به گزارش سرویس جامعه پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری، چهارشنبه 96/07/23 در جلسه پنجاه درس خارج فقه الاجتماع در سال جاری، بحث شأن و منزلت اجتماعی را مطرح کرده و با تقسیم معتبرات شارع به دو دسته «نفس التشریعی و پیشاتشریعی» و ضرورت تأسیس دانش هایی چند پیرامون شریعت اظهار داشت: همان طوری که سال گذشته بیان شد، قاعده حاکم بر سیر مباحث به شرح ذیل است:
اول: نظریه کلامی
دوم : نظریه فقهی
سوم: احکام فقهی
بنابراین مسائل علم الاجتماع طبق این قاعده مورد بحث قرار می‌گیرد ؛مسأله شأن و منزلت اجتماعی به عنوان اولین مساله جامعه شناسی انتخاب گردید؛ سال گذشته به عنوان سال اول، نظریه کلامی نسبت به شأن و منزلت ارائه گردید؛ امسال نوبت به نظریه فقهی شأن و منزلت رسیده است.
برای ارائه تعریف نظریه فقهی برای شأن ومنزلت لازم است که مطالب مقدماتی ارائه گردد تا بتوان بر اساس ادبیاتی که در این مقدمات تولید می شود نظریه فقهی را نیز ارائه داد.
1مطلب اول:
هر تشریع و تقنینی توسط هر مقتننی که باشد (= اعم از افراد عادی و الله تبارک و تعالی ) دارای دو سنخ اعتبارات است :
الف: اعتبار تشریع، یعنی تشریع یک اعتبار است
ب: اعتبارات ما قبل التشریع : یعنی شارع با توجه به یک هدفگذاری، و لحاظ اصول، مبانی، سرفصلها و خصائص و امور دیگر ، اقدام به اعتبار تشریع می کند؛ ممکن است این اعتبارات مکتوب نباشد و سر زبان نیامده باشد ولی قطعا وجود دارد. این اعتبارات مانند یک روح می ماند که در بر تمام ماده های قانونی و احکام شریعت حاکم است و در ان ها سریان و جریان دارد و سبب انسجام انها با یکدیگر و هماهنگی و هم افزایی انها می گردد، به سبب همین هماهنگی و انسجام است که با عمل به این قانون و شریعت ، شارع و مقنن به هدف خود از تشریع می رسد.
هر چه این اعتبارات ما قبل التشریع، جامع تر، دقیق تر، منسجم تر باشد ، تشریع متفرع از آن و مبتنی بر آن نیز دقیق تر ، کامل تر و جامع تر خواهد بود؛ هر چه فهم و استنباط و کشف ما نسبت به این اعتبارات مطلوب تر شود طبیعی است که فهم و اجتهاد ما نسبت به خود شریعت کامل تر می گردد.
برای دست یابی به اعتبارات قبل از تشریع لازم است که دانش های علل الشرائع، مقاصد الشریعه، خصائص الشریعه و دانش روح الشریعه تأسیس و تولید شود . باید دقت شود که مواد معرفتی این دانش ها در منابع معرفتی ما به وفور یافت می شود و در میراث علوم حوزوی و کوشش‌های فقهی علماء نیز تجربیاتی و فهم هایی از آن وجود دارد ولی ما برای نقب زدن و ورود به دنیای اعتبارات قبل التشریع ، یک ادبیات غنی و فاخر و روشمند نداریم، ما به دلیل این که دنبال فهم معارف از منابع خویش نبوده ایم، اهل انس با این منابع نبوده ایم و اصرار به کوشش های علمی به صورت روشمند و دقیق نداشته ایم از این علوم محروم هستیم.
اهل سنت مبتکر بحث مقاصد الشریعه هستند. مقاصد الشریعه یعنی ما اعتبره الشارع لشریعته من مقاصد . باید توجه کرد که اهل سنت با این مقاصد، تعامل قواعد اصولی می نمایند . اگرچه آنها این مقاصد را مقید به قبل الشریع نمی کنند ولی چون ما اعتبارات را دو سنخ کردیم آن را در اعتبارات قبل التشریع قرار می دهیم ، زیرا مقاصد که شریعت نیست بلکه برای قبل التشریع است.
شیعه نیز مبتکر بحث علل الشرایع است. از سوی معصومین کوشش های علمی صورت گرفته و در نصوص شرعی انعکاس یافته است که ناظر به خود شریعت نیست بلکه به علل شریعت نظر دارد. منظور از شرائع ، شریعت های انبیای عظام نیست بلکه احکام یا مجموعه های داخل شریعت اسلامی ( یعنی شریعت صلاه ، شریعت صوم، شریعت حج و غیره) مراد است.
روشن است که فرق اساسی در مقاصد الشریعه و علل الشرائع در این است که عموما مقاصد الشریعه به اهداف کلان و کبری نگاه می کند و گویی کل شریعت را به مثابه یک امرواحد و یک منظومه در نظر می گیرد ولی علل الشرایع به اجزاء یا مجموعه ها نظر دارد که اهدافی خرد و جزئی است. مثلا ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر به علت تشریع نماز می پردازد.
نکته مهم این است که با تجمیع و بررسی دقیق علل الشرایع می توان مقاصد الشریعه را کشف نمود. البته این که ارزیابی و قضاوت نهایی ما به مقاصد الشریعه اهل سنت چیست نیازمند بحث مفصل است . خود اهل سنت نیز در این بحث اقوالی دارند.
سوال : آیا فهم و تبیین این علوم مطرح شده کار علم کلام نیست؟
جواب: شارع دو فعل دارد به نام تشریع و تکوین . طبق بحثی که سال گذشته مطرح شد ، علم کلام به تکوین می پردازد و علمی که به اعتبار به عنوان یک فعل الهی می پردازد فقه است . فصل مشترک فقه و نظریه فقهی در این است که هر دو کوششی برای فهم اعتبارات شارع هستند با این تفاوت که فقه به خود تشریع می پردازد و نظریه فقهی به اعتبارات قبل التشریع . و لذا نظریه فقهی پلی بین نظریه کلامی و فقه است ولی در کلام از آن بحث نمی شود بلکه در فقه در قسمت نظریه فقهی تبیین میگردد.
2مطلب دوم :
باید بعضی از اصطلاحات را جعل و اعتبار نمود تا معانی مد نظر در قالب الفاظ دراید و بستر گفتگو و اندیشه ورزی را فراهم آورد. این اصطلاحات اگرچه در ادبیات فقهی نیز وجود دارد ولی استعمال و توجه به انها در سطح علمی متناسب با اصطلاحاتی علمی و تخصصی نبوده است.
الف: لحاظات الشارع؛ مربوط به قبل التشریع است
ب: اعتنائات الشارع؛ مربوط به قبل التشریع است
ت: اهتمامات الشارع؛ مربوط به قبل التشریع است
ث: عنایات الشارع؛ مربوط به قبل التشریع است
ج: اعتبارات الشارع: که عبارت از خود تشریع است.
نکته پایانی: برای اینکه روشن شود که منهج و روش کشف اعتبار تشریع با کشف اعتبارات قبل التشریع لزوما یکی نیست؛ بلکه تفاوت هایی دارد، اندکی نیز به مباحث روش شناسی پرداخته می شود؛ بنابراین بعد از تعریف نظریه فقهی و قبل از ارائه نظریه فقهی شأن و منزلت، به روش شناسی نظریه فقهی پرداخته می شود و بعد از آن احکام فقهی شأن و منزلت ارائه میگردد./102/م
مقرر: مهدی طالعی اردکانی