به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه چهل و یکم درس خارج فقه رسانه که در روز شنبه مورخه 8 اردیبهشت سال 97 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به بررسی نحوه القای پیام مکروه در رسانه و اقسام آن پرداخت.
استاد سطوح عالی حوزه در ابتدای درس خارج فقه رسانه ابراز داشت: قسم سوم این است که نحوه القای پیام به آموزش است یعنی نه خودش پیام حرام یا مکروه را پخش می کند و نه به این امور تشویق می کند بلکه آموزش می دهد که در جامعه بسط و گسترش یابد که برنامه های آموزشی لهوی از این قسم سوم است و فرق آن با قسم دوم این است که ممکن است مشوق نباشد برخلاف قسم دوم که مشوق این امور است.
ایشان در ادامه گفت: مقسم ما در این مساله تحقق مکروه نیست بلکه نحوه القای پیام مکروه یا حرام است که باید از لحاظ رسانه ای مورد بررسی قرار گیرد و گاهی برنامه رسانه ای امر لهوی را آموزش می دهد و تشویق نمی کند ولی بستر تحقق لهو را فراهم می کند.
استاد رفعتی نائینی در پایان گفت: در تمامی پیام ها باید دانست که هر کدام از موارد ممکن است ذومراتب باشد یعنی گاهی حرام صغیره و گاهی کبیره است که در عناوین آن اختلاف است و برخی قائل هستند که اصلاً گناه صغیره نداریم زیرا نافرمانی پروردگار صورت گرفته است و خود نافرمانی کبیره است. البته همان افراد نیز قائل هستند که مفاسد گناهان متفاوت است و برخی درجات پایین تر و برخی بالاتر قرار دارند.
خلاصه درس گذشته
تقسیمات دیروز در رابطه با شدت غفلت بود که از غفلت ناگزیر شروع شد تا به جهل مرکب رسید که مراتب، یکی بعد از دیگری محقق می شد. در این تقسیم بندی ممکن است شخصی تمام موارد را داشته باشد. شخصی که از ایمان و خدا، غفلت کند و توجه به منعم قادر نداشته باشد، دچار غفلت حرامی شده است و با اینکه مذموم است، مفسده بالایی نیز دارد که شخص مانند حیوان می شود.
اگر کاری برای رهبران دینی و روحانیت، سبب وهن مذهب باشد این امر دیگری است و ممکن است فی نفسه حرام نباشد اما به دلیل جدیدی که ایجاد می شود حرمت درست می شود. در بحث عرضی، تک تک موضوعاتی که در اطراف ماست می تواند مورد توجه یا غفلت قرار بگیرد. اگر مورد غفلت قرار گیرد و آن از امورات واجب است غفلت از آن حرام است والا ممکن است در مکروهات و یا سایر موارد باشد.
غفلتی که به مرحله شرک و کفر می رسد در بدترین درجات غفلت است. گاهی انسان توجه ندارد که در محضر خدا هست ولی اصل خدا را غافل نیست که درجه آن بالا نیست. اگر برنامه ها و پیامهای رسانه، بزرگ‌نمایی و جلوه دادن به دنیا و غفلت از شیطان و هوای نفس باشد، سبب غفلت است که کارکرد مکروه رسانه است و به میزان زیادی شاهد این غفلت در کارکرد رسانه هستیم و امروزه رسانه ما را مشغول به دنیا می کند و از آخرت غافل می شویم. بحث کمالات نفسانی در اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد ولی در فقه به کف اعتقادات توجه می کنیم مانند استصحاب طهارت برای اقامه نماز که مورد تایید فقه است اما در اخلاق بیش از این مورد سفارش شده است. از انسان مقرب درگاه الهی بیش از این انتظار می رود که در اعلی مراتب عبودیت و بندگی قرار گیرد.
اگر مغفول عنه امر واجب یا امر مهم اعتقادی باشد غفلت از آن امر حرامی خواهد بود و اگر مغفول عنه، امر مهم اعتقادی نباشد بلکه یک مزیت اجتماعی، اخلاقی، دینی و مصلحت عقلایی باشد، غفلت مذموم و مکروه می شود و کارکرد رسانه در پیام رسانی را با این میزان می سنجیم.
اگر رسانه های ما از این مساله غفلت کنند کارکردشان شبیه کارکرد رسانه های غربی خواهد شد که به دنبال این هستند که جامعه را به سمت غفلت ببرند تا متوجه خالق هستی نشوند و شاهدیم که آنان فیزیک ارائه می دهند اما متافیزیک ارائه نمی دهند و علوم اسلامی را به تمسخر می گیرند. اگر رسانه های ما از این مساله غفلت کنند کارکردشان شبیه کارکرد رسانه های غربی خواهد شد که به دنبال این هستند که جامعه را به سمت غفلت ببرند تا متوجه خالق هستی نشوند و شاهدیم که آنان فیزیک ارائه می دهند اما متافیزیک ارائه نمی دهند و علوم اسلامی را به تمسخر می گیرند.
در فیزیک، شیمی و غیره باید این مساله رواج پیدا کند که انسان با دین بار بیاید و بعد حیوانی انسان فقط رشد نیابد. در علوم انسانی این غفلت بیشتر کار را خراب می کند. اگر رییس جمهور یک کشور، اقتصاد و حقوق غیر توحیدی خوانده باشد، جامعه را سکولار و ضد دین خواهد کرد و اقتصاد لیبرالی را ترویج خواهد کرد.
تقریر کامل درس
نحوه القای پیام مکروه در رسانه
در بحث مکروهات پیام رسانه، قرار بود که آخرین جلسه در روز گذشته برگزار شود ولی به علت سوالی که مطرح شد تتمه بحث را امروز عرض خواهیم کرد.
سوال این است که پیام مکروه چگونه القا می شود؟
بحث شد که هر سه قسم محرمات پیام رسانه را در مکروهات رسانه داریم که یا به دلالت مطابقی یا تضمنی است که مقارن با حرام است و با به دلالت التزامیه حرام یا مکروه است و بازتاب آن، در جامعه است و همین سه قسم در مکروهات نیز جاری است.
گاهی پیام مکروه است و گاهی مقارن با پیام مکروه است مانند اینکه مقارن با لهو است و همراه با موسیقی غیر حرام است یعنی در حد موسیقی مطرب و حرام نیست. قسم سوم نیز در موردی است که بازتاب آن در جامعه، مکروه است.
این موارد را بیان کردیم و نکته ای که امروز می خواهیم بیان کنیم این است که پیام مکروه چگونه القا می شود؟ این مساله در بحث حرام و مکروه به سه صورت است:
1ـ خود پیام فعل مکروه باشد
2ـ اینکه پیام تشویق به انجام مکروهات باشد
3ـ زمینه انجام مکروهات را فراهم کند یا به تعبیری آموزش مکروهات باشد.
این مساله در سه قسم حرام نیز وجود دارد به خصوص در قسم اول به راحتی ملموس است.
در قسم اول بیان شد که خود فعل، حرام یا مکروه است یعنی رسانه خود این حرام یا مکروه را انجام می دهد و پیامش حرام و مکروه است.
گاهی خود رسانه فعل حرام یا مکروه انجام نمی دهد ولی به سمت این اعمال تشویق می کند مانند اینکه به موسیقی تشویق می کند.
گاهی خود برنامه غفلت آمیز و دوری از یاد خداست و گاهی مخاطب را به این سمت سوق می دهد.
اگر می گوییم موسیقی غیر مطرب حرام نیست، حلیت آن را مدنظر نداریم بلکه کراهت دارد ولی برخی برنامه ها به سمت موسیقی غیر حرام تشویق می کنند. یک سری خواص موسیقی را به ظاهر بیان می کنند و مخاطب را به این سمت تشویق می کنند.
بسیاری از برنامه های ورزشی که از رسانه های خودمان پخش شده است همراه با پخش ریتم موسیقی بوده است؛ یعنی ورزشی که سودمند است مقارن با فعل مکروهی صورت گرفته است. خود استادی که ورزش را تعلیم می دهد سفارش می کند که با ریتم موسیقی ورزش کنید تا بهتر انجام گیرد که مشوق لهو است.
قسم سوم
قسم سوم این است که نحوه القای پیام به آموزش است. نه خودش پیام حرام یا مکروه را پخش می کند و نه به این امور تشویق می کند بلکه آموزش می دهد که در جامعه بسط و گسترش یابد. برنامه های آموزشی لهوی از این قسم سوم است.
فرق این قسم یا اقسام دیگر این است که خود رسانه این کار را انجام نمی دهد. رسانه در برنامه تولید لهو انجام نداده است اما آموزش داده است و کار به صورت تئوری است. این تفاوتی بود که با قسم اول داشت. فرق آن با قسم دوم این است که ممکن است مشوق نباشد برخلاف قسم دوم که مشوق این امور است.
اگر شخصی انگور را به نیت شراب بکارد مورد لعنت واقع شده است اما اگر به نیت شراب نکاشته است مساله متفاوت است. هر چند این مساله ارتباطی با بحث ما ندارد.
مقسم ما در این مساله تحقق مکروه نیست بلکه نحوه القای پیام مکروه یا حرام است که باید از لحاظ رسانه ای مورد بررسی قرار گیرد.
گاهی برنامه رسانه ای امر لهوی را آموزش می دهد و تشویق نمی کند ولی بستر تحقق لهو را فراهم می کند.
ممکن است قسم چهارمی نیز تصور شود که بدان اضافه کنید.
نکته دیگر
این مطلب مقدمه ورود به بحث آینده است.
در تمامی پیام ها باید دانست که هر کدام از موارد ممکن است ذومراتب باشد. گاهی حرام صغیره و گاهی کبیره است که در عناوین آن اختلاف است و برخی قائل هستند که اصلاً گناه صغیره نداریم زیرا نافرمانی پروردگار صورت گرفته است و خود نافرمانی کبیره است.
البته همان افراد نیز قائل هستند که مفاسد گناهان متفاوت است و برخی درجات پایین تر و برخی بالاتر قرار دارند. گاهی شخصی را کشته اند و گاهی شخصی را مجروح کرده اند که با هم مساوی نیست. در واجبات و مستحبات نیز به همین صورت است. روزه مبعث بالاترین درجه ثواب در بین روزه های مستحبی را دارد و بقیه روزها این گونه نیستند.
در بین مکروهات نیز به همین صورت است که برخی کراهت شدیدتری دارند و برخی کراهت کمتری دارند. کراهت بی نظمی با لهو یکسان نیست.
از ابعاد دیگر نیز می تواند ذومراتب باشد مانند غیبت که برای دو شخص متفاوت است. انسان عالم اگر غیبت کند گناه بیشتری نسبت به فرد عادی دارد.
در مسافرت هایی که طلبه ها می روند توجهی به این مساله ندارند و ممکن است کنار پیاده رو مشغول غذاخوردن شود و تصور به کراهت کار نداشته باشد و خلاف مروت انجام داده است.
این مصادیق را در مکروهات باید توجه داشت. گاهی رسانه، لباس شخص روحانی را به تن انسانی دلقک و طناز می پوشاند که امر حرامی نیست اما این گونه القا می کند که زیرا این لباس می تواند فرد این چنینی نیز باشد که شیاد یا دلقک باشد. این مساله از مکروهات شدید است.
در حوزه ما کارهای ویژه روحانیت را بررسی کرده ایم که حدود صد مورد کارهای ویژه طلاب است و غیر از این موارد از شأن طلبگی به دور است. اگر در آن کارها برود باید لباس روحانیت را از تن در آورد. اگر شخص درون سازمان روحانیت است و کاری دور از شان طلبگی دارد کار حرام یا مکروهی است. اگر طلبه است و برای کمک به پدر کشاروزش، لباس طلبگی از تن درآورد و مشغول کمک باشد بسیار امر پسندیده ای انجام داده است و هیچ اشکالی ندارد و علمای قدیم حتی مراجع غالباً این کار را انجام می دادند و مشغول کشاورزی بودند یا از نماز استیجاری و هدایای مردمی ارتزاق می کردند ولی از وجوهات استفاده نمی کردند./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر