندهای سکولارشدن نیز وجود دارد و این دو توأم است چراکه سکولار شدن جوامع لزوما به معنای رد دین در زندگی شخصی نیست.
دوم اینکه این سفرها به این معنا نیست که افراد در جستجوی امر دینی هستند بلکه در جستجوی امر معنوی اند چراکه دنیای جدید، دنیایی است که با بحران هویت و از بین رفتن معنای زندگی مواجه است؛ زیارت سکولار در این فضا وجود دارد و افراد در جستجوی معنا هستند؛ بنابراین معنویت گرائی با دین گرائی یکی نیست.
سکولارها بیشتر به دنبال معنا هستند و معلوم نیست به دین برسد یا به معنویت گرائیهای سیال. اروپاییها و حتی غیر مسلمانان به دنبال جستجوگرانه امر معنوی هستند؛ آدرس دهی نباید بر اساس گفتمان درون دینی و فقط اشاعه گفتمان شیعه معنا شود؛ تجمع اربعین نباید به معنای گسترش دینداری در جامعه تلقی شود.
پیامدهای نهادی شدن امر دینی
مسأله بزرگ شدن آیین نیست؛ فربهی مناسکی میتواند پیامدهای منفی داشته باشد به ویژه در مکانی که حاکمیت دینی وجود دارد و اینجا نیاز به بررسی نهادی شدن امر دینی است بدان معنا که وقتی یک مفهومی قرار است نهادی شود دو اتفاق صورت میگیرد یکی اینکه به مقدار فراوان باید قانون و نباید و باید و دستورالعمل طراحی شود چراکه نهادی شدن یک فرآیند دارد و شامل الگو و ساختار است و دوم اینکه همراه با مداخله مستقیم حاکمیت باشد و امر فرهنگی در کشور ما به شدت دستخوش امر نهادی شدن است؛ نهادی شدن امر دینی ذیل نهادی شدن امر فرهنگی، تبعاتی دارد.
فربهی مناسکی یکی از پیامدهای نهادی شدن امر دینی است چراکه با توجه به مهم بودن دین برای حکومت دینی لذا برای آن قانون و دستورالعمل باید گذاشته شود؛ در نتیجه این امر ادارات و سازمانها و وزارتخانهها وارد این موضوع میشوند و منابع مالی و انسان هدر میروند. این منابع میتواند از سوی مردم تأمین شود؛ مداخله مستقیم حاکمیتی از خلاقیت برنامهها میکاهد و فرهنگ دینی را قطعه قطعه میکند و ممکن است انسجام فرهنگی در جامعه دین کمرنگ شود چراکه مقاومت در برابر امر دینی کم میشود.
سکولار شدن از پیامدهای قطعه قطعه شدن فرهنگ
در این وضعیت سکولار شدن صورت میگیرد چراکه فرهنگ جامعه قطعه قطعه میشود بدان معنا که گروههای مختلف جامعه تلقیهای متفاوت از یک مفهوم را داشته باشند و مقابل یکدیگر قرار گیرند و واکنشهای منفی در داخل کشور نسبت به اربعین لحاظ میشود و رقابتهای کاذب بازاری صورت میگیرد.
اینجا این پرسش مطرح میشود که اگر قرار است که تعداد زائرین اربعین به ۱۰ میلیون برسد آیا آمادگی پذیرش پیامدهای این امر وجود دارد در حالی که خطر تحریف شکل سنتی و آیینی اربعین وجود دارد؟ از دیگر پیامدهای آن روبروی هم قرار گرفتن شیعیان مختلف ایرانی و عراقی است که چالش هائی به همراه دارد./502/241/ح
تهیه و تنظیم: فاطمه ترزفان