به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه چهلم درس خارج فقه رسانه که در روز دوشنبه مورخه 3 اردیبهشت سال 97 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی موارد مکروه در پیام رسانه و قلمرو غفلت در برنامه ها و کارکرد رسانه پرداخت.
استاد سطوح عالی حوزه در ابتدای درس خارج فقه رسانه ابراز داشت: بحث کمالات نفسانی در اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد ولی در فقه به کف اعتقادات توجه می کنیم مانند استصحاب طهارت برای اقامه نماز که مورد تایید فقه است اما در اخلاق بیش از این مورد سفارش شده است. از انسان مقرب درگاه الهی بیش از این انتظار می رود که در اعلی مراتب عبودیت و بندگی قرار گیرد.
ایشان در ادامه گفت: اگر مغفول عنه امر واجب یا امر مهم اعتقادی باشد غفلت از آن امر حرامی خواهد بود و اگر مغفول عنه، امر مهم اعتقادی نباشد بلکه یک مزیت اجتماعی، اخلاقی، دینی و مصلحت عقلایی باشد، غفلت مذموم و مکروه می شود و کارکرد رسانه در پیام رسانی را با این میزان می سنجیم.
استاد رفعتی نائینی در پایان گفت: اگر رسانه های ما از این مساله غفلت کنند کارکردشان شبیه کارکرد رسانه های غربی خواهد شد که به دنبال این هستند که جامعه را به سمت غفلت ببرند تا متوجه خالق هستی نشوند و شاهدیم که آنان فیزیک ارائه می دهند اما متافیزیک ارائه نمی دهند و علوم اسلامی را به تمسخر می گیرند.
خلاصه درس گذشته
یکی دیگر از مکروهاتی که در کارکرد رسانه فراوان مشاهده می شود و جزء موارد مذموم است، «غفلت» است. یافتن مصادیق رسانه ای این موارد منوط به پژوهش های شماست که مصادیق آن را در فیلم ها و سریال ها را دنبال کنید. به طور نمونه مساله بی اعتمادی به نفس اگر در سریال ها و دیالوگ ها مطرح شود بهتر می توان برای اصحاب رسانه این مطالب را تفهیم کرد و به تعبیر فقها، تشخیص مصداق با مکلفین است. ما وظیفه تبیین موضوع و بیان حکم را داریم اما اگر بخواهید این موارد را برای اصحاب رسانه بگویید باید مصادیق آن را بیان کنید که دیگر جزء مباحث تطبیقی لحاظ می شود.
خود غفلت مورد غفلت واقع شده است! گاهی در برخی تعابیر به جای اینکه غفلت را معنا کنند ضد آن را بیان کرده اند. گفته اند غفلت ضد توجه و التفات است و در برخی تعابیر برای غفلت تمثیل صورت گرفته است تا تعریف آن مشخص شود.
شیخ طوسی می گوید غفلت یعنی معنایی که باید به موقع به ذهن انسان بیاید و آن را درک کند، نتواند درک کند. اگر شخصی ادارک داشته باشد و غیر ممیز نباشد، باید به صورت طبیعی آن معنا را درک کند و اگر نتواند درک کند، همان غفلت است. نسیان یعنی این معنا به ذهن آمده است اما الان فراموش کرده است اما در غفلت، اصلاً به ذهن او خطور نکرده است.
زمانی که به آیات و روایات در مورد غفلت می پردازیم، از آنان استفاده حرمت می کنیم ولی دلیل اینکه در مکروهات استفاده می کنیم به این دلیل است که اقسام و مراحلی دارد. مانند بحث لهو که مطلقا آن را حرام ندانستیم. در غفلت نیز برخی جایز است و معذور هستیم و برخی از غفلت ها مذموم است.
1ـ غفلت گریزناپذیر؛ خداوند به سبب لطفی که به انسان داشته است، برخی موارد را برای انسان مورد غفلت قرار داده است تا بتواند به راحتی زندگی کند. شما نسبت به شنیدن صدای محتضر در حال احتضار، غفلت دارید و نمی توانید بشنوید و این صدا در این فضا هست.
2ـ غفلت در مصائب؛ خداوند از باب لطفی که به ما کرده است غفلتی در مورد مصیبت های گذشته به ما می دهد و داغ عزیزانمان را فراموش می کنیم.
3ـ غفلت مذموم؛ انسان باید به اطراف توجه داشته باشد اما توجهی ندارد که این کار او مذموم است و دچار بی مبالاتی شده است.
در این غفلت مذموم به غفلت حرام می رسیم که در گستره غفلت از باور و ایمان به خداست.
4ـ غفلت مستقر؛ غفلتی که پایدار است و ملکه شده است.
5ـ غفلت مضاعف؛ مرحله بالاتر از مرحله قبل که در جهل مرکب داخل می شود. آن قدر شخص غافل است که به جهل مرکب تبدیل شده است و روز را شب تصور می کند. علاوه بر اینکه جاهل است نمی داند که جاهل است. (اولئک هم الغافلون)
در غفلت حرام ما سخنی نمی گوییم و کارکرد حرام آن در محرمات پیام رسانه شاید مورد بررسی قرار گیرد. سخن ما در قسم مکروه آن است که در این بخش پیام رسانه مورد بررسی قرار می گیرد. از اقسام غفلت موارد زیادی داریم که مکروه است و در کارکرد پیام رسانه زیاد به چشم می خورد.
تقریر کامل درس
قلمرو غفلت در کارکرد رسانه
بحث در مکروهات پیام رسانه بود. کارکردهای مذموم رسانه تعبیر دیگری برای این موضوع بود که چند عنوان و موضوع را مطرح کردیم.
1ـ لهویات
2ـ اتلاف وقت
3ـ بی نظمی
4ـ تنبلی
5ـ تسویف و اهمال کاری
6ـ بی اعتمادی به نفس (عدم اعتماد به نفس)
7ـ غفلت
بیان شد که این موارد، مصادیق محرم نیز دارند.
در غفلت نیز مانند موارد دیگر بیان شد که مصادیق محرم نیز دارد. مراتب غفلت را بیان کردیم که برخی محرم بود و بسیار ضرر داشت. مباحثی دیروز بیان شد که دیگر تکرار نمی کنیم. بحث ما در قسم مذموم و مکروه آن بود که اگر در رسانه باشد مکروه است و الا اگر بخش حرام باشد که درمحرمات رسانه بحث می شود.
قلمرو غفلت
یعنی اینکه انسان در چه موضوعات و مسائلی غفلت کند. خود این موجب می شود که اگر مغفول عنه امر واجب یا امر مهم اعتقادی باشد امر حرامی خواهد بود. اگر مغفول عنه، امر مهم اعتقادی نباشد بلکه یک مزیت اجتماعی، اخلاقی، دینی و مصلحت عقلایی باشد، غفلت مذموم و مکروه می شود.
می توان گفت تقسیمی که دیروز در مراتب غفلت گفتیم، طولی بود و تقسیم امروز ما عرضی است. این تقسیم در رابطه با غفلت درباره موضوعات و متعلقات غفلت است که به لحاظ مغفول عنه است.
تقسیمات دیروز در رابطه با شدت غفلت بود که از غفلت ناگزیر شروع شد تا به جهل مرکب رسید که مراتب، یکی بعد از دیگری محقق می شد. در این تقسیم بندی ممکن است شخصی تمام موارد را داشته باشد. شخصی که از ایمان و خدا، غفلت کند و توجه به منعم قادر نداشته باشد، دچار غفلت حرامی شده است و با اینکه مذموم است، مفسده بالایی نیز دارد که شخص مانند حیوان می شود.
غفلتی که به مرحله شرک و کفر می رسد در بدترین درجات غفلت است. گاهی انسان توجه ندارد که در محضر خدا هست ولی اصل خدا را غافل نیست که درجه آن بالا نیست.
غفلت در روایات
در بسیاری از تعابیری که در آیات و روایات در نکوهش غفلت می بینیم در مواردی است که انسان نباید نسبت به آن غفلت می کرد.
حضرت امیرمومنان علیه السلام در غرر الحکم می فرمایند: «الغفلة أضر الأعداء»؛ دشمن ترین دشمن انسان همین غفلت است.
امام صادق علیه السلام می فرماید: «إن کان الشیطان عدواً الغفلة لماذا»؛ اگر شیطان دشمن است پس غفلت برای چیست؟
روایت اخیر در مورد غفلت از شیطان صادر شده است و قرآن تاکید می کند که شیطان برای شما دشمن آشکار است.
انسانی که از شیطان غفلت کند، از او پیروی خواهد کرد.
غفلت از هوای نفس نیز از مقوله های دیگر است که مغفول عنه قرار می گیرد. در این مورد نیز روایات متعدد داریم که چرا از مظاهر فریبنده دنیا غافل می شوید.
رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «حب الدنیا رأس کل خطیئة»؛ سرمنشاء تمام اشتباهات و لغزشها، حب دنیا است.
اصل اعتقادات و آخرت نیز گاهی مورد غفلت انسان واقع می شود. به همین جهت تاکید شده است که یاد آخرت باشید.
بحث کمالات نفسانی در اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد ولی در فقه به کف اعتقادات توجه می کنیم مانند استصحاب طهارت برای اقامه نماز که مورد تایید فقه است اما در اخلاق بیش از این مورد سفارش شده است. از انسان مقرب درگاه الهی بیش از این انتظار می رود که در اعلی مراتب عبودیت و بندگی قرار گیرد.
اگر کاری برای رهبران دینی و روحانیت، سبب وهن مذهب باشد این امر دیگری است و ممکن است فی نفسه حرام نباشد اما به دلیل جدیدی که ایجاد می شود حرمت درست می شود.
مصادیق غفلت
در بحث عرضی، تک تک موضوعاتی که در اطراف ماست می تواند مورد توجه یا غفلت قرار بگیرد. اگر مورد غفلت قرار گیرد و آن از امورات واجب است غفلت از آن حرام است والا ممکن است در مکروهات و یا سایر موارد باشد.
گاهی تنبلی یا مواردی از این قبیل مقدمه برای غفلت است که مقدمه آن مانند غفلت نیست. غفلت از مرگ حرام نیست بلکه مکروه است زیرا ترک یک واجب نیست. یاد مرگ در پیدایش تقوا موثر است.
اعتقاد به قیامت واجب است اما اگر انسان نسبت به آن غفلت پیدا کند این نیز از امور مکروه است.
اگر برنامه های رسانه و پیام آن، بزرگ کردن و جلوه دادن به دنیا باشد، سبب غفلت است که کارکرد مکروه رسانه است. اگر پیام رسانه ما را از شیطان و هوای نفس غافل کند، کارکرد مکروه رسانه است و به میزان زیادی شاهد این غفلت در کارکرد رسانه هستیم. رسانه ما را مشغول به دنیا می کند و از آخرت غافل می شویم.
رسانه ها پرخوری را ترویج می کنند که یکی از عوامل غفلت است.
شهوترانی و پرخوابی از عوامل غفلت است که در روایات نیز بدان اشاره شده است.
در روایتی امیرمومنان علیه السلام می فرماید: «من غلبت علیه الغفلة مات قلبه»؛ کسی که صفت غفلت برایش غالب شود قلبش می میرد.
از اهداف رسانه های غربی ایجاد غفلت حرام و مکروه در جامعه است حتی سعی می کنند که ما نسبت به آب و هوا نیز غافل شویم. این تغییر آب و هوا باید ما را متوجه عظمت الهی کند و جامعه توحیدی شود.
زمانی که می گوییم دانشگاه باید اسلامی باشد تصور این است که در علوم انسانی فقط باید چنین باشد در صورتی که در علوم تجربی نیز باید اسلامی شود. زمانی که استاد در پزشکی تدریس می کند اگر نخواهد دانشجویان با غفلت سپری کنند باید کارکرد اعضا را که می گوید به خالق آن نیز توجه دهد؛ «فتبارک الله أحسن الخالقین».
کارکرد رسانه نباید به گونه ای باشد که غفلت درست شود، مانند همان درس استاد پزشکی که باید توجه دهد و الا شاهد به وجود آمدن پزشکانی هستیم که زمانی زیر خط فقر بودند ولی امروزه از ثروتمندان سطح اول جامعه هستند.
در فیزیک، شیمی و غیره باید این مساله رواج پیدا کند که انسان با دین بار بیاید و بعد حیوانی انسان فقط رشد نیابد. در علوم انسانی این غفلت بیشتر کار را خراب می کند. اگر رییس جمهور یک کشور، اقتصاد و حقوق غیر توحیدی خوانده باشد، جامعه را سکولار و ضد دین خواهد کرد و اقتصاد لیبرالی را ترویج خواهد کرد.
اگر رسانه های ما از این مساله غفلت کنند کارکردشان شبیه کارکرد رسانه های غربی خواهد شد که به دنبال این هستند که جامعه را به سمت غفلت ببرند تا متوجه خالق هستی نشوند. آنان فیزیک ارائه می دهند اما متافیزیک ارائه نمی دهند و اجازه نمی دهند از فیزیک خارج شود. این مساله خط قرمز آنان است و برخی چنین می گویند که اگر قرآن در ماشین بگذاری این اسلامی کردن خودرو نمی شود و با این بیان تمسخر می کنند./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر