به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، یاداشت پیش رو تحقیقی در موضوع کار و مدیریت جهادی با تکیه بر قرآن و فرمایشات مقام معظم رهبری است که نویسنده سعی کرده در آن شاخصه های تفکر، روحیه و مدیریت جهادی را براساس این منابع استخراج کند تا این شاخصه ها چراغ راه مدیران در نظام اسلامی قرار گرفته و موجب بست فرهنگ جهاد در جامعه دینی ما گردد.
الف) واژه شناسی جهاد
جهاد از مادّه جَهد به معناى مشقّت است[1] و در اصطلاح شرع، عبارت است از بذل جان، مال و توان خویش در راه اعتلاى کلمه اسلام و اقامه شعائر ایمان[2]؛ از این رو در قرآن کریم بین دو واژه قتال و جهاد تفاوت وجود دارد.
گاهی خداوند در قرآن واژه قتال را مطرح نموده است؛ مانندآیه ۲۱۶ سوره بقره: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتال»؛ که مراد جهاد و جنگ نظامی است و گاهی در کلام خدا واژه جهاد بیان شده است: «وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ[3]»؛ ازاین رو بعض محققین واژه شناس[4] و مفسران قرآن[5]، استعمال واژه «قتال» را فقط در جنگ و مقابله نظامی و درگیری رو در رو با دشمن درست می دانند؛ اما واژه «جهاد» به معنای هرگونه کوشش در راه خدا و تلاش برای انجام نیکیها است؛ پس قتال نوعی از جهاد به شمار می رود.
ب) شاخصه‌های روحیه جهادی در متون دینی
1. اخلاص در نیت: از جمله مهم ترین شاخص‌های روحیه جهادی ایمان و اخلاص است. خداوند در آیاتی توفیق برجهاد خالصانه و به دور از هرگونه ترس از سرزنشگران را جلوه فضل الهى دانسته است. این بدان معناست که هر کسی به این روحیه دست نمی‌یابد، مگر اینکه از ایمان و اخلاص بهره برده باشد[6].
2. توکل بر خدا: خداوند حتی به پیامبر خود(ص) نیز بر اصل توکل بر خدا سفارش کرده و این اصل یکی از لوازم حرکت جهادی و روحیه جهادی داشتن است؛ زیرا در حرکت جهادی تلاشی مضاعف برای طیّ مسیر با امکانات کمتر و زمان کمتری است؛ لذا در مسیر رسیدن به غایت، توکل بر خداوند این راه را هموارتر و رسیدن به اهداف عالیه را دست یافتنی تر می کند[7] و همین مسئله در خصوص جهاد نیز به عنوان یک شاخص مورد تاکید قرآن قرار گرفته است[8].
3. بسیار خدا را یادکردن: از شاخص‌های مهم دیگر روحیه جهادی این است که انسان همواره خدا را در یاد داشته و خود را در محضر خدا ببیند. چنین حالتی موجب می‌شود که هرگز کار را در گستره کوچک دنیا و با برآوردهای دنیایی نبیند؛ بلکه یک انگیزه قوی و آسمانی و بلندتری او را هدایت و تقویت کند[9]. البته شاخص‌های دیگری می‌توان برشمرد ولی به اهم آن‌ها در این مطلب اشاره شد.
4. نظم و برنامه داشتن: از دیگر شاخص‌های روحیه جهادی نظم در امور است. خداوند در آیه 4 سوره صف می‌فرماید که نظم نیرو‌ها در میدان جهاد، از شاخص‌های پسندیده و ارزشمند در تحقق روحیه جهادی است.
5. سست نشدن و انگیزه بالا داشتن در عمل: از دیگر عناصر و شاخص‌های روحیه جهادی می‌توان به عدم سستی و خسته شدن و بی انگیزگی اشاره کرد. خداوند در آیاتی[10] به این شاخص اشاره کرده و بر لزوم پرهیز از این امور در عرصه جهاد با دشمن تاکید نموده است؛ البته خداوند برضرورت پرهیز مجاهدان اسلام، از سستى در تعقیب دشمنان و امور دیگر نیز در آیاتی تاکید کرده است[11].
6.احسان و ایثار: از دیگر شاخص‌های روحیه جهادی احسان و ایثار است. اینکه شخص از حق و حقوق خود بگذرد و مردم و دیگران را مقدم دارد[12].
ج) شاخصه های حرکت و مدیریت جهادی در فرمایشات مقام معظم رهبری
قبل از تبیین این شاخصه ها چند جمله کلیدی را به عنوان منبع برداشت شاخصه های مدیریت جهادی در سخنان معظم له، مرور می کنیم؛ رهبری در مورد مدیریت جهادی فرموده اند:
1.«با حرکت عادی نمی شود پیش رفت. با حرکت عادی و احیاناً خواب آلوده و بی حساسیت نمی شود کارهای بزرگ را انجام داد. یک همت جهادی لازم است. تحرک جهادی و مدیریت جهادی برای این کارها لازم است. باید حرکتی که می شود، هم علمی باشد، هم پرقدرت باشد، هم با برنامه باشد و هم مجاهدانه باشد[13]».
2. «اگر ما در بخش های گوناگون، روحیه ی جهادی داشته باشیم، یعنی کار را برای خدا، با جدیت و به صورت خستگی ناپذیر انجام دهیم(نه فقط برای اسقاط تکلیف)،بلاشک این حرکت پیش خواهد رفت[14]».
3.«کار جهادی یعنی از موانع عبور کردن، موانع کوچک را بزرگ ندیدن، آرمان ها را فراموش نکردن، جهت را فراموش نکردن، شوق به کار؛ این کار جهادی است. کار را باید جهادی انجام داد تا ان شاءالله خدمت به خوبی انجام بگیرد[15]».
4. «هر تلاشی را جهاد نمی گویند؛ ممکن است کسی یک کار علمی ای هم بکند،[اما] جهاد نباشد. جهاد آن حرکتی است که در مواجهه ی با یک خصم، با یک دشمن، انجام می گیرد[16]».
براساس این فرمایشات، اهم شاخصه های حرکت و مدیریت جهادی بدین شرح است:
بنابراین بعضی مدیریت جهادی را چنین تعریف کرده اند: «مدیریت جهادی مدیریتی است با عشق و ایمان به خدا، خستگی ناپذیر، با گام هایی بلند و دارای شتاب مدبرانه که با بصیرت و دشمن شناسی خود از موانع پیش رو یکی پس از دیگری می گذرد و به سوی ایجاد تمدن اسلامی به پیش می رود[19]»./704/825/م
تحقیق و تنظیم: محمدعلی افضلی
[1]. معجم مقاییس‌اللّغه، ج1، ص486.
[2]. جواهرالکلام، ج21، ص3.
[3]. سوره حج آیه ۷۸.
[4]. قاموس قرآن، واژه قتال.
[5]. تفسیر نمونه، ج ۱۴ ص ۱۸۱.
[6]. بنگرید به: سوره آل عمران، آیات 173 و 174؛ مائده، آیه 54؛ ممتحنه، آیه 1.
[7]. آل عمران، آیه 159.
[8]. سوره توبه آیه 51.
[9]. سوره انفال، آیه 45.
[10]. به عنوان نمونه بنگرید به: 152 سوره آل عمران و 45 و 46 سوره انفال.
[11]. به عنوان نمونه بنگرید به: آیه 104 سوره نساء.
[12]. سوره بقره، آیه 195.
.[13] فرمایشات معظم له در 20/12/1392.
[14]. فرمایشات معظم له در 1/1/1390.
[15]. فرمایشات معظم له در 6/6/1392.
[16]. فرمایشات معظم له در 20/8/1392.
[17]. بعضی مدیریت اسلامی را مساوی با مدیریت جهادی دانسته اند که این برداشت اشتباه است و لزوماً هر مدیریت اسلامی جهادی نیست؛ اگرچه مدیریت جهادی از دیدگاه ما فقط در دایره مدیریت اسلامی معنا پیدا می کند.
[18]. مدیریت جهادی حتماً دانش محور هم هست، اما مدیریت دانش محور لزوماً جهادی نیست.
[19]. کیوان عزتی، مقاله واکاوی مفهوم مدیریت جهادی؛ به نقل از پایگاه حرف آخر.