به گزارش خبرنگار وسائل، آیت الله سیداحمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 13دی ماه 1395 در جلسه پنجاهم درس خارج حکومتی فقه، به دلیل عقلی بر حرمت اضرار به نفس اشاره کرد و گفت: اینکه ظلم از مستقلات عقلیه، است. قاعده «العدل حسن و الظلم قبیح» از مستقلات عقلیه است. اضرار به نفس یکی از مصادیق ظلم است لذا جایز نیست.
وی در ادامه افزود: به عملیاتی، استشهادی گفته می شود که شاخصه های ذیل را داشته باشد که عبارتند از: ۱ـ انگیزه خالص خدائی باشد، ۲ـ انگیزه دفاع داشته باشد، ۳ـ به هیچ عنوان در آن آسیب به بی گناهان، هدف نباشد، با این ویژگی ها عملیات استشهادی خطش از انتحار جدا می شود. کسی که خود کشی می کند، از زندگی خسته شده و به بن بست رسیده است لذا دیگر انگیزه خدائی ندارد. اساسا قیاس عملیات استشهادی با خودکشی قیاس مع الفارق است. عملیات انتحاری موضوعا و حکما از عملیات استشهادی خارج و متفاوت است.
تقریر درس
بسم الله الرحمن الرحیم
نکته اخلاقی
عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ بِمَ یُعْرَفُ النَّاجِی قَالَ مَنْ کَانَ فِعْلُهُ لِقَوْلِهِ مُوَافِقاً فَأَثْبَتَ لَهُ الشَّهَادَةَ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ فِعْلُهُ لِقَوْلِهِ مُوَافِقاً فَإِنَّمَا ذَلِکَ مُسْتَوْدَعٌ.[1] مفضل می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم نجات یافته را چگونه بشناسیم؟ امام فرمودند: کسی که قولش با فعلش موافق باشد شهادت بدهید که اهل نجات است؛ و کسی که گفتار و رفتارش موافق نیست و دوئیت موجود است، ایمانش عاریتی است و ماندگار نیست.
ادله حرمت اضرار به نفس
در ادله اثبات حرمت اضرار به نفس به آیات قرآن و شش دسته از روایات را بیان کردیم؛ و بیان شد که از اجماع دلیلی بر حرمت اضرار به نفس وجود ندارد. امروز دلیل عقلی بر حرمت اضرار به نفس را بررسی خواهیم کرد.
دلیل عقلی
دلیل عقلی بیان باشد از اینکه ظلم از مستقلات عقلیه، است. قاعده «العدل حسن و الظلم قبیح» از مستقلات عقلیه است. اضرار به نفس یکی از مصادیق ظلم است لذا جایز نیست. چه بسا کسانی بگویند که اضرار به نفس خود عنوان مستقل است. عنوان مستقل حرمت به حساب می آید.
اشکال محقق خوئی (ره)
محقق خوئی این استدلال را نپذیرفته است. هذا نصه: فانّ العقل لا یرى محذوراً فی إضرار الانسان بماله بأن یصرفه کیف یشاء بداعٍ من الدواعی العقلائیة ما لم یبلغ حدّ الاسراف و التبذیر، و لا بنفسه بأن یتحمّل ما یضر ببدنه فیما إذا کان له غرض عقلائی، بل جرت علیه سیرة العقلاء، فانّهم یسافرون للتجارة مع تضررهم من الحرارة و البرودة بمقدار لو کان الحکم الشرعی موجباً لهذا المقدار من الضرر لکان الحکم المذکور مرفوعاً بقاعدة لا ضرر.[2]
عقل محذوری نمی بیند که انسان مالش را در یک انگیزه عقلائی صرف کند به شرط اینکه اسراف و تبذیر نباشد. در جائی که غرض عقلائی است ضرر به بدنش را تحمل کند و اساسا سیره عقلاء بر این بوده است مثلا در تجارت سردی یا گرمی هوا در مسافرت سخت را تحمل می کرده اند. مثلا امروز می رود به ترکیه یا به بغداد که احتمال کشته شدن وجود دارد. پس معلوم شد که نظر ایشان این است که عقل نمی تواند دلیلی بر حرمت اضرار به نفس باشد.
پاسخ به محقق خوئی (ره)
اولا سخن اضرار به نفس است بغیر غرض عقلایی مورد نظر است؛ اما در جائی که انگیزه عقلائی وجود دارد، مساله را سبک و سنگین می کنند که سفر چه فوائد و چه مضرات دارد. اصلا چنین ضرری بدنی را، ضرر نمی بیند وقتی انگیزه عقلایی آمد ضرر دیده نمی شود. بالاتر اینکه وقتی انگیزه عقلایی باشد، جان دادن نیز ضرر محسوب نمی شود. در عملیات استشهادی کسی که خودش را به خطر می زند اساسا ضرر نمی بیند؛ زیرا اگر خدا را قبول دارد می گوید من حکم شهید را دارم و اگر هم ناسیونالیست است به جهت وطن رفته است. پس مثال شما خروج موضوعی از بحث است لذا در اشکال باید مثال زده شود که هیچ انگیزه عقلایی نباشد.
نتیجه گیری کلی از ادله حرمت اضرار به نفس
اصل مساله حرمت اضرار به نفس در حد خود کشی جزء مسلمات اسلام است و اضرار به نفسی که نزدیک به خودکشی باشد مانند اینکه عضوی از اعضاء خود را قطع کند این نیز حرام است. اما باقی ضررهای قابل تحمل و یسیر باشد خصوصا اگر انگیزه عقلایی هم داشته باشه حرام نیست. مثلا چون خودش را در فصل سرما نپوشانده و مریض شده پس معصیت کار است. یا کشیدن سیگار نیز موجب معصیت نیست.
مسائل زیر مجموعه اضرار به نفس
امور در بحض اضرار به نفس باقی مانده است که عبارتند از:
عملیات استشهادی
عملیات استشهادی جایز است یا خیر؟ برای روشن شدن مساله چند بحث لازم است.
بحث اول اینکه ما هی العملیات الاستشهادی؟ تعریف عملیات استشهادی و فرق بین آن با عملیات انتحاری چیست؟
بحث دوم اینکه بحث از ادله حرمت قتل نفس تا بتوانیم از آن ادله اصلی که به عنوان ملاک باشد را استخراج کنیم.
بحث سوم اینکه بحث از ادله جواز عملیات استشهادی؛
بحث چهارم اینکه بررسی شبهات در عملیات استشهادی؛
چیستی عملیات استشهادی
به عملیاتی، استشهادی گفته می شود که شاخصه های ذیل را داشته باشد که عبارتند از:
با این ویژگی ها عملیات استشهادی خطش از انتحار جدا می شود. کسی که خود کشی می کند، از زندگی خسته شده و به بن بست رسیده است لذا دیگر انگیزه خدائی ندارد. اساسا قیاس عملیات استشهادی با خودکشی قیاس مع الفارق است. عملیات انتحاری موضوعا و حکما از عملیات استشهادی خارج و متفاوت است. بهترین عبارت در وصف عملیات استشهادی، عبارت امام (ره) است که فرمود: رهبر ما آن طفل دوازده ساله ای است که با قلب کوچک خود که ارزشش از صدها زبان و قلم بزرگ تر است با نارنجک زیر تانک دشمن رفت و آن را منهدم و خود نیز شربت شهادت نوشید.[3]
حضرت امام (ره) از فقهای بسیار دقیق بود خصوصا در مکتوبات بسیار دقیق بود. این سندی است که امام (ره) عملیات استشهادی را با آن خصوصیات جایز می داند. می توان گفت عملیات استشهادی یک رزم ایثار گرانه و فوق رزم معمولی است. واقعا زبان عاجز از بیان آن است.
ادله حرمت خودکشی
اصل اولی در فقه ما حرمت خودکشی است. بنابراین خلاف آن نیاز به دلیل دارد. لذا برای عملیات استشهادی باید دلیل بیاوریم.
دلیل قرآنی
در قرآن از خودکشی نهی شده است که آن آیه عبارت است از:
« یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لاتَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اَللّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً[4] ؛ ای اهل ایمان! اموال یکدیگر را در میان خود به باطل [و از راه حرام و نامشروع] مخورید، مگر آنکه تجارتی از روی خشنودی و رضایت میان خودتان انجام گرفته باشد. و خودکشی نکنید؛ زیرا خدا همواره به شما مهربان است.»
مرحوم طبرسی می نویسد برای عبارت «ولا تقتلو انفسکم» از آیه مذکور چهار معنا گفته شده است. که در جلسه بعد بیان می شود. بحث بیان حرمت خودکشی از روایات نیز برای جلسه بعد خواهد بود که می توانید این روایات را در کتاب وسائل ج 29 ص24 باب تحریم القتل الانسان نفسه، کتاب القصاص ابواب القصاص فی النفس، ببینید. /902/ف
مقرر: حسن حسینعلی
پی نوشت:
[1] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص45؛ ح 5.
[2] . مصباح الأصول؛ خوئی؛ ج1 ؛ ص637.
[3] . صحیفه امام ج 14 ص 73.
[4] . سوره نساء، آیه 29