به گزارش خبرنگار وسائل، در بخش نخست این مقاله نویسنده ضمن ارائه تبیینی کلی از موضوع تهدیدات زیست محیطی دیدگاه برخی متفکران اسلامی پیرامون حفاظت از بنیان های زیست محیطی را مورد بررسی قرار داد و در بخش دوم نویسنده به تبیین دیدگاه های حسین نصر در باب محیط زیست اسلامی پرداخت. در این بخش دیدگاه های سه تن از اندیشمندان حوزه محیط زیست و محیط زیست اسلامی در این باب مورد اشاره قرار خواهد گرفت.
3- مؤیل عز الدین در مقاله ای با عنوان «اخلاقیات زیست محیطی اسلام، قانون و جامعه » به تفاوت رویکرد اسلامی با رویکرد اومانیستی غربی به عالم هستی و به تبع آن محیط زیست می پردازد.
علمای اسلام واژه شریعت را به واژه «قانون اسلامی» ترجیح می دهند. شریعت سرچشمه حیات است که هم حاوی مقررات حقوقی و هم اصول اخلاقی است. دلایل اخلاقی و حقوقی حفظ محیط زیست (در اسلام) را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
نخست آنکه، محیط، آفریده خداوند است و حفظ آن، [در واقع ] حفظ ارزش هایی است که آن را به عنوان نشانه خالق قرار داده است.
دوم آنکه، اجزای طبیعت عناصری هستند که همواره در کار ستایش خالق خویش اند. ممکن است انسان ها شکل و ماهیت این ستایش را درک نکنند ، اما [وجود] این حقیقت که قرآن به توصیف آن پرداخته است، دلیل دیگری بر حفظ محیط زیست است.
سوم آنکه به تعبیر قرآن کریم انسان ها تنها اجتماع (امت) موجود بر روی زمین نیستند: «و هیچ جنبنده ای در زمین نیست و نه هیچ پرنده ای که با دو بال خود پرواز می کند؛ مگر آنکه آنها [نیز] گروه هایی [امت هایی ] مانند شما هستند. . . »(انعام 83)
چهارم آنکه، اصول اخلاقی محیط زیست در اسلام مبتنی بر این مفهوم است که روابط انسان ها برمبنای عدل و احسان است. سنت پیامبر، بهره برداری از حیوانات را که به درد و رنج آنها منجر می شود محدود کرده است: «در حقیقت ، خداوند احسان را در وجود همه اشیا قرار داده است. پس اگر می کشید، به آرامی بکشید و اگر ذبح می کنید، به آرامی ذبح کنید. تیغ خود را تیز کنید و به حیوانی که ذبح می کنید، رنج مضاعف مرسانید .»
پنجم آنکه، محیط زیست تنها برای استفاده نسل کنونی آفریده نشده، بلکه هدیه ای از سوی خداوند برای همه عصرها، گذشته، حال و آینده است.
سرانجام آنکه هیچ موجود دیگری قادر به انجام وظیفه محافظت از طبیعت نیست. خداوند وظیفه جانشینی [خود] ار در وجود انسان به امانت گذاشته است. وظیفه ای چنان سخت و طاقت فرسا که هیچ موجودی آن را نپذیرفت.
وجه تمایز عمده شریعت اسلامی و قوانین غربی در این است که دستورات حقوقی اسلام منفی نیستند؛ به این معنا که وجدان را [با جبر و اکراه ] وادار به اطاعت کنند. بلکه برعکس، دستورات حقوقی به گونه ای روشن گردیده اند که وجدان ، صحیح بودن آنها را تصدیق و تأیید می کند. بنابراین خود قانون، بخشی از وجدان انسان می شود، و به این صورت اجرا و موفقیت آن را تضمین می کند. گرچه شکارچی مسلمان می تواند فیلی را شکار کند و به چنگ نگهبانان منطقه حفاظت شده شکار نیفتد . اما اگر چارچوبی براساس اصول اسلامی برای حفظ محیط زیست انتشار یافته باشد، او می داند که نخواهد توانست از چنگ نگهبان همیشه مراقب الهی نجات یابد؛ چرا که (إن ربک لبالمرصاد) (فجر 41)
مسلمان می داند که ارزش های اسلامی همه برپایه آنچه خدا دوست دارد و می خواهد، استوار است: و چون برگردد [یا ریاستی یابد] کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت [زراعت ها و چارپایان ] و نسل را نابود سازد، و خداوند تباهکاری را دوست ندارد (بقره502(
ارزش های اخلاقی اسلامی، برپایه استدلال انسانی (شیوه ارسطویی) یا برپایه آنچه که جامعه بر خود تحمیل می کند (شیوه دورکیمی) و یا برمبنای علایق طبقه خاصی استوار نیست. شرایط [اجتماعی] در هریک از این ادعاها، ارزش ها را تحت تأثیر قرار می دهد. اما ارزش های اخلاقی اسلام برپایه میزان دقیقی قرار دارد که با زمان و مکان عوض نمی شود. بدون ارزش های اسلام ، افراد و محیط زیست طبیعی هیچ کدام برقرار نخواهند بود.
4- اسمیث در مقاله «اسلام و محیط زیست» ، با ارائه نمونه هایی از نحوه برخورد اسلام با محیط زیست، به این نتیجه می رسد که دین اسلام نسبت به دین مسیحیت تأکید بیشتری بر محیط زیست و حفظ آن دارد.
قرآن و کتاب مقدس انجیل در زمینه رویکردشان به طبیعت، داستان ها، قهرمانان و مفاهیم اخلاقی مشترک بسیاری دارند. اما تفاوت هایی نیز دارند . حتی می توان قرآن را از میان این دو کتاب، کتاب سبزتری دانست.
کلمه «ارض » بیش از 584 بار در قرآن کریم آمده است. «شریعت» ، کلمه ای که برای قانون اسلامی استفاده می شود ، در اصل به معنای سرچشمه آب است.
براساس داستانی از زندگی پیامبر ، یکی از همراهان ایشان جوجه کبوتری را از لانه اش برداشت. حضرت محمد (ص) با وی برخورد کرد و خود با مهربانی جوجه ها را به آشیانه شان باز گردانید و فرمود: «مهربانی با حیوانات و داشتن قلب رئوف نسبت به آنها پاداش دارد»
اسلام، رها کردن پساب های کارخانه به رودخانه ها یا به اقیانوس ها را نیز منع کرده است؛ چرا که این عمل نیز آب را آلوده و زندگی موجودات دریا را تهدید می کند.
الهلالی می گوید : «هوا ملک خداوند تبارک و تعالی است. بنابراین آلوده کردن هوا تجاوز به طبیعت و تهدید زندگی بشر و دیگر موجودات زنده است».
در قرن های بعد از رحلت حضرت محمد (ص) ، دانشمندان اسلامی ایده «حمی» یعنی منطقه حفاظت شده را گسترش دادند. اینک بسیاری از کشورهای اسلامی، مناطق وحش خاصی را انتخاب می کنند که نمی توان در آنها کشت و زرع انجام داد. این نواحی همان مناطق حفاظت شده حیات وحش در روزگار ما هستند.
5- اف. کمال در مقاله «اسلام و محیط زیست» ، ابتدا بر لزوم رفتار مهربانانه با حیوانات در احادیث و روایات اسلامی تأکید می ورزد. سپس موضوع طبیعت و گیاهان را مورد توجه قرار می دهد و با شاهد آوردن از قرآن به جنبه های علمی و طبی خواص گیاهان که از دیرباز مورد توجه مسلمانان بوده است ، اشاره می کند.
وی با اشاره به دعوت قرآن از انسان ها برای تأمل در نشانه های الهی در زمین (آل عمران 190/ و 191) اظهار می دارد که توجه مسلمانان به این اصل سبب پیشرفت آنان در علم شد. مسلمانان در سده های نخست به خوبی این نکته را دریافتند و پیشرو علم در جهان شدند. و در واقع اساس بسیاری از علوم جدید، در جهان اسلام پایه ریزی شد اما این علم با کاوشی برای یافتن عظمت خداوند عجین شد نه آنکه پژوهشی بی روح و عاری از ملاحظات اخلاقی باشد. این علم به رویارویی با طبیعت نپرداخت بلکه در پی نشانه های خداوند و نعمت و رحمت بی پایانش بود. پیامبر اکرم (ص) با اشاره به اینکه خداوند راه علاج همه بیماری ها را در دنیا آفریده، از فواید گیاهان و لزوم توجه و مراقبت انسان ها از آنها سخن گفته است.
یکی از مخرب ترین علت های آلودگی، اسراف است . مثلا بسته بندی بی ملاحظه و اسرافکارانه به صورت غیر ضروری چاله های دفن زباله را پر کرده است. مناطق وسیعی از جنگل های بارانی منطقه استوایی-که منبع بسیاری از داروهای کشف نشده اند-با بی ملاحظگی و بی توجهی، مدیریت غلط، کاهلی و طمع و روش های هدردهنده به تخریب می گرایند.
اف. کمال سپس با اشاره به آیه «چرا که اسرافکاران برادران شیطان هایند ، و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است. » (اسرا72) تأکید می کند که مسلمانان در برابر اسراف و ناسپاسی در برابر پروردگار همدل اند. آنان تلاش می کنند نشانه های خداوند را در طبیعت بیابند تا وی را بستایند و شاکر باشند و جهان را آن گونه که خداوند می خواهد، نظم بخشند. مسلمانان هیچ گاه با بی توجهی به دستورات خداوند و در تکاپوی لذت جویی، طمع، اسراف و ناسپاسی نسبت به خداوند، نظم عالم را برهم نمی زنند.
ادامه دارد.........120/د