vasael.ir

به گزارش وسائل، دکتر رضا عیسی نیا در یادداشتی به اندیشه سیاسی شهید مدرس پرداخته است که متن آن در ذیل تقدیم می شود.

از آن جایی که اندیشه ی سیاسی مبتنی بر بنیادهای فکری اندیشمند می­باشد چنانکه حمید عنایت می نویسد” فلسفه سیاسی افلاطون را بدون فهم معنی مُثُل نمی­توان دریافت^[1] به عبارت دیگر گفته شده است که «در این عالم محکمات و متشابهاتی هست که باید متشابهات را با محکمات حل کرد. در دستگاه هویت انسانی هم محکمات و متشابهاتی هست^[2]. آقای جوادی در این باره می­افزاید: ما یک محکماتی داریم که حاکم بر تفاسیر است در مسأله توحید آیه­ای داریم که گفته است«لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ»،  از این رو اگر در روایت و آیات مطلبی هست که خداوند را شبیه کسی وصف کرده است، آن باید توجیه شود یا اشتباه است. در باره پیامبرص آیه محکم«وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ»را داریم و اگر چیزی غیر از این مطلب بود باید توجیه شود^[3].

بنظر می­رسد ما مفاد و محتوای گزاره اول را بر شهید مدرس نیز می­توانیم حمل کنیم یعنی مدعی شویم که وی در زندگی فکری – سیاسی خود دارای محکماتی بود که متشابهات مطروحه در زندگیش را می­توان با آن محکمات تفسیر و تبیین نمود از باب مثال به چند نمونه از متشابهات در باره وی اشاره می­کنیم که با محکمات اندیشه­ای و رفتاری وی قابل پاسخ­گویی و توجیه می­باشد

1-    آیا مدرس در سیاست خارجی متمایل به یکی از قدرت­های خارجی بود؟

2-    آیا مدرس در سیاست داخلی به نظام پهلویسم باور داشت؟

3-    دیدگاه مدرس نسبت به احزاب سیاسی چه بود آیا نفی و طرد می­کرد وجود احزاب را و یا ...؟

4-     .........

کلید فهم مفاهیم و یا محکمات اندیشه و رفتار شهید مدرس دو چیز می­باشد که عبارتند از 1- نظریه سیاسی موازنه عدمی، 2- نظریه عینیت دیانت با سیاست. براساس محکم اول وی در برزخ میان قاجار و پهلوى و بخصوص در دوران پهلوی اول که، شاهد رویکرد انزواگرایانه روحانیان به سیاست و نیز سیطره دو قدرت انگلیس و روسیه بر ایران و گرایش بسیارى از نخبگان سیاسى کشور به این دو قدرت مى‏باشیم، در چنین فضایى، فقیه مجاهد و مجتهد طراز اوّل با ارائه نظریه «دیانت ما عین سیاست ماست و سیاست ما عین دیانت ماست» و نیز نظریه سیاست موازنه عدمى محکماتش را مطرح نموده و با این محکمات خود رویکرد جدیدى و نقطه عطفى را در میان نخبگان سیاسى اعم از حوزوى و دانشگاهى، در تاریخ اندیشه سیاسى و مبارزاتى ایجاد کرد.

از آنجایی که شهید مدرس اوضاع زمان خود را بسیار بد توصیف کرده و اعلام می­دارد که از زمان دولت افشاریه تا به‏حال مملکت ایران چنین وضعیت ناگوارى نداشته است^[4]. وی علل بحران‏ها و بى‏ثباتى‏ها را ناشى از حضور بیگانگان در ایران و تأثیرشان بر مراکز تصمیم‏گیرى مى‏داند و راه درمان مشکلات ایران را نیز در دوچیز می داند یکی موازنه عدمی یا سلبی در سیاست داخلی وخارجی ( در تمامی ابعاد زندگی ایرانی) ودوم عینیت سیاست ودیانت .

برای فهمِ راه برون رفت از این مشکلات لازم است که محکماتش را بدانیم چون وی می­گوید: فکر مى‏کردم چرا ممالک اسلامى روبه ضعف رفته و ممالک غیراسلامى روبه ترقى، چندین روز فکر مى‏کردم و بالاخره چنین فهمیدم که ممالک اسلامى، سیاست و دیانت را از هم جدا کرده‏اند، ولى ممالک دیگر سیاستشان عین دیانتشان، یا جزو آن است؛ لهذا در ممالک اسلامى اشخاصى که متدین هستند، دورى مى‏کنند از اشخاصى که داخل در سیاست هستند. آنها که دورى کردند، ناچار همه نوع اشخاص رشته امور سیاست را در دست گرفته لهذا روبه عقب مى‏رود^[5]. نتیجه این که اولین محکم و فهم کلید اندیشه وی عینیت دین و سیاست است.

در بحث موازنه عدمی می­گوید:  من از هر دولتى که بخواهد دخالت در امور ما بکند، مى‏ترسم و باید توازن عدمى را نسبت به همه مراعات کرد؛ نه توازن وجودى؛ یعنى شما براى خودتان، ما هم براى خودمان^[6]. مدرس اصل موازنه عدمى و حفظ منافع ملى را فقط در حالت قوت و اقتدار دولت بیان نمى‏کند، بلکه در همه حال بر این اصل تأکید مى‏کند، اومی گوید: ما نسبتمان با تمام دول دنیا نسبت خوبى است، چه قوى باشیم و چه ضعیف باشیم. به واسطه یک اصلى که ما داریم یعنى آن اصلى که ایران دارد که اصل دیانت باشد مقتضى این است که هر کس کارى با ما نداشته باشد کارش نداریم؛ اما هر کس به ما کار داشته باشد کارش داریم.

به اعتقاد سید، دست‏یابى به خودکفایى سیاسى و استقلال فرهنگى و اقتصادى کشور، جز در سایه اعمال سیاست توازن عدمى و جلوگیرى از نفوذ قدرت‏هاى استعمارى شرق و غرب در ایران میسر نیست. او بارها تصریح و توصیه کرده که رعایت توازن عدمى در برابر همه دولت‏ها ضرورى است، نه توازن وجودى. به نظر او از تمایل به هر سیاست خارجى، چه رنگ شمال داشته و چه جنوب و چه شرق و چه غرب، باید بپرهیزیم.

سید در روابط خارجى اعلام مى‏دارد که با حفظ رعایت اصل موازنه عدمى، با همه دنیا دوستیم، چرا که منشأ سیاست ما دیانت ماست، ما با تمام دنیا دوستیم مادامى که متعرض ما نشده‏اند. هر کس متعرض ما بشود متعرض او خواهیم شد. همین مذاکره را با مرحوم صدراعظم عثمانى کردیم گفتم. اگر کسى بدون اجازه ما وارد سرحد ایران شود و قدرت داشته باشیم او را با تیر مى‏زنیم، خواه کلاهى باشد، خواه عمامه‏اى باشد، خواه شاپو به‏سر داشته باشد. دیانت ما عین سیاست ماست و سیاست ما عین دیانت ما. ما با همه دوستیم و همین‏طور هم دستور داده شده است ^[7].

"من دوست ندارم یکى از دول نسبت به یکى از رجال ما اظهار تمایل نماید یا نسبت به دیگرى اظهار تمایل ننماید. من از هر کسى که بر ضدمان باشد مى‏ترسم. از هر دولتى که بخواهد ذره‏اى دخالت در امور ما بکند مى‏ترسم، و باید توازن عدمى را نسبت به همه مراعات کرد نه توازن وجودى را ^[8]." ما را به‏حال خودمان بگذارید. ما را بگذارید که صلاح و فساد خودمان را مى‏دانیم. من مناسب نمى‏بینم که دولت‏ها دوست‏هاى خصوصى پیدا کنند. یکى تعریف ما را بکند و یکى مذمت. من اگر خوبم اگر بد، تو برو خود را باش. من که با همه خوبم، هیچ دوست ندارم که یک دولتى، چه در این‏جا و چه در مرکز خود، تعریف مرا بکند. من اگر خوبم براى خودم و اگر بد براى خودم هستم ^[9].

از آنجا که ارکان اندیشه سیاسى شهید مدرس: 1 - عینیت دیانت و سیاست در حوزه سیاست داخلى و 2 - موازنه عدم در صحنه سیاست خارجى است. فلذا براساس این ارکان است که به دولت‏مردان سفارش مى‏کند که اگر در پى عزت و بقاء خود هستید سیاست موازنه عدمى را پیشه کنید در همین زمینه به سلطان محمدخان مى‏گوید: توجه داشته باشید همان‏طور که سید ضیاء تکیه خودش را به جاى دیگر داد و ملت ایران او را نابود ساخت، شما هم مثل همان اگر تکیه‏تان را جاى دیگر کرده‏اید إن‏شاءالله الرحمن این ملت و همین وکلایى که مى‏بینید که به نظر شما نمى‏آید إن‏شاءالله شما را هم نیست و نابود خواهند نمود^[10].

منبع:پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی