vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، روشنگری، روشنفکری و منورالفکری، صرف نظر از الفاظ خود نظر به مفاهیمی دارند که به شدت نظری و تئوریک هستند. لغات مزبور در مقاطع مختلف تاریخی به تناسب حضور بنیان های نظری متفاوتی که در قلمرو فرهنگ حضور به هم می رسانند، معانی مختلف و گاه متضادی پیدا می کنند.

ضرورت مفهوم شناسی روشنفکری

وجود معانی مختلف برای لغات واحد، زمینه کژتابی مفهومی و مغالطات لفظی را به دنبال می آورد. در شرایطی که جریانهای مختلف اجتماعی پیرامون هر یک از این معانی به رقابت می پردازند، عوامل و انگیزه های مختلف اجتماعی بر دامنه کژ فهمیها و مغالطات می افزاید.

شرایط معاصر تاریخی ما، عوامل فراوانی را برای بدفهمی و مغالطه به وجود آورده است. کاوش پیرامون این عوامل به نوبه خود یک تحقیق اجتماعی و ادبی مستقل است.

این اثر به شرح این عوامل نمی پردازد اما تلاش دارد تا معنای روشنی از این مفاهیم به دست دهد و تطورات تاریخی مربوط به هر یک از این لغات را با شرح زمینه های فرهنگی و اجتماعی مربوط به آنها بیان کند و گروه هایی را که پیرامون معانی مربوط به این لغات شکل گرفته اند، شناسایی و دنبال کند.

کتاب، مشتمل بر دوازده فصل است. هر فصل پاسخگوی مسایل و پرسش های خاصی است که به شرح زیر به آنها پرداخته می شود.

اول: مقدمه. این فصل تصویری اجمالی از مباحث کتاب ارائه می دهد و مطالب و مسائل مربوط به هر یک از بخش های آن را به اجمال بیان می کند. خواننده با این مقدمه می تواند، با ترتیب مباحث و جایگاه هر یک از فصل ها آشنا شود.

دوم: معنای روشنفکری. معنای لغوی روشنفکر و فهم عرفي از آن چیست؟ مصادیق مختلف و مشکک نور و مراتب متفاوت و متغایر فکر از یک سو، و تجلیات متکثر انوار به حسب اسماء و صفات خداوند بر قلوب آدمیان که در دوره های مختلف تاریخی رخ میدهد از دیگر سو، معنای عرفی نخستین را به سوی معانی دیگری سوق می دهد که در قالب اصطلاحات متفاوت شکل می گیرند. این اصطلاحات، که ناظر به مقاطع و مراتب مختلفی از فکر و اندیشه هستند با غفلت از جهات مشترکی که در آنها هست به صورت معانی مغایر و گاه متضاد ظاهر می شوند.

فصل دوم اشاره ای اجمالی به معنای عرفی و برخی از معانی اصطلاحی منورالفکری، روشنفکری و روشنگری دارد .

مقاطع روشنفکری و روشنگری

سوم: مقاطع روشنگری مدرن. معنای روشنگری مدرن (enlightenment) ) و ابعاد ایجابی و سلبی آن کدام است؟ بعد سلبی روشنگری مدرن اولا معنای آن را در قبال مراتبی از فکر و روشنایی قرار می دهد که در فراسوی آن قرار می گیرد و ثانیا در معرض آسیب هایی قرار می دهد که در دوره های مختلف تاریخی، به ترتيب فرصت ظهور و بروز پیدا می کنند.

روشنگری از جهت معرفت شناختی سه مقطع راسیونالیسم، پوزیتویسم و بحران را پشت سر می گذارد و از جهت اجتماعی و سیاسی نیز دوره هایی را طی می کند. در این فصل به این سطوح و دوره ها نیز اشاره می شود.

چهارم: دوره های روشنفکری مدرن. روشنفکری (intellectuality) چیست؟ معنای intellect و عقل در قبل از جهان مدرن و پیش از پدید آمدن روشنگری مدرن چه بوده است و عقل در حاشیه روشنگری مدرن چگونه بازخوانی شده است و تفاوت دو معنای جدید و قدیم آن چیست؟

روشنفکری مدرن با دویست سال سابقه تاریخی خود، چهار دوره تاریخی را طی می کند، اول، دورة حماسه و پیامبری. در این مقطع جهان مدرن را به دو بلوک شرق و غرب تقسیم می کند. دوم، دوره تراژدی است که از فردای پیروزی با بازگشت از شوروی" آغاز می شود. سوم، دوره افول است. این دوره مدت زمان بعد از جنبش روشنفکری دهه شصت تا فروپاشی بلوک شرق را در بر می گیرد. چهارم، دوره دلالی است که نقش قلم به مردان را در جهت توجیه جهان موجود، در بر می گیرد.

پنجم: مقاطع منورالفکری ایرانی. پیدایش و ظهور روشنگری مدرن در غرب با شیوه حضور و بروز آن در جامعه ایرانی چه تفاوت هایی دارد؟ منورالفکری لقبی است که برای دلالت بر روشنگری مدرن در ایران به کارگرفته می شود.

روشنگری مدرن در موطن اصلی در رقابت با زمینه های تاریخی خود با لایه های عمیق معرفتی و هنری خود را پدید آورد و سپس اندیشه سیاسی، صنعت، تکنولوژی، اقتصاد و اقتدار نظامی خود را به دنبال اورد. اما و الفکری در ایران مسیری واژگونه را طی کرد، ابتدا با حاشیه های نظامی سیاسی و اقتصادی آن آشنا شد و سپس به لایه های بعدی آن راه برد

عملکرد جریان منورالفکری در ایران را در هفت مقطع تاریخی می توان دنبال کرد: اول، از آشنایی با مشروطه؛ دوم، تا پایان حاکمیت رضاخان؛ سوم سال های بیست تا سی ودو؛ چهارم، فاصله کودتای سی تیر تا قیام پانزده خرداد؛ پنجم، دوران پانزده ساله پیش از انقلاب؛ ششم، دهه نخست انقلاب و هفتم، دوران پس از فروپاشی بلوک شرق.

سیر تطورات روشنفکری در ایران

ششم: دوره های روشنفکری ایرانی. منورالفکری و روشنفکری مدرن در ایران چه وجوه اشتراک و افتراقی دارند و تفاوتهای کار کردی روشنفکری مدرن در غرب و در ایران چیست؟ مسائل اجتماعی ناشی از حضور روشنفکری کدام است؟ و چرا روشنفکران ایرانی نتوانستند رقیبان منورالفکر خود را از موضع قدرت خلع کنند.

در فصل ششم پرسش های فوق به بحث گذارده میشود و به دنبال آن از چهار دوره روشنفکری در ایران یاد می شود . دوره هایی که متناظر با دوره های چهارگانه روشنفکری در کشورهای غربی است، با این تفاوت که در پنج دهه دوره های مزبور در جهان غرب طی دویست سال طی می شود و در ایران حماسه روشنفکری در ایران هنگامی آغاز می شود که حماسه جهانی أن به تراژدی تبدیل شده است، تراژدی آن با قیام مردم آذربایجان در برابر پیشه وری و تعامل رفيق استالین، با دولت قوام، آغاز و تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه می یابد. دوره افول تا فروپاشی بلوک شرق استمرار پیدا می کند و از آن پس دوره دلالی آغاز می شود.

هفتم: تطورات روشنفکری دینی در ایران. نسبت روشنگری و روشنفکری مدرن با دین چیست و ماجراهای تاریخی آنها چگونه بوده است؟ تفاوت عملکرد روشنگری و روشنفکری تحت تأثیر چه عواملی تبیین می شود؟ منورالفکری و روشنگری در ایران چه نسبتی را با دیانت برقرار کرده است و تفاوت عملکرد منوالفكران و روشنفکران در این تعامل چگونه بوده است؟ همچنین دوره های روشنفکری دینی، چگونه طی شده است؟

جهان مدرن به رغم هویت دنیوی و سکولار خود برای عبور از قرون وسطی ذخیره های دینی را در فرایند گذار به خدمت گرفت و از آن به عنوان سوخت استفاده کرد. در مراحل بعدی نیز با قرائت های مدرن خود، تفاسیری نوین از دین ارائه کرد. همه این تفاسیر، قرائتی سکولار و این جهانی از دین دارند و برخی از این تفاسیر به رغم هویت سکولار خود رویکردی به ظاهر همدلانه با دین دارند.

منورالفکری و روشنفکری شیوه تعاملی را که با دین در موطن نخستین دارد در ایران دنبال نمی کند، منورالفکری در بیشتر دوران حضور خود خصلتی دین ستیزانه دارد و روشنفکری در برخی از مقاطع به تفسیر روشنگرانه دینی روی می آورد. این فصل به ویژگی های این مقاطع و علل و عوامل اجتماعی و تاریخی آن می پردازد.

روشنفکری و منورالفکری حوزوی

هشتم: چیستی روشنفکری حوزوی. با نظر به معانی مغایر و گاه متضادی که روشنفکری دارد، ترکیب روشنفکری حوزوی از پیچیدگی و دشواری بیشتری نسبت به روشنفکری دینی برخوردار است و به همین دلیل این ترکیب بیش از ترکیب روشنفکری دینی نیازمند به ایضاح مفهومی است.

روشنفکری حوزوی در برخی از معانی ریشه در سنت عقلانی و اجتهادی اسلام دارد و در برخی دیگر از معانی هویتی مدرن و منورالفکرانه و یا روشنفکرانه پیدا می کند. تبیین مفهومی معانی مربوط به این ترکیب زمینه را برای مباحث مربوط به هر یک از آن معانی فراهم می سازد.

نهم: سنت روشنفکری حوزوی، روشنفکری در معنای دینی خودی با ادراک عقلی و شهود حقایق کلی قرین و همراه است، ریشه در ست تاریخی تفکر جهان اسلام دارد. این معنا از روشنفکری در دوران مع نیز در دو عرصه اندیشه و عمل فعال و کارآمد بوده است. عملکرد مست روشنفکری حوزوی چگونه بوده است؟ حکمت صدرایی در تاریخ مع ایران چه نقشی داشته است؟ فقه اجتماعی و سیاسی تشیع در قبل و بعد از مشروطه چه مسیری را طی کرده است؟

سنت حوزوی روشنگری به دلیل عقبه فرهنگی و تاریخی و جایگاه اجتماعی خود در طی قرن بیستم توانست دو انقلاب مردمی اجتماعی را در آغاز و پایان قرن ایجاد کند. انقلاب نخستین (مشروطه) گرچه ناکام ماند ولكن انقلاب دوم نقطه عطف تاریخی جدیدی برای ایران، جهان اسلام و بلکه جامعه بشری ایجاد کرد.

دهم: منورالفکری حوزوی. منورالفکری هنگامی که به معنای روشنگری مدرن به کار می رود ترکیب آن با وصف حوزوی ترکیبی ناسازگار و چالش برانگیز است.

منورالفکری حوزوی اگر به صورت یک جریان اجتماعی ظاهر شود با قرائت منورالفکرانه از دین در جهت حذف سنت روشنفکری حوزوی عمل خواهد کرد. عملکرد تاریخی منورالفکری حوزوی چگونه بوده است و به چه دلیل منورالفکری حوزوی هیچ گاه به صورت یک جریان قوی اجتماعی نتوانست حضور بهم رساند و اغلب در بیرون از محیط های حوزوی به جریان سازی اجتماعی مشغول شد؟

یازدهم: روشنفکری مدرن حوزوی. روشنفکری حوزوی به عنوان بخشی از روشنفکری دینی تابعی از اصل جریان روشنگری مدرن است و تفاوت روشنفکری حوزوی با منورالفکری حوزوی از نوع تفاوت روشنفکری و منورالفکری است. چهار مقطعی که برای روشنفکری مدرن و جریانات متأثر از آن وجود داشت در روشنفکری حوزوی نیز به گونهای فشرده وجود دارد.

حماسه و تراژدی روشنفکری مدرن حوزوی در دهه پنجاه در هم آمیخته است، افول آن در دهه شصت رخ می دهد و از پایان دهه شصت در حاشیه چرخش روشنفکری جهانی به دلالی مشغول میشود. عمر کوتاه روشنفکری حوزوی از محدوده یک نسل تجاوز نمی کند، یعنی یک نسل واحد همه مراحل چهارگانه آن را تجربه می کند.

دوره دلالی روشنفکری مدرن حوزوی از ظرفیت های اجتماعی و جهانی بیشتری برخوردار است و به همین دلیل از فرصت بیشتری برخوردار است.

ظرفیت هایی که روشنفکری مدرن حوزوی برای تداوم دوره وساطت و دلالی خود دارد کدام است و عقبه نظری و معرفتی آن کجاست و پیامدهای معرفتی آن در قلمرو سنت فکری حوزوی چیست و جغرافیای حضور آن در کدام منطقه است؟

دوازدهم: گونه شناسی نظری - اجتماعی روحانیت معاصر شیعه. این بخش از کتاب یادداشت مستقلی است که در آن نظر به عملکرد و یا موقعیت فرهنگی و اجتماعی روحانیت معاصر شیعه نمی شود و تنها به رویکردهای نظری آنان می نگرد.

رویکردهای نظری روحانیون شیعه در یک تقسیم بندی کلی به دو قسم تقسیم می شود: بخشی در متن سنت کلامی - فقهی شیعه می اندیشند و بخشی دیگر در حاشیه اندیشه های مدرن قرار می گیرند./601/241/ح

مشخصات کتاب:

عنوان کتاب: انواع و ادوار روشنفکری با نگاه به روشنفکری حوزوی

مولف: حجت الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا

نشر: کتاب فردا

تعداد صفحات: 126 صفحه