به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه اول درس خارج فقه رسانه سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی سیر بحث فقه رسانه و ضرورت ادامه بحث پرداخت و گفت: بنای بحث امسال ما این است که مباحث مشخص در فقه، به عنوان امر مسلم و اصل موضوعی بیان شود تا این که به صورت گسترده در آن موارد بحث نکنیم و فقط مباحثی مطرح شود که نسبت به آنها در موضوع شناسی و حکم، اختلاف نظر با سایر کتب داشته باشیم.
این استاد حوزه در ادامه به تقسیم بندی پیام رسانه پرداخت و اظهار داشت: قسم دوم از پیام رسانه مواردی است که نفس پیام باطل و حرام است مانند نشر اکاذیب و مطالب الحادی و ضاله که خود این نوع پیام ها اشاعه فحشاست.
وی در پایان به قسم سوم پیام رسانه نیز اشاره کرد و گفت: در این قسم پیام رسانه فی نفسه مجاز است و همراه با فعل حرام نیست ولی پیامدهای سوء و آثار محرمه دارد یعنی خود پیام در عین حال که هیچ مشکلی ندارد اما در ذهن مخاطب آسیب های فعلی و عملی وارد می کند و پیامدهای محرمی دارد.
تقریر کامل درس
سیر بحث فقه رسانه در سال جاری
به حول و قوه الهی در سومین سال تحصیلی، بحث خارج فقه رسانه را در این مرکز فقهی آغاز می‌کنیم.
سال اول تصور می کردیم مباحث فقه رسانه به علت این که بحث مستوفایی نداشته است یک ساله تمام می شود ولی از ابتدا که چهار فصل بحث را تبیین کردیم، متوجه شدیم که مسائل مبتلی به زیادی در رسانه وجود دارد که نیاز به پژوهش و تحقیق دارد. هر چه در این بحث جلوتر می رویم مسائل مورد ابتلای بیشتری را درباره افعال مکلفین در رسانه می بینیم که مورد بحث و بررسی در فقه قرار نگرفته است.
اگر بخواهیم به صورت کامل تمام این مسائل را بررسی کنیم شاید امسال و سال آینده نیز این بحث را داشته باشیم اما بنای ما بر این است که امسال مباحث را به صورت مختصر بیان کنیم و مباحثی که حکم آن در فقه مشخص است به عنوان امر مسلم و اصل موضوعی بیان کنیم تا این که به صورت گسترده در آن موارد بحث نکنیم مگر این که مباحثی مطرح شود که نسبت به آنها در موضوع شناسی و حکم، اختلاف نظر با سایر کتب داشته باشیم. به عنوان مثال در باب حرمت موسیقی و غنا به صورت مستوفی سخن گفتیم زیرا در موضوع شناسی غنا، سخن دیگران را به صورت کامل قبول نداشتیم و دیدگاه ما با سایر صاحب نظران بزرگ فقهی تفاوت هایی داشت. در رابطه با حرمت نشر اکاذیب در رسانه نیاز نیست حتی یک جلسه بحث را تفصیل و توضیح دهیم و علت همین است که امر مسلمی است و نشر اکاذیب حرام است و در محرمات رسانه این مساله را جزء مسلمات می دانیم؛ گرچه بعضی از فقهای مورد مشورت ما نظرشان این بود که به صورت مبسوط بحث را ادامه دهید و زمینه ای برای دیگران است تا اگر بخواهند این بحث را ارائه دهند، منبع کاملی از مباحث داشته باشند و سرفصل های بحث به صورت کامل مورد مداقه و بررسی قرار گیرد.
فعلاً بنای ما این است که به صورت اختصار مباحث را بیان کنیم. فعلاً بحث ما در فصل پیام رسانه است و فصل بعدی ما پیام رسان یعنی عوامل رسانه است و فصل آخر مربوط به پیام گیران یا کاربران رسانه است که هنوز بدان نپرداخته ایم و مباحث مفصل و مبتلی به کثیری دارد.
برای ورود به بحث لازم است که نمای کلی از مباحث گذشته را بیان کنم تا بدانیم در بیان سرفصل ها در کجای بحث قرار داریم.
بعد از ورود به پیام رسانه، اهداف رسانه را بیان کردیم و سیاست ها یا بایدهای رسانه دینی را عنوان کردیم.
ده واجب کلی را برای رسانه دینی بیان کردیم و بعد نبایدها را بازگو کردیم. در این مساله، بایدها به رسانه دینی اختصاص داشت اما نبایدها به رسانه دینی اختصاص ندارد و محرمات برای تمامی رسانه هایی است که می خواهند به صورت مجاز فعالیت داشته باشند ولو این که رسانه دینی نباشند و موضوع آنان اعم از تجاری، ورزشی، سرگرمی و غیره باشد. اگر مسلمانی بخواهد بر اساس شرع عمل نماید و رسانه مجاز و مشروع داشته باشد این موارد را باید رعایت کند و از این خط قرمزها عبور نکند که تعبیر ما محرمات رسانه بود؛ پس تاکید می کنم که این محرمات مربوط به همه رسانه ها است. اگر این رسانه محرمات را مرتکب شود کار آن مشروع نیست و مجوز خودش را از بین برده است و مجاز به فعالیت نیست در عین این که رسانه دینی نیست.
محرمات پیام رسانه را به سه دسته تقسیم کردیم:
1ـ پیام رسانه خوب و مجاز است اما این پیام همراه با فعل حرام انجام می شود؛ مانند این که همراه با غنای حرام یا فحاشی به اشخاص حقیقی و حقوقی باشد.
بحث ما در همین قسم اول بود و مصادیق آن را ذکر می کردیم.
2ـ نفس پیام باطل و حرام است مانند نشر اکاذیب و مطالب الحادی و ضاله یا هتک حرمت مومن و افترا، اشاعه فحشا و منکرات، افشای اسرار نظام اسلامی، توهین به مقدسات دین مبین اسلام، اعانه بر اثم و عدوان، برنامه های لهوی محرم که خود این نوع پیام ها اشاعه فحشاست.
حرمت قسم دوم از مسلمات و ضروریات دین است و کسی قائل به حلیت و جواز آن نیست و لازم نیست که در این رابطه بحث کنیم.
در قسم اول، اصل پیام درست بود ولی ضمیمه آن فعل حرامی است که می توانست بدون آن ضمیمه باشد اما در قسم دوم کل پیام باطل و حرام است. بر اساس این تفاوت باید بگوییم ممکن است که برخی از خط قرمزها و نبایدهایی که در دسته دوم ذکر کردیم در دسته اول نیز قرار بگیرد مثلاً گفتیم برنامه لهوی ماهیتاً حرام است و ممکن است پیام خوبی همراه با لهویات داشته باشیم که جزء قسم اول محسوب می شود مانند برنامه خوبی که نشر اکاذیب با آن مخلوط شده است.
3ـ پیام رسانه فی نفسه مجاز است و همراه با فعل حرام نیست ولی پیامدهای سوء و آثار محرمه دارد؛ یعنی خود پیام در عین حال که هیچ مشکلی ندارد اما در ذهن مخاطب آسیب های فعلی و عملی وارد می کند و پیامدهای محرمی دارد. این پیام رسان نیز به پیامدهای منفی آن آگاه است.
فیلم سینمایی مارمولک که ساخته شد، هیچ گونه فعل حرامی نداشت و داستانی را بیان می کند که شخصی لباس روحانیت را دزدیده است و دیالوگ های خاص خودش را دارد که همراه با دروغ یا موسیقی حرام هم نیست. ممکن است که مشابه این قضیه نیز اتفاق افتاده باشد. در این فیلم فی نفسه توهین به روحانیت نیز وجود ندارد زیرا شخص لباس روحانی را دزدیده است. اما باید توجه داشت چه پیامدهای منفی در این فیلم وجود داشت که اشخاص زمانی که می خواستند به شخص روحانی توهین کنند او را با لقب مارمولک خطاب می کردند.
زمانی که این پیام حرام برای مخاطبین القا می شود، باید پیام رسان به بازتاب های منفی و خط قرمز نیز توجه داشته باشد. حتی نامی که برای این فیلم انتخاب شده بود از مصادیق حرام است و تهیه کنندگان این فیلم برای فروش میلیاردی حاضر به تغییر این اسم نشده بودند.
اگر پیامد پیام رسانه، سبب سستی در دین شود یا باورهای مسلم دینی را تضعیف کند، قطعاً حرام است.
مصداق دیگر این پیامد، بازتاب وسیع اختلاس ها در بین مسئولین است که اصل این مطلب اشکال ندارد اما بازتاب گسترده آن، سبب می شود که اعتماد مردم به تمامی مسئولین کشور از بین برود و باورشان نیز سست می شود و حمایتشان را از نظام بر می دارند. اگر نیروهای مومن و متدین حمایشان را از نظام بردارند قطعاً با آسیب های جدی مواجه خواهد شد.
مثال دیگر
فیلم یا سریالی درست می کنند که یک خانم در آن چادری و دیگری بدون پوشش چادر است. اگر سبک تهیه کنندگان در تمامی فیلم ها این باشد که خانم بیسواد، بی فرهنگ و روستایی را چادری نشان دهند و خانم با فرهنگ و خوش برخورد که متدین نیست را بدحجاب نشان دهند، شاید فی نفسه کار حرامی نباشد اما پیامد در ذهن مخاطب این است که چادر مربوط به انسان بی سواد و امل است.
اگر همیشه مادر را با چادر و دختر را مانتویی نشان دهند در ذهن مخاطب القا می شود که چادر مربوط به نسل گذشته است و با این القا سبک زندگی را تغییر می دهند.
این مساله شبیه افراط در امور لعب و لهو است. بغیر از مرحوم ابن ادریس حلی بازی (لعب) را حرام نمی دانند. لهو محرم را سایر فقها نیز حرام می دانند.
اگر تمام پیام رسانه لهویات و سرگرمی و یا ترغیب مردم به امور لهوی و لغو باشد و پیامد منفی داشته باشد حرام است.
مناط مساله این است که اگر پیامد مستقیماً به خاطر این سریال باشد اشکال دارد ولی اگر به خاطر سوء سریره بیننده باشد مشکلی ندارد. ممکن بود اگر این فیلم پخش نشود همین مساله در بین بینندگان وجود داشته باشد.
اگر ارتباط مستقیم برای اعانه بر اثم وجود داشته باشد مقتضی و بستر برای گناه ایجاد می کند و از همین باب ما به حرمت حکم می کنیم.
در روایت پیامبر گرامی اسلام، شخصی که درخت انگور را برای شراب سازی می کارد مورد لعن واقع شده است زیرا مقتضی ایجاد می کند.
اگر ارتباط مستقیم نداشته باشد و برای پیامد حرام، مقتضی ایجاد نکرده باشد، حرام نیست مانند شخصی که چاقو می سازد و دو نوع کاربرد حلال و حرام دارد. در انگور نیز مقتضای اولیه خوردن حلال است و فقط در موارد خاص ممکن است کسی شراب درست کند که مرحوم شیخ به صورت مفصل در مکاسب بیان کرده اند.
پیام رسان باید بتواند بازتاب پیام خودش را رصد کند و در مواردی که محرز است پیامد غیر مجاز داشته باشد پیشگیری کند مانند این که بداند باور دینی را سست می کند یا سبک درست زندگی مردم را تغییر می دهد یا سبک ترک واجبات و انجام محرمات می شود.
اگر موردی بود که احتمال حرام می رود، احتمال حرام، حرام نیست که بدان خواهیم پرداخت.
فعلاً در صدد بیان سیر بحث بودیم که به دسته دوم رسیدیم و تفاوت آن را با دسته اول بیان کردیم و در پایان فصل دوم ان شاء الله به دسته سوم نیز خواهیم پرداخت./926
تقریر: محسن جوادی صدر