vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی، دبیر کل مجمع تقریب مذاهب اسلامی درششمین جلسه  درس خارج فقه نظام اقتصادی اسلام، که روز یکشنبه دهم آبانماه 1394 در مؤسسه آموزشی و پژوهشی  امام خمینی ره قم برگزار شد، با استناد به آیات و روایات شریفه به تبیین اولین عنصر از عناصر اخلاقی اقتصاد اسلامی پرداخت.

وی با تصریح به اینکه انگیزه کسب سود عامل فعال شدن بازار است بر این نکته تاکید کرد که برای داشتن بازار فعال ابتدا باید انگیزه سود وجود داشته باشد و سپس این انگیزه را هدفمند کرد.

استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم نقطه افتراق بازار اسلامی و بازار سرمایه داری را در نوع انگیزه حاکم بر کسب ثروت در بازار دانست و افزود: عمده ترین انگیزه در فرهنگ سرمایه داری کسب لذت است.

وی ضمن بیان مراتب خمسه حیات انسانی، بازار اسلامی را نیازمند روح ایمانی بعنوان چهارمین مرتبه از این مراتب خمسه دانست و نتیجه حاکمیت روح ایمان بر بازار را وجود انگیزه های مثبت برای کسب ثروت دانست.

خلاصۀ جلسه ششم :

اصل ششم: اخلاقیات بازار اسلامی

بازار اسلامی اخلاقیات ویژه خود را دارد که در بسیاری از موارد در تضاد با اخلاقیات بازار سرمایه داری است. اخلاقیات بازار اسلامی را باید در بازار نهادینه کرد و ترویج این اخلاقیات بر عهده نهاد های فرهنگی رسانه ها، اهل علم و مبلغین است.


عناصر اخلاقی بازار اسلامی

الف. هدفمندی اخلاق مدارانه در کسب سود و ثروت

برخی عناصر، اخلاقیات بازار اسلامی را تشکیل میدهند. اولین عنصر اخلاقی در این بازار، داشتن هدف اخلاقی در تحصیل سود است.


انگیزه سود، محرک بازار

تا انگیزه سود و ثروت و جود نداشته باشد، بازار فعال نمی شود. اگر بخواهیم بازار فعالی داشته باشیم باید در چنین بازاری انگیزه کسب سود باشد و با انگیزه ضعیف و یا عدم انگیزه برای کسب سود، بازار فعال وجود نخواهد داشت. بعد از آن باید چنین انگیزه ای را هدفمند کرد. این موضوع را شرع ما زیاد مورد توجه قرار داده است. مساله این است که کسی که وارد بازار می شود باید انگیزه کسب ثروت داشته باشد، اما ما چگونه باید انگیزه او را جهت دهیم که این انگیزه در عین اینکه انگیزه کسب سود و ثروت است یک انگیزه اخلاقی باشد.


نقطه افتراق بازار اسلامی و بازار سرمایه داری

 اینجا یکی از نقاط تضاد بین بازار سرمایه داری و بازار اسلامی است. در بازار سرمایه داری انگیزه کسب سود و ثروت عواملی مثل کسب لذت کسب فدرت فخر به دیگران و مانند آن است. عمده ترین انگیزه در فرهنگ سرمایه داری کسب لذت است. فرهنگ سرمایه داری فرهنگ لذت پرستی است. لذت از هر نوع آن مثل جاه طلبی، قدرت طلبی ، لذت شکم و غیره.


مراتب روح انسانی

در فرهنگ اسلامی بحثی وجود دارد که بحث قرآنی است و آن مراتب خمسه روح انسان است.


1.روح نباتی

این مرحله، نخستین مرتبه از مراتب حیات است.خاصیت و اثر آن فقط تغذیه و رشد است.


2.روح حیوانی

ویژگی آن احساس لذت است به این مرتبه از مراتب حیات در قران کریم زیاد اشاره شده است و این مرتبه، مرتبه حیات غیر مومنین و بلکه غیر انسانها به شمار آمده است:

"وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُون"‏

مهمترین شاخص سبک زندگی غربی همین حاکمیت روح حیوانی است وآنچه هدف زندگی محسوب می شود همان کسب لذت است. خاصیت زندگی در این دو مرحله از مراحل حیات یعنی روح نباتی و روح حیوانی، اکل و تمتع است چنانکه برخی آیات شریفه به آن اشاره می کند:

"وَ الَّذینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ"

"ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ"

 اکل، خاصیت زندگی نباتی و تمتع خاصیت زندگی حیوانی است.


3. حیات انسانی

خاصیت این مرحله، تعقل است و تعقل هم در این مرحله با سمع و بصر است. اگر آدمی تعقل را به کار بست دارای حیات انسانی است. برخی آیات شریفه در همین مورد است:

"أَفَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمى‏ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب"

‏"وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلى‏ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعیراً"

"یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذینَ لا یَعْقِلُونَ"

الصم البکم یعنی هنوز به مرحله انسانی وارد نشده اند اگر به درجه ای برسند که سمع و بصر را به کارگیرند و محتوای سمع و بصر با تعقل همراه شود در این صورت انسان است.


4. روح الایمان

این مرحله چهارم نتیجه روح تعقل است. قوام روح نباتی به اکل، قوام روح حیوانی به تمتع، قوام روح انسامی به تعقل و قوام روح ایمانی به محبت است. محبت خداوند و محبت کسانی که خداوند آنها را دوست می دارد که در رأس آنها، اهل بیت علیهم السلام است. آیه شریفه می فرماید:

"لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشیرَتَهُمْ أُولئِکَ کَتَبَ فی‏ قُلُوبِهِمُ الْإیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ"

مراد از "روح منه" روح الایمان است و نتیجه این روح الایمان این است که "لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ"؛ یعنی هم تولی و هم تبری نتیجه روح الایمان است. آیه شریفه می فرماید: "لقد کانتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی‏ إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّه".


5. روح قدسی یا روح عصمت یا طهارت

این روح، مختص معصوم علیه السلام است و نتیجه آن دوام ذکراست:

"إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً "

"رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّه"


بازار اسلامی، نیازمند روح ایمانی

روحی که اصولا باید در بازار اسلامی ترویج شود مطابق با زندگی ذکر است که قوام زندگی ایمانی است یعنی همان مرتبه چهارم رشد روحی است . مرتبه چهارم نتیجه اش این است که زندگی مقرون به ذکر کثیر می شود . آیه شریفه می فرماید:

"إِنَّ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقینَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرینَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمینَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاکِرینَ اللَّهَ کَثیراً وَ الذَّاکِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظیماً "

روایت شریفه : عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ اللَّهِ إِنَّا لَنَطْلُبُ الدُّنْیَا وَ نُحِبُّ أَنْ نُؤْتَاهَا فَقَالَ تُحِبُّ أَنْ تَصْنَعَ بِهَا مَا ذَا قَالَ أَعُودُ بِهَا عَلَى نَفْسِی وَ عِیَالِی وَ أَصِلُ بِهَا وَ أَتَصَدَّقُ بِهَا وَ أَحُجُّ وَ أَعْتَمِرُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَیْسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْیَا هَذَا طَلَبُ الْآخِرَة.ِ

می خواهم پولدار بشوم که به خودم برسم، به اقوام برسم، صدقه بدهم، حج به جا آورم و غیره. فرمود که این طلب آخرت است. یعنی اینجور دنبال ثروت رفتن با زندگی اخروی سازگار است و مذموم نیست:

قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَا خَیْرَ فِیمَنْ لَا یُحِبُّ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ حَلَالٍ یَکُفُّ بِهِ وَجْهَهُ وَ یَقْضِی بِهِ دَیْنَهُ وَ یَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ

خیری نیست در کسی که دنبال پول نباشد تا آبروی خود را حفظ کند و دین خود را ادا کند وغیره. بنابراین نه تنها رفتن دنبال مال با این انگیزه خوب است بلکه اگر چنین نباشد، بد است. گاهی خود کفایی فردی نیست و جمعی است یعنی خودش نیاز ندارد ولی دنبال کار اقتصادی می رود تا جامعه خود را خود کفا و آبرو مند کند. کسی که کار اقتصادی می کند تا ثروت ملی را بالا ببرد و اقتصاد ملی را تقویت کند، این عبادت است. بنابراین داشتن انگیزه های اخلاق مدارانه و مثبت در شرع تایید و تشویق شده است تا با چنین انگیزه هایی دنبال کار اقتصادی برود . در مقابل انگیزه های منفی منع و نهی شده است. مانند این روایت شماره 4 همان باب:

"عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام  یَقُولُ لَا یَجْتَمِعُ الْمَالُ إِلَّا بِخِصَالٍ خَمْسٍ بِبُخْلٍ شَدِیدٍ وَ أَمَلٍ طَوِیلٍ وَ حِرْصٍ غَالِبٍ وَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ وَ إِیثَارِ الدُّنْیَا عَلَى الْآخِرَةِ"

در این روایت جمع مال به معنی مال اندوزی بدون هدف مثبت است یعنی جمع مال فقط برای کسب ثروت و نه برای انگیزه های مثبت. این روایت در حقیقت اخلاقیات بازار سرمایه داری را بیا ن می کند. بازار سرمایه داری چنین انگیزه هایی را در افراد ترویج می کند و در این بازار مهمترین هدف و انگیزه جمع ثروت است. این حدیث از احادیث جامعی است که یک تابلویی از اخلاقیات بازار سرمایه داری را ترسیم می کند.ش/223/907

تقریر: ج.زنگنه