vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، توقعات مادّی زیاد و بالا، موجب تنگی معیشت و موجب ناراحتی خود انسان می شود، اگر انسان توقع خودش را از زندگی توقّع کمی قرار دهد، این مایه سعادت خواهد بود. قناعت کنید، از قناعت خجالت نکشید. بعضی ها خیال می کنند که قناعت مال آدم های تهیدست و فقیر است و اگر آدم داشت، دیگر لازم نیست قناعت کند. نه، قناعت یعنی در حد لازم، در حد کفایت، انسان توقف کند.

مفهــوم قـنـاعــت

دانشمندان علم لغت، قناعت را به معنای به اندک اکتفاکردن و راضی بودن از امور گذران دنیوی و عوارض نیازمند به آنها دانسته اند(راغب اصفهانی، بی تا: ج 1: 685 ) و بعضی دیگر گفته اند که قناعت تنازل است تا جایی که فرد زندگی خود را با امکاناتی که در دست دارد، منطبق سازد (مصطفوی، 1360ش: ج 9 : 326)

علمای اخلاق نیز، قناعت را در گسترۀ وسیعی از معانی آن تفسیر کرده اند؛ به گونه ای که برخی گفته اند قناعت یک ملکۀ نفسانی است که به موجب آن، انسان به نیاز خود از اموال رضایت می دهد و خود را برای تحصیل بیشتر آن به مشقت نمی اندازد. (نراقی، بی تا: ج 2: 100 )

اقتصاد

از ریشۀ قصد و به معنای متوسط، اعتدال و میانه روی است. (قرشی، 1412 : ج 6 : 8 ) اقتصاد به معنای میانه روی را می توان درکلام معصومین(ع) یافت؛ چنان که پیامبر اعظم(ص) می فرمایند «من اقتصد فی معیشته رزقه الله و من بذر حرمه الله » کسی که در هزینه های زندگی معتدل باشد خدا او را بی نیاز می کند و کسی که اسراف و تبذیر نماید فقیرش می کند ( حکیمی 1376ش: ج265)

در آموزه‌های ناب اسلامی، فرهنگ قناعت از اهمیت و منزلت خاص و والایی برخوردار است؛ به گونه‌ای که شاید بتوان گفت این فضیلت اسلامی، بیش از سایر فضایل اخلاقی مورد اهتمام، تحسین و تأکید پیشوایان دینی قرار گرفته است. از این رو، سیمای قناعت در شریعت اسلامی به روشنی هرچه تمام‌تر ترسیم گردیده و به عنوان الگویی جامع و قابل دسترس در اختیار مخاطبان و پیروان آن قرار گرفته است؛ آن سان که موارد ذیل شاهد گویایی بر این مدعاست.

 قـنـاعـت، سـبک زنـدگی پیـامبـران

بر اساس مطالعات قرآن شناختی و سیره شناختی، پیامبران الهی و نیز پیشوایان معصوم (ع) را باید در صدر جمله کسانی دانست که قناعت و کفاف را در همه شئون زندگی سرلوحۀ دعوت و همچنین سبک زندگی خویش قرار داده بودند و پس از آن، امت‌های خویش را بدان فرا می‌خواندند.

امیرمؤمنان علی(ع) در ضمن بیانی، یکی از مهم‌ترین اوصاف انبیای الهی را قناعت پیشگی، ساده زیستی و نیز داشتن سبک زندگی متعارف و متناسب با سطح عمومی جامعه برمی شمارند؛ هر چند که خداوند می توانست آنان را با سلطنت و تکبر متکبران در ثروت بیافریند، ولی چنین نکرد در صورتی که خداوند پیامبران را با عزم و ارادۀ قوی گرچه با ظاهری ساده و فقیر مبعوث کرد، ولی در آنان چنان قناعتی قرار داد که دل ها و چشم ها را پر سازد در عین حالی فقر و حاجات ظاهری آنان، چشم ها و گوش ها را خیره سازد( نهج البلاغه ، خطبه 192)

قنـاعـت، علامت پـارسـایـان

قناعت نه تنها از امتیازات و اختصاصات فرستادگان خاص الهی است، بلکه این فضیلت اخلاقی در میان پارسایان و زاهدان که از جملۀ پیروان راستین انبیا، به شمار می روند نیز وجود دارد و بدان علامت در بین مردم شناخته می شوند. آنجا که امام علی(ع)، قناعت را علاقه و بیرق برافراشته پرهیزگاران معرفی می کنند و می فرمایند: «القناعه علامه الاتقیا» قناعت نشانه پارسایان است.(آمدی ،ص165)

قنـاعـت، ثمـره عقلانیت

برابر آموزه های صریح اسلامی، قناعت علاوه بر داشتن خاستگاه دینی و پایگاه اخلاقی، بنیاد و ریشۀ عقلانی نیز دارد. قناعت در لسان معصومین(ع) بازتاب عملکرد عقلانی و خردمندانه ای می باشد که براساس آن می بایست قناعت پیشگان را در شمار خردمندان و خردگرایان قرار داد؛ چراکه اساسا عقل را باید مهم ترین عامل و ابزار گزینش و گرایش به سمت قناعت به حساب آورد. حضرت علی (ع) در این باره می فرمایند: «من عقل قنع» آنکه عقل خود را به کار بندد قناعت پیشه کند.

کـارکـردهـای قناعـت

قناعت به عنوان جلوه گاه عالی ترین معارف و دستورهای اصیل و بی بدیل اسلامی در گسترۀ آموزه های قرآن و عترت(ع) دارای آثار و کارکردهای گوناگون و اثربخشی است که بی شک نظایر و نمونه های آن در هیچ مکتب و آیین دیگری یافت نمی شود.

جامعیت تعالیم اصیل اسلامی برخاسته از وحیانیت مقدس، قناعت را دارای چنان ظرفیت و توانمندی ای می داند که تمسک و توسل آلام مادی و معنوی بشریت امروز در جهان پر هیاهو و در عین حال پیشرفته تلقی شود؛ آثار و کارکردهایی که در طول حیات چهارده قرنی آیین اسلام، زوایای پیدا و پنهان آن برای همگان منکشف و هویدا گردیده است. بر اساس این مهم ترین آثار و کارکردهای فرهنگ قناعت را می توان در موارد ذیل دسته بندی کرد:

کـارکـردهـای معنـوی و تـربیتـی

اصلی ترین و مهم ترین کارکرد قناعت ورزی را می توان در حوزۀ تربیت دینی و معنویت گرایی افراد جامعه برشمرد؛ زیرا اگر اصل تربیت و آموزش معنوی مردم به درستی و کمال انجام پذیرد، قطعا سایر شئون و عرصه های زندگی آنان نیز به نوعی تکمیل و تعدیل خواهد شد.

آزادگـی و رهـایـی

فرهنگ قناعت علاوه بر عزت آفرینی و سرافرازی، انسان را به قلۀ آزادگی و نجات از اسارت هواهای نفسانی می رساند و این از شیرین ترین رهاورد قناعت در فرهنگ اسلامی به شمار می رود. بنابراین باید قناعت را حلقۀ اتصال میان عزت و آزادگی اسلامی دانست.

از این رو حضرت علی(ع) در حدیثی، طمع را مایۀبندگی و قناعت را باعث آزادگی می شمارند ومی فرمایند:«الحر عبد ما طمع و العبد حرما قنع»انسان آزاد مادامی که طمع ورزد هنوز برده دیگران است و بنده تا زمانی قناعت ورزد آزاد مرد است. (آمدی، 1378ش: 33) بر اساس این فرمایش امام علی (ع)، مالک آزادگی انسان ها در دنیا بر اساس میزان تعلقات و وابستگی های آنان به ظواهر و متاع های دنیوی است.

اصلاح و تهـذیـب نفـس

یکی دیگر از فواید معنوی فرهنگ قناعت را می توان در نقش آفرینی آن در مرحلۀ تهذیب درون و اصلاح آن از رذایل معنوی اخلاقی دانست تا در وادی جهاد اکبر و تحصیل کمالات انسانی قدم نهاد. از این رو مولای متقیان حضرت علی (ع) بهترین کمک کار در این راه را، قناعت معرفی کرده و می فرماید:«اعون شیء علی صلاح النفس القناعه» بهترین همكار در مسیر اصلاح درون، قناعت است.(آمدی 1378ش، ج1، ص113)

 رضایـت منـدی و نیـل بـه آرامـش و آسـایـش

به هر اندازه که روحیۀ قناعت و کفاف در وجود آدمی نهادینه و عملیاتی شود، به همان اندازه نیز روحیۀ عزت طلبی و رضایت مندی حاصل از این سبک زندگی در وی قوی و بارزتر خواهد شد. بنابر این، انسانی که احساس خرسندی و سربلندی در خود می کند، به سوی ساحل آرامش و آسایش خیال در حرکت خواهد بود؛ زیرا او با قناعت طلبی و تهذیب درون، از بسیاری از دغدغه های فریبنده، آسوده و برکنار است و دنبال طمع ورزی و یا جلب منافع بیشتر و مازاد بر نیاز نیست.

کـارکـردهـای اقتصـادی و اجتـماعـی

فرهنگ قناعت علاوه بر آنکه به نوعی تمرین معنویت و تربیت فردی و اجتماعی به شمار می رود، دارای آثار و کارکردهای اقتصادی و اجتماعی سازنده ای است که اگر به درستی و کمال مورد توجه و عمل قرار گیرد، قطعا بازخوردهای مثبت و سازنده ای در میان اقشار مختلف جامعه همراه خواهد داشت و در نتیجه می تواند کلید گره گشای از بسیاری از معضلات و نارسایی های اقتصادی و اجتماعی در جامعۀ دینی و اسلامی قرار گیرد. از این رو مهم ترین کارکردهای اقتصادی و اجتماعی فرهنگ قناعت را می توان چنین برشمرد:

فقـر زدایـی

فقر و تهیدستی به عنوان یکی از اصلی ترین مشکلات اقتصادی و اجتماعی، دامنگیر بسیاری از جوامع بشری به ویژه جوامع اسلامی شده و شیوع پدیدۀ تکدی گری، آسیب های فرهنگی،اجتماعی و... را در پی داشته است. آموزه های غنی اسلام برای مدیریت صحیح و کارامد اقتصاد جامعه به ویژه در توزیع عادلانه ثروت و درامدهای ناشی از تولید و نیز مصرف بهینۀ سرمایه ها، برنامه های سازنده و عملیاتی را پیشنهاد کرده است که کاربست همه جانبۀ آن، باعث رونق اقتصادی و کاهش فشارهای اقتصادی و نیز شکاف طبقاتی خواهد شد.

قطعا دسترس ترین و ارزان ترین و در عین حال کارامدترین برنامۀ اقتصادی در این باره، مدیریت صحیح منابع با رعایت و اصلاح الگوی مصرف بر محور قناعت خواهد بود. بنابراین، قناعت ورزی و اصلاح الگوی مصرف، علاوه  بر آنکه به مدیریت صحیح منابع و ثروت کمک شایانی می کند، باعث خواهد شد تا پدیدۀ فقر و تکدی گری کم کم از جامعۀ اسلامی رخت بربندد و به نوعی شاهد توازن نسبی اقتصادی در میان طبقات مختلف جامعه باشیم.

 فـروکاسـتن از مخـارج گـزاف و هزینـه هـای سنگیـن زنـدگـی

امروزه متأسفانه مخارج گزاف و غیر ضرور زندگی که خارج از الگوی مصرف نیز هست، مشکلات و نارسایی هایی را بر اقتصاد خانواده ها و به تبع آن بر اقتصاد جامعه وارد ساخته است که برای برون رفت از آن باید چاره اندیشی کرد. معصومین(ع) که سابقۀ تعالیم و مدیریت آنان به چهارده قرن می رسد، مشی قناعت و اکتفا نمودن به قوت مقدر را به عنوان اساسی ترین و زیبنده ترین الگوی مصرف معرفی کرده اند.

این امر از یک سو باعث کاهش هزینه های مازاد و غیر ضرور زندگی مردم می شود و از سوی دیگر، تعادل و توازن اقتصادی را در جامعه برقرار می کند. پیامبر اکرم(ص) فروکاستن از هزینه ها و مخارج را، زینت قناعت دانسته فرمودند:«والتقلل زینه القناعه».

مبارزه بـا اسـراف

اسراف و تبذیر یکی از مهم ترین معضلات فرهنگی و اقتصادی در جوامع اسلامی  است. با وجود آنکه آیین مترقی اسلام، دستورها و راهکارهای ارزنده و عملیاتی متنوع در این باره پیشنهاد داده است، ولی معضل مزبور همچنان در جوامع اسلامی دیده می شود. یکی از مهم ترین گزینه های اسلام در مبارزه با اسراف، گزینه قناعت است که می تواند به عنوان کارامدترین راهکار در رعایت الگوی مصرف قلمداد شود.

پیامبر اکرم(ص) دربارۀ آثار زیانبار اسراف چنین می فرمایند: «من اقتصد اغناه الله و من بذر افقره لله » کسی که در هزینه های زندگی معتدل باشد خدا او را بی نیاز می کند و کسی که اسراف و تبذیر نماید فقیرش می کند. این مقاله توسط اکبری دستک فیض الله نوشته شده است. آدرس محل ارائه مقاله، دانشكده الهيات، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد كرج می باشد./205/422/ح