vasael.ir

به گزارش وسائل، خداوند متعال در قرآن کریم و در آیات متعدد به مسائل اقتصادی پرداخته است و در واقع بخشی از آیات قرآن به مسائل اقتصادی اختصاص دارد. موضوع اقتصاد و معیشت مردم و آثار اجتماعی و سیاسی و توجه یا بی‌توجهی به آن از سوی حکومت‌ها و سبک زندگی اقتصادی مسئولان و همچنین رعایت نکات شرعی معاملات و مواردی از این قبیل از مسائل مهمی است که مورد تأکید قرآن کریم قرار گرفته است.

همچنین اشاره به موضوعاتی همانند خمس، قرض‌الحسنه، زکات، ربا، رزق حلال، اهمیت کار و تلاش و سایر موضوعات اقتصادی نشان‌دهنده اهمیت مقوله اقتصاد نزد خداوند متعال است. در این راستا بنا داریم در قالب سلسله ‌یادداشت‌ها و گزارش‌هایی به بررسی آیات اقتصادی قرآن و تفاسیر مربوط به آنها بپردازیم.

یکی از آیات قرآن کریم که با موضوعات اقتصادی مرتبط است، آیه ۲۵ سوره مبارکه الفرقان است که در این آیه آمده است: «وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا؛ و كسانى‏‌اند كه چون انفاق كنند نه ولخرجى مى‌كنند و نه تنگ مى‏‌گيرند و ميان اين دو روش حد وسط را بر مى‏‌گزينند».

معنای «انفاق»، «اسراف» و «اقتار» در قرآن کریم

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل این آیه اشاره کرده است: «انفاق» یعنی بخشش و صرف مال در جهت رفع حوائج خود و دیگران. «اسراف» یعنی بیرون شدن از حد و زیادروی و «قتر» یعنی کوتاهی و تفریط در امر انفاق و «قوام» یعنی حد وسط و معتدل. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: بندگان خدای رحمان کسانی هستند که وقتی انفاق می‌کنند همیشه حد وسط را نگه می دارند و به جانب افراط یا تفریط متمایل نمی‌شوند. در حدیث از رسول خدا (ص) نیز نقل شده است: هر کس بدون حق و بی‌حساب ببخشد، اسراف کرده و هر کس بدون حق و بی‌دلیل بخل بورزد، اقتار و تفریط نموده است.

کلمه اسراف به معناى خارج شدن از حد اعتدال و تجاوز از حد در هر عملى است که انسان انجام مى‌دهد، هر چند که به گفته راغب، غالبا در مورد پول خرج کردن استعمال مى‌شود، همچنانکه در آیه «و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما» درباره این مورد استعمال شده است. كلمه «قوام» - به فتح قاف - به معناى حد وسط و معتدل است و همين كلمه به كسره قاف به معناى مايه قوام هر چيز است و جمله «بين ذلك» متعلق است به قوام، و معنايش اين است كه بندگان رحمان انفاق مى‌كنند و انفاقشان همواره در حد وسط و ميان اسراف و اقتار است، پس، اينكه فرمود: «و كان بين ذلك قواما» توضيح و تنصيص همان جمله قبلى است كه فرمود: «اذا انفقوا لم يسرفوا و لم يقتروا»، پس صدر آيه، دو طرف افراط و تفريط در انفاق را نفى كرده و ذيل آن، حد وسط در آن را اثبات نموده است.
رعایت اعتدال در انفاق یکى از صفات مؤ منین است. کلمه انفاق به معناى بذل مال و صرف آن در رفع حوایج خویشتن و یا دیگران است و کلمه «اسراف» به معناى بیرون شدن از حد است، اما بیرون شدن از حد اعتدال به طرف زیاده‌روى و درباره ‌ مسئله انفاق، زیاده‌روى و تجاوز از حدى است که رعایت آن حد سزاوار و پسندیده است. در مقابل «قتر» - به فتح قاف و سکون تاء - که به معناى کمتر انفاق کردن است؛ چنانچه راغب گفته و کلمه (قتر اقتار و تقتیر) هر سه به یک معنا است.

کیفیت انفاق در قرآن کریم

آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی نیز در تفسیر نمونه در مورد شأن نزول این آیه آورده است: اشاره خداوند متعال در این آیه در مورد دورى از هـر گـونه افراط و تفريط در كارها مخصوصاً در مسئله انفاق است. خداوند متعال می‌فرماید: «و الذين اذا انفقوا لم يسرفوا و لم يقتروا و كان بين ذالك قواما» آنـها كسانى هستند كه به هنگام انفاق نه اسراف مى‌كنند و نه سختگيرى، بـلكـه در مـيـان ايـن دو حـد اعـتـدالى را رعـايت مى كنند. جـالب تـوجـه اينكه اصل انفاق كردن را مسلم مى‌گيرد به طورى كه نياز به ذكر نداشته بـاشـد چـرا كـه انـفـاق يكى از وظائف حتمى هر انسانى است، لذا سخن را روى كيفيت انفاق آنـان مـى‌برد و مى‌گويد: انفاقى عادلانه و دور از هر گونه اسراف و سختگيرى دارند، نـه آن چـنـان بـذل و بـخـشـشـى كنند كه زن و فرزندشان گرسنه بمانند، و نه آن چنان سختگير باشند كه ديگران از مواهب آنها بهره نگيرند.

در تفسير اسراف و اقتار كه نقطه مقابل يكديگرند مفسران سخنان گوناگونى دارند كه روح همه به يك امر باز مى‌گردد و آن اينكه اسراف آن است كه بيش از حد و در غير حق و بي‌جا مصرف گردد، و «اقتار» آن است كه كمتر از حق و مقدار لازم بوده باشد. در يـكـى از روايـات اسـلامـى تـشـبـيـه جـالبـى بـراى اسـراف و اقـتـار و حـد اعتدال شده است و آن اينكه هنگامى كه امام صادق (عليه السلام ) اين آيه را تلاوت فرمود مـشـتـى سـنـگريزه از زمين برداشت و محكم در دست گرفت ، و فرمود اين همان اقتار و سخت گـيـرى اسـت سپس مشت ديگرى برداشت و چنان دست خود را گشود كه همه آن به روى زمين ريـخت و فرمود اين اسراف است ، بار سوم مشت ديگرى برداشت و كمى دست خود را گشود بـه گـونـه اى كـه مقدارى فرو ريخت و مقدارى در دستش بازماند، و فرمود اين همان قوام است .

واژه قَوام (بر وزن عوام) در لغت به معنى عدالت و استقامت و حد وسط ميان دو چيز است و قِوام (بر وزن كتاب) به معنى چيزى است كه مايه قيام و استقرار بوده باشد. بـدون شـك اسـراف يـكى از مذموم‌ترين اعمال از ديدگاه قرآن و اسلام است و در آيات و روايـات نـكـوهـش فـراوانـى از آن شـده. خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «و ان فرعون لعال فى الارض و انه لمن المسرفين» یعنی اسراف يك برنامه فرعونى است (يونس ۸۳). همچنین در آیه ۴۳ سوره مبارکه غافر فرموده است: «و ان المسرفين هم اصحاب النار» یعنی اسراف كنندگان اصحاب دوزخ و جهنمند.

امروزه نیز ثابت شده كه منابع روى زمين با توجه به جمعيت انسان‌ها آن قـدر زيـاد نـيـسـت كه بتوان اسراف كارى كرد، و هر اسراف‎كارى سبب محروميت انسان‌هاى بى‌گـنـاهـى خـواهـد بود، به علاوه روح اسراف معمولا توأم با خودخواهى و خودپسندى و بيگانگى از خلق خدا است. در عـيـن حـال بـخـل و سختگيرى و خسيس بودن نيز به همين اندازه زشت و ناپسند و نكوهيده اسـت ، اصـولا از نـظـر بـيـنـش توحيدى، مالك اصلى خدا است و ما همه امانتدار او هستيم و هر گـونـه تـصـرفـى بـدون اجـازه و رضـايـت او زشت و ناپسند است و مىدانيم او نه اجازه اسراف مىدهد و نه اجازه بخل و تنگچشمى.

انسان مالک است، ولى در خرج کردن محدودیت دارد

حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی در تفسیر این آیه بیان کرده است: کلمه‏ «قَوام» به معناى حد وسط و کلمه‏ «قِوام» به معناى وسیله‏ قیام است. امام رضا (ع) مقدار هزینه و انفاق معتدل را همان مقدار معروفى دانستند که در سوره بقره آمده: «على الموسع قدره و على المقتر قدره متاعا بالمعروف» یعنى توانگر در شأن توانمندى خود و تهیدست در حدّ توان خود مطابق عُرف پسندیده و شأن خود بدهد. امام صادق (ع) فرمود: بخشش در راه باطل، اسراف است (گرچه کم باشد) و بخل در راه حقّ، اِقتار است.

در جاى دیگر از قرآن کریم نیز مى‏‌خوانیم: «وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا؛ و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار [هم] گشاده‏ دستى منما تا ملامت‏ شده و حسرت‏زده بر جاى مانى» (الإسراء/ ۲۹). امام صادق (ع) مقدارى سنگریزه از زمین برداشت و مشت خود را بست و فرمود: این اِقتار (سختگیرى و بخل ورزیدن) است، سپس مشت دیگرى برداشت و دست خود را چنان گشود که همه‏ سنگریزه‌ها به زمین ریخت، آن گاه فرمود: این اسراف است. بار سوّم مشت دیگرى برداشت و دست خود را کمى باز کرد به طورى که مقدارى از سنگریزه‏‌ها ریخت و مقدارى در دستش باقى ماند، سپس فرمود: این، قَوام و اعتدال و حد وسط است.

همچنین در این تفسیر به پیام‌های زیر در تفسیر این آیه اشاره شده است:
۱- انفاق براى عبادالرحمن، یک وظیفه و مسئله‏ قطعى است. «اذا انفقوا...» (در ادبیات عرب «اِذا» نشان عملى شدن و «لَو» نشان عملى نشدن است.)
۲- نماز شب و ترس از جهنّم و خوف الهى، باید در کنار رسیدگى به محرومان جامعه باشد. «یبیتون لربّهم - انفقوا»
۳- انسان مالک است، ولى در خرج کردن محدودیّت دارد. «لم یسرفوا»
۴- اسراف جایز نیست، حتّى در انفاق. «اذا انفقوا لم یسرفوا»
۵ - بندگان خاصّ خداوند، از بخل بدورند. «لم یقتروا»
۶- امّت میانه ووسط، باید برنامه‏ هاى معتدل داشته باشد. «و کان بین ذالک قواما»
۷- میانه‏ روى در عبادت و انفاق، ارزش است. «قَواما»

نتیجه‌گیری

از مجموع تفاسیر این آیه چنین برداشت می‎شود که خداوند متعال روزی انسان را مقدر کرده و وی را به انفاق در راه خدا نیز توصیه کرده اما برای آن حد و حدودی نیز قائل شده است. در واقع تأکید قرآن کریم بر استفاده صحیح و منطقی از نعمت‌های الهی و جلوگیری از هدر دادن آنها و افراط و تفریط در مسائل اقتصادی و از جمله در موضوع مهم انفاق است؛ چراکه اسراف و هدر دادن منابع از جمله عواملی است که آسیب‎های جدی به اقتصاد هر ملتی و به ویژه مسلمانان وارد می‌کند./910/241/ح

منبع: ایکنا