تاریخ را هرچه معنا کنیم نمی توانیم از تجربه انباشته شده انسان ها و جوامع در طول ادوار گذشته به راحتی چشم بپوشیم. جوامع بشری چه بدانند و چه ندانند رابطه ای ناگسستنی با پیشینه خود دارند، پیشینه ای که بخشی از هویت حال و آینده را تشکیل می دهد. در این بین به نظر می رسد هرچه رابطه جوامع انسانی با پیشینه خود ناخودآگاه تر باشد، احتمال اینکه سلبیات این پیشینه به حال و آینده این جوامع سرریز شود بیشتر است، چرا که این جوامع با نادیده گرفتن پیشینه خود، نه از اشتباهات گذشته درس می گیرند تا شاید تکرارشان نکنند و نه با نقاط قوت تاریخی خود آشنا می شوند تا شاید با تمرکز روی آن ها بتوانند جامعه ای بالنده سازند اما اگر این رابطه محتوم انسان با پیشینه اش آگاهانه صورت پذیرد، بیگمان این انسان می تواند از مزایای این رابطه استفاده کند و چه بسا تهدید سرریز شدن اشتباهات گذشته را با فرصت عدم تکرار این اشتباهات و توجه به نقاط قوت تاریخی خود تعویض نماید.
در این بین یکی از وجوه این رابطه آگاهانه با گذشته و تاریخ، عبرت گیری است، که به نظر می رسد امروزه جایگاه خود را در مباحث تاریخی هنوز بدست نیاورده و یا از دست داده است. مراد از مفهوم "عبرت پژوهی تاریخی" به طور اجمال ایجاد ارتباط آگاهانه با پیشینه تاریخی و یا معرفت یافتن به گذشته جهت بهره گیری از مزایای این معرفت است که این مساله می تواند از وجوه مختلفی مورد توجه قرار گیرد.
با توجه به اهمیت نگاه عبرت پژوهانه به تاریخ، در تیر ماه سال 1391 "گروه عبرت پژوهی تاریخی" در موسسه اشراق راه اندازی گردید. این گروه تا شهریور سال 92 با عنوان مذکور به فعالیت های خود ادامه داد و از آن پس با عنوان "اتاق فکر تاریخ" در موسسه اشراق شناخته می شود.
در ادامهی مطالب پیش رو به منظور معرفی بهتر اتاق فکر تاریخ موسسه اشراق ابتدا به صورت اجمالی به وضع شناسی کنونی رشته تاریخ در ایران پرداخته شده است و پس از آن وضعیت مطلوب رشته مذکور و سپس چشم انداز، ماموریت ها و برنامه های اتاق فکر تاریخ ارائه شده است.
الف- وضع شناسی اجمالی از رشته تاریخ در ایران :
- عدم توجه جدی اهالی تاریخ به مبانی معرفتی و روش شناختی تاریخ
- فقدان رویکرد عبرت پژوهی و راهبردی در مطالعات و پژوهش های تاریخی
- نبود فلسفه اسلامی تاریخ و علم تاریخ و نیز نبود رویکردهای تاریخ اسلامی
- غلبه نگاه روشنفکرانه به تاریخ
- ضعیف بودن مطالعات تاریخ اجتماعی و فرهنگی در ایران
- ضعف آموزش تاریخ در دانشگاه ها و مراکز علمی
- فقدان نقشه راه در پژوهش های تاریخی
- عدم وجود تعامل مناسب میان پژوهشگران و متخصصان این حوزه
- عدم نگاه تاریخی به پدیده های فرهنگی
- عدم توجه جدی به تاریخ در حوزه های علمیه
- عدم تسلط کافی بر زبان های بیگانه در میان اهالی تاریخ
- عدم تعامل مناسب تاریخ با سایر علوم
- محدودیت زبان تاریخ به زبان نوشتاری و آکادمیک
ب-وضعیت مطلوب:
- وجود فلسفه اسلامی تاریخ و علم تاریخ تدوین شده نهادینه شده( گفتمان) به گونه ای که موجب همگرایی اذهان و ادبیات واحد گردد.
- نهادینه شدن رویکرد عبرت پژوهی و راهبردی در مطالعات و پژوهش های تاریخی
- توجه جدی مسئولان به تاریخ در سیاست گذاری ها
- تعامل مناسب تاریخ با سایر علوم
ج- چشم انداز:
- شبکه سازی در میان استادان، دانشجویان و علاقه مندان تاریخ بویژه با رویکرد عبرت پژوهی
- مفهوم سازی و نظریه پردازی در زمینه تاریخ اسلامی و فلسفه اسلامی تاریخ بویژه مقوله عبرت پژوهی تاریخی
- گفتمان سازی در موضوعات فوق
- تربیت نیروی انسانی متخصص با رویکرد های فوق
- سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی در زمینه تاریخ
د- ماموریت ها:
- تعریف تحقیقاتی در زمینه تاریخ اسلامی، فلسفه اسلامی تاریخ و فلسفه اسلامی علم تاریخ، عبرت پژوهی تاریخی و سیاست پژوهی در عرصه نهاد تاریخ
- به کارگیری فضای مجازی و نیز برگزاری نشست، همایش، کارگاه و ... جهت گفتمان سازی در موضوعات مذکور
- تعامل با شخصیت های حقیقی و حقوقی جهت گفتمان سازی، شبکه سازی و تربیت نیرو.
و- برنامه های انجام شده در 6 ماهه اول سال 1393:
الف- برگزاری سلسله نشست های "شناخت سلفی گری" شامل :
1- سلفی گری چیست؟
2- گفتمان تاریخی بن غنام از دیروز تا امروز
3- دارالعلوم دئوبند و مکتب دئوبندیه
4- وهابیت در منابع غربی
5- سلفی گری در آسیای مرکزی
6- سلفی گری در قفقاز
ب- برگزاری نشست " تاریخ علم، چیستی، ضرورت و وضع شناسی آن در ایران"
ج- نقد مستند «قیام مخفی عربستان سعودی» ساختۀ صفا الاحمد، خبرنگار عربستانی‌الاصل بی‌بی‌سی
د- نقد کتاب انقلاب اسلامی در غرب با همکاری اندیشگاه کتابخانه ملی
ر- نشست با دکتر فرزانه، استاد دانشگاه در شیکاگو، درباره شیعه پژوهی در غرب
ز- بررسی موضوعات مختلف تاریخی و تعیین محورهای پژوهشی در آنها
ی- تنظیم سند راهبردی اتاق فکر تاریخ
ی- برنامه های 6 ماهه دوم سال 93:
1- وضع شناسی رشته تاریخ ( مرحله اول : بر اساس پایان نامه های نوشته شده در این رشته / گام اول: پایان نامه های نوشته شده در گروه تاریخ دانشگاه تهران از سال 88 تا 93)
2- آغاز پژوهش با موضوع "سنت های آموزشی و پژوهشی در تمدن اسلامی" با محورهایی همچون:
- سنت های رایج در دوره اوج و انحطاط تمدن اسلامی (مقصود سنت های جمیع علوم است)
- سنت های ثابت
- سنت های متغیر
- تاثیر تحولات تاریخ ایران بر سنت های رایج آموزشی و پژوهشی در تمدن اسلامی
- انگیزه ها و اغراض پژوهش در تمدن مسلمانان و مقایسه آن با امروز( می توان مقطع بندی نمود)
- روش های آموزش در میان شیعیان
- نقد چگونگی انتخاب دروس و متون مدرسی در تمدن مسلمانان و....
3- آغاز پژوهش با موضوع " استفاده از علم اصول در روش شناسی علم تاریخ"
4- آغاز مباحث مقدماتی درباره موضوع" فلسفه اسلامی تاریخ"
5- برگزاری نشست های علمی با موضوعات مختلف مانند:
- نسبت میان علم تاریخ و علم کلام
- علامه طباطبایی و تاریخ
- نقد و بررسی کتاب، فیلم و ....