گر چه راه اندازی «بانک شیر» یکی از مهم ترین موضوعات نوظهور در حوزه سلامت نوزادان و کودکان می باشد اما با وجود مخالفت برخی افراد، نهادها و دیدگاه دینی برخی مذاهب، هر روز دامنه آن گسترش می یابد و این پدیده به سرعت وارد زندگی بشر شده است.گر چه در ظاهر ممکن است به نظر رسد نه تنها این اقدام غیراخلاقی نیست بلکه طبیعی است در صورتی که انگیزه ی اهداکنندگان انسان دوستانه و الهی باشد مادران اهداکننده شیر به دلیل کمک به یک شیرخوار یا مادر او احساس بسیار خوبی خواهند داشت و با این کار پاداش اخروی را نیز نصیب خود خواهند نمود.
اما این در حالی است که برخی نیز این اقدام را نمی پسندند و خواستار برخورد با این اقدام هستند این گروه برای دیدگاه خود از نظر فقهی استدلال هایی نیز بیان می کنند که شاید مهم ترین آن ها ایجاد گسترش مبهم رابطه قرابت رضاعی و محرمیت رضاعی است.
نکته قابل توجه آن است که موضوع راه اندازی «بانک شیر» به خوبی از نظر فقهی مورد کنکاش و بررسی قرار نگرفته است که آیا این روش ناپسند است (به علت گسترش مبهم انساب و قرابت رضاعی، غیرمجاز و حرام است) و اسلام این پدیده را در هر شکل و قیافه اى محکوم کرده است؟! یا این که از نظر فقهی راه اندازی «بانک شیر» جایز شمرده شده است.
این تحقیق در صدد بررسی مجموعه کاملی از ابعاد گوناگون این پدیده است بدین امید که افراد با مطالعه این نوشتار به یک دید کلی در این زمینه برسند؛ و پس از آن خود بتواند تحلیل درستی از این پدیده داشته باشند.
*مقدمهاگر چند سال پیش تعداد بسیار محدودی از «بانک شیر» در جهان راه اندازی شده بود اما اکنون هر روز دامنه آن گسترش می یابد و این پدیده خیلی شایع شده است و در چند سال اخیر با شیب تندی همراه بوده است در نتیجه هم چنان شاهد گسترش این پدیده در جامعه جهانی هستیم. به نظر می رسد با گسترش آن به تدریج از مخالفت با آن کاسته شده و آن را به امری طبیعی تبدیل نموده است به گونه ای که برخی وجود آن را غیرقابل انکار می دانند.
این تحقیق در صدد بررسی ابعاد فقهی این پدیده می باشد.
هدف تحقیق: این تحقیق علاوه بر تبیین برخی از مهم ترین مباحث «بانک شیر»، در صدد پاسخ دهی به چندین سوال کلیدی و در پایان ارایه راه کارهایی برای برون رفت از پدیده «بانک شیر» است.
روش تحقیق: این تحقیق با روش مروری- تحلیلی تدوین شده است. سعی شده است اطلاعات و داده ها نیز بر مبنای روش کتاب خانه ای از آیات، منابع روایی، فقهی، حقوقی و پزشکی و فتواهای مراجع گردآوری شده پس از توضیح مفاهیم به صورت نظری و مبنایی، به پردازش و تحلیل این داده ها پرداخته شود و در نهایت هم حکم پدیده «بانک شیر» مشخص گردد.
پیشینه تحقیق: با جست وجویی که توسط نویسنده انجام گرفته تاکنون پژوهشی جامع درباره بررسی ابعاد گوناگون پدیده «بانک شیر» انجام نشده است.
کاربرد نتایج تحقیق:
1. موضوع شناسی و منبع شناسی و بررسی ادله فقهی به عنوان بستر مناسب برای فقها و مراجع تقلید جهت صدور فتوا درباره «بانک شیر».
2. موضوع شناسی و منبع شناسی و بررسی ادله فقهی به عنوان بستر مناسب برای حقوق دانان جهت وضع قوانین لازم و مناسب برای پدیده ««بانک شیر».
3. آشنایی کامل دست اندرکاران و مسوولین اجرایی با ابعاد گوناگون پدیده «بانک شیر» و ایجاد بینش لازم برای آنان.
4. آشنایی کامل مردم با ابعاد گوناگون پدیده «بانک شیر».
5. فراهم سازی زمینه های مناسب (با صدور فتوا و وضع قوانین حقوقی) برای راه اندازی «بانک شیر».
سوالات تحقیق:
سوال اصلی: از نظر فقهی، «بانک شیر»دارای چه حکمی است؟
سوالات فرعی:
1. ادله فقهی درباره ی «بانک شیر»چیست؟
2. آیا هر نوع شیرخوردنی ایجاد قرابت رضاعی و محرمیت می کند؟
3. آیا «بانک شیر» مصداقی نوپدید از دایگی محسوب می شود؟
4. آیا «بانک شیر» مصداقی از گسترش مبهم قرابت رضاعی به حساب می آید؟
نتیجه: دراین تحقیق ابتدا پدیده «بانک شیر»را مورد تحلیل مفهومی قرار داده و ابعاد آن را بررسی نموده و سپس به ذکر ادله فقهی این پدیده می پردازیم.
آشنایی با بانک شیر:
انواع شیر در بانک شیر
1. شیر مخصوص نوزادان نارس.
2. شیری که به نوزادان سالم داده می شود. این نوع شیر بر اساس اهمیت ترکیب شیر در سه نوع تقسیم بندی و در «بانک شیر» نگه داری می شود:
1. آغوز(کلستروم): شیری که در چهار روز اول جمع آوری می گردد.
2. شیر بینابینی: شیری که در طول پنج تا ده روز جمع آوری می گردد.
3. شیر کامل و رسیده: شیری که بعد از ده روز از تولد جمع آوری می شود و پروتئین کم تری دارد.
روش نگه داری
می توان شیر مادر را با پمپ دوشید و در شرایط مناسب نگه داری کرده و سپس به بانک شیر منتقل نمود. در این مراکز شیر جمعآوری شده، پاستوریزه و در فریزر نگه داری می شود. شیرهای ذخیره شده در این بانک شیر، درون محفظه هایی مخصوص پاستوریزه یا استرلیزه شده، به داخل خنک کننده هایی منتقل شده و در حالت فریزر نگه داری می شود. این شیرها می توانند تا 6 ماه در شرایط معمولی نگه داری شوند.
وسایل لازم برای اهدا شیر
پمپ شیر: بانک شیر باید یک پمپ در اختیار مادر قرار دهد و دستور و نحوه استفاده و تمیز کردن آن را به وی آموزش دهد.
شیشه و بر چسب: مادر ضمن دیدن آموزش در خصوص نحوه جمع آوری شیر باید شیر خود را در بطری مخصوص، جمع آوری و بر روی آن برچسب (تاریخ جمع آوری؛ سن نوزاد یا شیرخوار) الصاق نماید.
فریزر: مرحله بعد از دوشیدن شیر، ذخیره کردن آن می باشد. مادر باید شیر دوشیده شده را در شیشه مخصوص جمع آوری و فریز نماید. شیشه شیر باید در یک محفظه مخصوص یا یک کیسه جدا از سایر مواد غذایی در فریزر نگهداری شود. اگر مادر شیر خود را جمع کرده است تا یکباره اهدا کند فقط شیری قابل قبول است که کم تر از سه ماه از زمان فریزر شدنش گذشته باشد.
آموزش های لازم به مادر
نحوه دوشیدن شیر: دوشیدن شیر مهارتی است که همه مادران باید آن را فراگیرند پس لازم است آموزش های لازم در خصوص تحریک اکسی توسین برای به جریان انداختن شیر، نحوه دوشین شیر با دست و شیردوش، طریق تمیز و استریل کردن شیردوش، نحوه فریز کردن شیر و چگونگی استفاده از شیر منجمد شده به مادران ارایه شود.
روش جمع آوری و نگه داری شیر مادران داوطلب
به منظور خدمات رسانی به نحو مطلوب، سرویس ویژه ای مورد نیاز است که هدف آن جمع آوری، غربال گری، آمادهسازی و پخش شیر اهدا شده به مراکز و بیماران نیازمند میباشد. پس از این که آزمایشات مادر طبیعی گزارش شد باید یک پمپ شیردوش به طور رایگان همراه با شیشه و برچسب برای فریز کردن شیر در اختیار مادر گذاشته شود. بهتر است که برای راحتی مادر و عدم صرف هزینه و وقت برای خروج مادر از منزل و هم چنین برای اطمینان از حمل صحیح شیر، برای جمع آوری شیر به منزل مادر مراجعه شود.
برای انتقال شیر دوشیده باید شیر با یخدان که دور آن یخ است حمل شود و بلافاصله پس از رسیدن به بانک شیر، در فریزر نگه داری و پس از آماده سازی و یکنواخت نمودن از نظر کیفیت به نوزادان نیازمند اهدا شود.
وضعیت کنونی بانک شیر[1] در جهان:
در خصوص راه اندازی بانک شیر در برخی کشورها اقداماتی صورت گرفته و در حال حاضر بانک شیر در 120 ناحیه در 38 کشور جهان گسترش یافته است که به برخی اشاره می شود:
آمریکا:
«بانک شیر» تگزاس با جمع آوری شیر مادران، آن را میان نوزادان نارس و بیمار توزیع می کند. خانم «آلیسیا ریچمن» 28 ساله با اهدای 315 کیلوگرم شیر در 10 ماه به بانک شیر مادران ایالت تگزاس به بالاترین رکورد اهدای شیر دست یافته است.
کانادا:
اخیراً تلاش زیادی در خصوص ترویج استفاده از شیر مادر در کانادا به عمل آمده است. از جمله انجمن بیماری های کودکان کانادا، خواستار تأسیس بانک های متعدد شیر برای نوزادانی شده که بیمار متولد می شوند. چرا که تنها نیمی از مادران نوزادان بیمار، قادر به دادن شیر به فرزندان خود می شوند. به همین جهت «بانک شیر مادر» در مونترال، ونکوور و کبک راه اندازی شده است که در مرحله اول، محصولات ارایه شده از سوی بانک، صرفاً در اختیار مادران دارای نوزاد زودرس قرار خواهد گرفت که در مورد مفید بودن شیر مادر، برای آنان اطمینان لازم وجود دارد.
صربستان:
«بانک شیر» در انستیتوی بیماری های نوزادان در بلگراد، نه تنها در صربستان بلکه در کل منطقه بالکان اولین بانک از این نوع است. این بانک در حال حاضر شیر پستان را عمدتاً برای نوزادان نارس که در این بیمارستان بستری هستند، فراهم می کند،اما قرار است شعبه های دیگری از آن در بیمارستان های دیگر هم گشایش یابد.
این بانک در سال اول 2300 لیتر شیر جمع آوری کرد که حدود یک سوم نیاز کلی انستیتو را برطرف کرد.
هند:
با بانک شیری که در بمبی هند از سال ۱۹۸۹ راه اندازی شد، امروزه حدود ۲۵ هزار کودک شیر دریافت می کنند. اهداکنندگان شیر نیز مادرانی هستند که تازه زایمان کرده و شیر اضافه ای دارند و یا نوزادانشان شدیداً بیمار بوده و شیر از راه دهان دریافت نمی کنند. هزینه سالانه این بانک شیر در حدود ۵۰۰۰۰ روپیه هند (۱۱۴۹ دلار) برآورد شده است.
فیلیپین:
دولت فیلیپین به تازگی موسسه ای را با عنوان اولین «بانک شیر مادر» تاسیس کرده است. این بانک شیر به منظور کمک به نوزادانی تاسیس شده است که به علت ضعف بدنی در اوایل تولد قادر به بهره گیری از شیر مادران خود در روزهای اولیه پس از تولد نیستند. این بانک شیر ، وظیفه دارد تا شیر مادرانی را که در روزهای اولیه پس از به دنیا آوردن فرزندانشان به علت ضعف قوای جسمانی نوزاد، قادر نیستند فرزندانشان را تغذیه کنند، در مخازنی مخصوص ذخیره کرده و پس از بهبود نسبی نوزاد این شیر را به آنان باز گرداند. محققان فیلیپینی اظهار داشتند در این بانک شیر تمامی تجهیزات مورد نیاز برای حفظ ارزش های تغذیه ای شیر مادر درست مثل روز اول تعبیه شده است. در حال حاضر حدود 200 مادر در این موسسه عضو شده اند.
این بانک علاوه بر تسهیلات منحصر به فردی که برای مادرانی که مشکل دارند فراهم نموده برای کودکان یتیم و سرراهی نیز تسهیلاتی فراهم کرده است.
ایران:
در ایران نیز رییس اداره شیر مادر وزارت بهداشت از راه اندازی بانک شیر مادر در کشور خبر داده است و گفته است: شیر اضافه مادر به صورت خام یا پاستوریزه یا منجمد نگه داری می شود. در این بانک حتی امکان ذخیره شیر مخصوص نوزادان نارس هم وجود دارد.
بررسی حکم فقهی «بانک شیر»:
مقدمات
آن چه در «بانک شیر» قابل بحث و تردیدآمیز می باشد تبیین ماهیت و بیان شرایط آن است. نظر به این که «بانک شیر» از پدیده های نوظهور عالم پزشکی است و سابقه چندانی در گذشته ندارد و اصطلاحاً جزو مسایل مستحدثه محسوب است طبعاً از فقهای گذشته در این مورد فتوایی دیده نشده پس به ناچار به بررسی نظرات فقهای معاصر بسنده می کنیم. البته باید دانست ذات و ماهیت علم فقه به گونه ای است که در واقع فقها باید دو نوع آگاهی داشته باشند:
1. آگاهی به شرایط زمانه و موضوعات نوظهور.
2. آگاهی به قواعد اصیل فقاهت.
فقها باید شرایط زمانه را با این قواعد تطبیق بدهند تا معلوم شود کدام یک دقیقاً با شرع موافق است و کدام یک مخالف، و سپس حلال و حرام را تعیین کنند.
به منظور پاسخ یابی صحیح حکم فقهی و کاوش کامل پیرامون جواز یا عدم جواز درباره ی «بانک شیر» بهتر است چند مقدمه را در نظر گرفت:
مقدمه نخست: اولویت تغذیه با شیر مادر[2]
طبیعى ترین و مناسب ترین تغذیه براى نوزاد، شیر مادر است و هیچ مادرى نباید در صورتى که امکانات براى وى فراهم باشد کودک خود را از این نعمت و حق طبیعى محروم سازد. پس بهترین شخص براى شیر دادن، مادر کودک است. اسلام این را زمانى بیان نموده که یافته های پزشکی امروزى روشن نشده بود. اکنون بعد از تحقیقات فراوان به این نتیجه رسیده اند که بهترین غذا براى کودک، شیر مادر است و شیر دایه هم مانند شیر مادر نمى باشد چون کودک از جنس بدن مادر است و شیر هم از جنس بدن مادر است پس سازگارتر هستند.امیرمؤمنان (ع) می فرماید: هیچ یک از شیرهایی که نوزاد با آن شیر داده می شود، برای او با برکت تر و مفیدتر از شیر مادرش نیست. [3]
پس از نظر اسلام پذیرفته نیست که برخی از مادران به بهانه این که شیر دادن تأثیر منفی بر زیبایی و سایر حالات جسمی آنان می گذارد از شیر دادن به کودک خود خودداری ورزند.
از نظر پزشکی نیز 98 درصد مادران توانایی شیر دادن به کودکان خود را دارند و 2 درصد به دلایل گوناگون امکان شیر دادن را ندارند و نیازمند تأمین شیر برای کودکان خود می باشند. بنابر این، اصل اولیه اولویت تغذیه با شیر مادر است و بر اساس همین اولویت است که اگر طلاقی بین زن و شوهر صورت گرفته باشد هم چنان اولویت تغذیه با شیر مادر است.امام صادق 7 می فرماید: هزینه ی زن باردارِ طلاق داده شده تا زمانی که زایمان کند باید [توسط شوهرش] پرداخت گردد. وی [برای شیر دادن] به فرزندش سزاوارتر است، اگر او را به همان مزدی شیر دهد که زنی دیگر می پذیرد.[4]
پس سایر روش های شیردهی مانند گزینش دایه در دوران گذشته یا تهیه شیر از «بانک شیر» در دوران کنونی در راستا و طول تغذیه با شیر مادر هستند و هیچ گاه با شیر مادر قابل مقایسه نمی باشند.به عبارت دیگر این روش ها همتراز شیر مادر نمی باشند که چندین گزینه روش شیردهی را پیش روی مادران قرار دهند بلکه باید اولویت بندی را رعایت کنند و گسترش «بانک شیر» نباید بهانه ای برای فرار مادران از وظیفه شیردهی به کودکانشان فراهم سازد.
مقدمه دوم: شرایط محرمیت
در شرایطی که موجب محرمیت رضاعی می گردد میان شیعه و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد.[5] در فقه شیعه برای شرایط شیر دادنی که باعث محرم شدن می شود 8 شرط بر شمرده شده است که عبارتند از:
1. کودک، شیر زن زنده را بخورد، پس اگر از پستان زنی که مرده است شیر بخورد فایده ندارد.
2. شیر آن زن از راه حرام نباشد، پس اگر شیر بچه ای را که از زنا به دنیا آمده به کودک دیگر بدهند، بر اثر آن شیر، کودک با کسی محرم نمی شود.
3. کودک شیر را از سینه بمکد، پس اگر شیر را در گلوی او بریزند، اثر محرمیت ندارد.
4. شیر،خالص باشد و با چیز دیگری مخلوط نباشد.
5. شیر از یک شوهر باشد، پس اگر زنِ شیردهی را طلاق دهند، بعد شوهر دیگری کند و از او باردار شود و تا هنگام زاییدن، شیری که از شوهر اول داشته باقی باشد و مثلاً هشت دفعه پیش از زاییدن، از شیر شوهر اول و هفت دفعه بعد از زاییدن، از شیر شوهر دوم به کودکی بدهد، آن بچه با کسی محرم نمی شود.
6. کودک به جهت بیماری، شیر را استفراغ نکند، و اگر استفراغ کند، بنابراحتیاط کسانی که بر اثر شیر خوردن با آن کودک محرم می شوند، با او ازدواج نکنند و نگاه محرمانه نیز به او ننمایند.
7. پانزده مرتبه، یا یک شبانه روز شیر سیر بخورد، یا مقداری شیر به او بدهند که بگویند از آن شیر، استخوانش محکم شده و گوشت در بدنش روییده است، بلکه اگر ده مرتبه نیز به او شیر دهند، بنابر احتیاط مستحب کسانی که بر اثر شیر خوردن با او محرم می شوند، با او ازدواج نکنند و نگاه محرمانه نیز به او ننمایند.
8. دو سال کودک تمام نشده باشد و اگر پس از تمام شدن دو سال، او را شیر دهند با کسی محرم نمی شود، بلکه اگر مثلاً پیش از تمام شدن دو سال، چهارده مرتبه و بعد از آن، یک مرتبه شیر بخورد، به کسی محرم نمی شود.
گر چه در برخی شرایط بین فقهای اهل سنت و شیعه اختلاف نظر هست اما برجسته ترین و مهم ترین شرط که در بررسی فقهی «بانک شیر» موثر است شرط سوم می باشد که هر چهار مذهب فقهی اهل سنت (شافعی، مالکی، حنفی، حنبلی) قائلند که شیر به هر طریقی به دهان طفل رسیده باشد، در ایجاد قرابت رضاعی و حرمت کفایت می کند، اما شیعه قائل است که طفل فقط باید از پستان زن شیر خورده باشد نه راه های دیگر مثل این که در حلق طفل بریزند یا با شیشه و پستانک بنوشد.
مقدمه سوم: تبیین فرض مورد نظر در «بانک شیر»
در نگه داری شیر در «بانک شیر» باید بین دو فرض زیر تفکیک نمود:
الف) فرضی که شیر مادر برای مصرف نوزادش در بانک شیر نگه داری شود.
ب) فرضی که شیر مادر برای مصرف سایر نوزادان در بانک شیر نگه داری شود.
قطعاً فرض اول از نظر فقهی بر اساس مبانی اهل سنت و شیعه اشکالی ندارد، زیرا هیچ گونه شبهه ی فقهی در این مورد وجود ندارد.
اما در فرض دوم از نظر فقهی بر اساس مبانی اهل سنت و شیعه اختلاف نظر وجود دارد و شبهه ی فقهی در این مورد از سوی برخی فقهای اهل سنت و شیعه مطرح گردیده است که در این نوشتار مورد بررسی قرار می گیرد.
مقدمه چهارم: بهره مندی از شیردهنده ی مناسب
حق طبیعی کودک است که از شیر شیردهنده ی مناسب بهره مند گردد. اما برخی معیارهای شیردهنده ی مناسب از نظر پزشکی و آموزه های دینی و فقهی متفاوت می باشند:
الف) از نظر پزشکی: اهداکنندگان شیر باید دارای شرایط ذیل باشند:
1. مادرانی که به میزان کافی برای کودک خود شیر دارند و روند رشد کودکانشان مطلوب می باشد و شیر اضافه هم دارند، می توانند شیر اضافی خود را به بانک شیر اهدا نمایند.
2. مادران داوطلب اهدای شیر باید سالم باشند و بیماری نداشته باشند. بنابر این باید مادران برای تعیین سلامت کامل تحت یک سری از آزمایشات قرار گیرند. (شبیه آن چه در جریان اهدای خون انجام می شود آزمایش خون ممکن است شامل بررسی از نظر سرخجه، سیفلیس، هپاتیت B و C و HIV و ... باشد).
3. مادران داوطلب نباید هیچ گونه اعتیادی به سیگار، مواد مخدر یا الکل داشته باشند.
ب) از نظر متون دینی و فقهی:
از روایات متعدد استفاده مى شود که شیر در جسم و روح نوزاد تأثیر زیادى گذاشته و خصوصیات ظاهرى و روحى زن شیردهنده را به کودک منتقل مى نماید. پس باید نگریست چه کسى فرزند شما را شیر مى دهد، زیرا فرزند تحت تأثیر آن شیر پرورش مى یابد.
امیرمؤمنان (ع) می فرماید: باید بنگرید که چه کسی نوزادتان شما را شیر می دهد، زیرا فرزند بر طبق همان [خصوصیات ] شیردهنده رشد می کند.[6] براى شیر دادن به فرزند خود دایه را به گونه اى انتخاب کنید که براى ازدواج، همسر بر مى گزینید، زیرا شیر سرشت ها را تغییر مى دهد.[7]
به همین جهت در رساله های مراجع و روایات به اهمیت شیردهنده تحت عنوان «گزینش دایه پسندیده» و «پرهیز از گزینش دایه ناپسند» اشاره شده است که می توان با الغای خصوصیت این شرایط را برای اهداکننده شیر برای «بانک شیر» نیز در نظر گرفت.
رساله مراجع:
1. «مستحب است دایه ای که برای طفل می گیرند دوازده امامی و دارای عقل و عفت و صورت نیکو باشد و مکروه است کم عقل یا غیر دوازده امامی یا بد صورت یا بد خلق یا زنازاده باشد و نیز مکروه است دایه ای بگیرند که بچه ای که دارد از زنا به دنیا آمده باشد».[8]
2. «مستحب است دایه اى که براى طفل مى گیرند، مسلمان عاقل و داراى صفات پسندیده از نظر جسمى و روانى و اخلاقى باشد، و سزاوار نیست دایه اى بگیرند که کافر، یا کم عقل ، یا بزرگسال، یا زشت رو باشد. و مکروه است دایه اى بگیرند که زنازاده است، یا شیرش از بچه اى است که از زنا به دنیا آمده است».[9]
روایات
الف)گزینش دایه ی مناسب
1. زیبارو: امام باقر(ع): بر شما [انتخاب] دایه ی زیبا و پاکیزه از دایگان لازم است، زیرا شیر [بر صفات کودک ] اثر می گذارد.[10] برای نوزادت خواهان شیر دایگان زیبارو باش ، زیرا شیر [بر صفات کودک] اثر می گذارد. [11]
ب) اجتناب از گزینش دایه ی نامناسب
1. بیمار: پیامبر خدا(ص): زن کودن و نیز زنى را که چشمش ضعیف است و آب ریزش دارد، به دایگى مگیرید؛ چرا که شیر، سرایت مى کند.[12]
2. زشت رو: امام باقر(ع): برای نوزادت خواهان شیر دایگان زیبارو باش. از [شیر] دایگان زشت رو بپرهیز، زیرا شیر [بر صفات کودک] اثر می گذارد.[13]
3. نابخرد و احمق:پیامبر خدا(ص): زن نابخرد را به دایگی نگیرید، زیرا شیر [بر صفات فرزند] اثر می گذارد. پسربچه به صاحب شیر شباهت پیدا می کند، یعنی در سست مغزی و حماقت شبیه دایه می گردد.[14]
امیرمؤمنان(ع) : زن نابخرد را به دایگی نگیرید، زیرا شیر بر سرشت ها چیره می گردد. پیامبر خدا(ص) فرمود: «زن نابخرد را به دایگی نگیرید، زیرا فرزند بر طبق همان [صفات ] دایه رشد می کند».[15]
پیامبر خدا(ص): درباره فرزندانتان، از شیر زنان بدکاره و دیوانه، اجتناب کنید؛ چرا که شیر، سرایت مى کند.[16]
پیامبر خدا(ص): زن کودن و نیز زنى را که چشمش ضعیف است و آب ریزش دارد، به دایگى مگیرید؛ چرا که شیر، سرایت مى کند.[17]
امام باقر(ع): شیر زن یهودی، مسیحی و زرتشتی نزد من از شیر زنازاده دوست داشتنی تر است.[18]
عبیداللَّه حلبی گفت: «به امام صادق (ع) گفتم: "آیا می توانم زنی را که از راه زنا [نوزادی] به دنیا آورده است، به عنوان دایه بگیرم"»؟
حضرت فرمود: «نه خودش و نه دخترش را به دایگی مگیر».[19]
علی بن جعفر از برادرش امام کاظم (ع) [نقل کرد و] گفت: «از حضرت درباره ی زنی پرسیدم که از راه زنا [نوزادی را] به دنیا آورده است. آیا شایسته است با شیر وی [نوزاد دیگری ] شیر داده شود»؟
حضرت فرمود: «نه شیر خودش شایستگی دارد و نه شیر دختری که از راه زنا به دنیا آورده است».[20]
امام (ع): زن زناکار فرزندت را شیر ندهد، زیرا این کار برای تو حلال و روا نمی باشد..[21]
پیامبر خدا(ص): درباره فرزندانتان، از شیر زنان بدکاره و دیوانه، اجتناب کنید؛ چرا که شیر، سرایت مى کند.[22]
عبداللَّه بن هلال گفت: «از امام صادق (ع) درباره ی انتخاب زن زرتشتی به عنوان دایه پرسیدم».
حضرت فرمود: «نه، ولی اهل کتاب[23] [اشکالی ندارد که آنان بر طبق شرایطی خاص، دایه قرار گیرند]».[24]
امام صادق(ع) : زن زرتشتی را برای نوزاد به دایگی نگیرید. برای وی زن یهودی و مسیحی را به دایگی بگیر، ولی آنان شراب ننوشند و از آن کار بازداشته شوند.. [25]
حلبی گفت: «از امام (ع) درباره ی مردی پرسیدم که نوزادش را به دایه ای یهودی یا مسیحی یا زرتشتی داده است. دایه در خانه ی خودش او را شیر دهد یا در خانه ی پدر کودک»؟
حضرت فرمود: «دایه ی یهودی و مسیحی می تواند نوزاد تو را شیر بدهد، ولی باید او را از نوشیدن شراب و خوردن چیزهایی مانند گوشت خوک که حلال نیست، بازداری. آنان نباید نوزادت را نیز به خانه های خودشان ببرند. زن زناکار نیز نوزادت را شیر ندهد، زیرا این کار برای تو حلال و روا نمی باشد. زن زرتشتی هم نوزادت را شیر ندهد؛ مگر این که ناچار شوی».[26]
امام صادق (ع) : هر گاه زنان اهل کتاب [نوزادنتان را] برای شما شیر دهند، آنان را از نوشیدن شراب بازدارید.[27]
عبدالرحمن بن ابی عبداللَّه گفت: «از امام صادق(ع) پرسیدم: "آیا برای مرد شایسته است زن یهودی، مسیحی و مشرک برای وی [نوزادش را] شیر دهد"»؟
حضرت فرمود: «اشکالی ندارد». هم چنین فرمود: «آنان را از نوشیدن شراب بازدارید».[28]
