vasael.ir

کد خبر: ۷۷۹۹
تاریخ انتشار: ۰۶ اسفند ۱۳۹۶ - ۲۰:۱۲ - 25 February 2018
ربا/ آیت‌‌الله جعفر سبحانی/جلسه 18:

حضرت امام (ره) قائل به حیله شرعی در ربا نبود

وسائل- حضرت امام (ره) می‌فرماید که اصلاً ربای معاوضی، ربا نیست، ربا همان ربای قرضی است، این (ربای معاوضی) یکی از محرمات است.

به گزارش پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حضرت آیت الله جعفر سبحانی در جلسه هجدهم درس خارج فقه خود که در تاریخ 29 مهر 96 برگزار شد، به بررسی مواردی پرداخت که در واقع از ربا استثنا شده‌اند.
وی برخی از موارد استثنا شده را بدون اختلاف دانست و با ذکر محل نزاع در ربای بین مسلمان و کافر گفت:‌ بین زوج و زوجه و هکذا بین پدر و پسر ربا نیست، جای بحث نیست، همچنین است در مسأله مولا و عبدش، یعنی بین مولا و عبدش نیز ربا نیست، محل بحث مسأله کافر است.
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم در ادامه به وجود روایاتی معارض درباره ربای بین مسلمان و کافر اشاره کرد و ابراز داشت:‌ بعضی ها چنین جمع کرده اند و می گویند: ر وایتی که می گوید نمی شود از مشرک ربا گرفت، مراد آن مشرک و ذمی است که به قانون ذمه عمل کند، در حقیقت مشرک در حدیث سوم به معنای کافر ذمی است، منتها ذمیی که پایبند به قانون ذمه باشد.
آیت‌الله سبحانی این جمع را جمعی تبرعی و غیر صحیح دانست و خود راه‌حلی را برای جمع بین این روایات بیان کرد و گفت:‌ راه اول این است که روایت سوم را طرح کنیم، یعنی روایتی که می گوید ربا بین مسلم و مشرک حرام است، طرح کنیم. راه جمع دوم این است که هردو روایت را طرح کنیم، یعنی هم روایت سوم را طرح کنیم و هم روایت چهارم را، و رجوع کنیم به قواعد عامه.


مشروح تقریرات این درس در ادامه آمده است؛

بین مرد و فرزندش، بین مرد و همسرش، و بین مسلمان و کافر حربی ربا نیست
در اینکه بین زوج و زوجه و هکذا بین پدر و پسر ربا نیست، جای بحث نیست، همچنین است در مسأله مولا و عبدش، یعنی بین مولا و عبدش نیز ربا نیست، محل بحث مسأله کافر است، کافر تارتاً حربی است و تارتاً ذمی، ما در این زمینه دو روایت داشتیم که بین شان تعارض بود، روایت سوم گفت:« قُلْتُ فَالْمُشْرِکُونَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ رِبًا قَالَ نَعَمْ» [1] .
سوم می فرماید از مشرک نمی شود ربا گرفت، در حالی که در روایت چهارم فرمود:« لَیْسَ بَیْنَ الْمُسْلِمِ وَ بَیْنَ الذِّمِّیِّ رِبًا ... »[2] .
جمع بین روایت سوم و چهارم
پس روایت سوم می گوید ربا حرام است، روایت چهارمی می گوید جایز است، بین این دو روایت تعارض است، چگونه بین آنها جمع کنیم؟
بعضی ها چنین جمع کرده اند و می گویند: ر وایتی که می گوید نمی شود از مشرک ربا گرفت، مراد آن مشرک و ذمی است که به قانون ذمه عمل کند، در حقیقت مشرک در حدیث سوم به معنای کافر ذمی است، منتها ذمیی که پایبند به قانون ذمه باشد.
اما روایت چهارم که می گوید: « لَیْسَ بَیْنَ الْمُسْلِمِ وَ بَیْنَ الذِّمِّیِّ رِبًا ... » ناظر به کافر ذمیی است که از قانون ذمه خارج شده، مال او حلال است ولذا هیچ مانعی ندارد که از او ربا بگیریم.
پس روایت سوم که می گوید ربا گرفتن از مشرک (ذمی) حرام است، مرادش آن ذمیی است که به قانون ذمه عمل کند، روایت چهارم که می گوید ربا گرفتن از کافر ذمی جایز است، ناظر به آن کافر ذمی است که به قانون ذمه عمل نکند و از ذمی بودن خارج شده باشد.
من همیشه گفته ام که این گونه جمع ها، جمع تبرعی و بدون شاهد است ولذا نمی شود به آن اعتنا کرد.
ارائه دو راه جمع از طرف استاد سبحانی
ولی من برای حل این مشکل، دو راه جمع فکر کرده ام:
الف؛ راه اول این است که روایت سوم را طرح کنیم، یعنی روایتی که می گوید ربا بین مسلم و مشرک حرام است، طرح کنیم، اتفاقاً مرحوم فیض در کتاب « وافی» می فرماید اصحاب ما به این روایت عمل نکرده اند، قهراً می ماند روایت چهارم، و آن این است که بین مسلم و کافر ربا نیست، یعنی ربا گرفتن از کافر حرام نیست، خواه کافر، کافر حربی باشد یا کافرذمی.
ب؛ راه جمع دوم این است که هردو روایت را طرح کنیم، یعنی هم روایت سوم را طرح کنیم و هم روایت چهارم را، و رجوع کنیم به قواعد عامه، قواعد کدام است؟ احترام مال مسلم و ذمی، قهراً نتیجه این می شود که از کافر ذمی هم نمی توانیم ربا بگیریم، یعنی ربا گرفتن از کافر ذمی نیز حرام است چون کافر ذمی از نظر اسلام حکم مسلمان را دارد.
تمّ الکلام فی الفصل الأول، أعنی الربا المعاوضی.
 
الفصل الثانی: فی الحیل الشرعیة
البته حیل شرعیه دو مقام دارد، یکی در ربای معاوضی است که در اینجا بحث می کنیم، دیگری در ربای قرضی است که بعداً بحث خواهیم کرد، یعنی هر موقع ربای قرضی را بحث کردیم، به دنبالش حیل شرعیه اش را نیز بحث می کنیم.
نظر حضرت امام (ره) در حیل شرعیه
حضرت امام (ره) می فرماید من در گذشته به حیل شرعیه معتقد بودم، ولی بعد از فکر و مطالعه، عقیده ام عوض شد، یعنی به هیچکدام از آن حیل شرعیه ای که آقایان گفته اند، اعتقاد ندارم، البته بحث ما فعلاً در ربای معاوضی است.
منتها حضرت امام (ره) یک صورت را استثنا می کند و می فرماید این صورت در واقع جزو حیل شرعیه نیست، بلکه یک واقعیت است، یعنی موضوع عوض می شود، البته تعبیر من است که می گویم استثنا کرده، و در حقیقت استثنا نیست، بلکه خروج موضوعی دارد، آن کدام است؟ آن جایی است که یک طرف را جنس مغایر بدهیم، مثلاً من یک من گندم را در مقابل دو من گندم می فروشیم، منتها به یک من گندم، یک درهم را هم اضافه می کنم، یعنی یک من گندم و یک درهم را در مقابل دو من گندم می فروشیم، می فرماید این حرام نیست و اشکال ندارد. چرا؟ چون بیع متماثلین باید مثلاً بمثل باشد، در اینجا متماثلین نیستند، بلکه یک طرف درهم دارد، طرف دیگر درهم ندارد، بیع یک من گندم به اضافه یک درهم در مقابل دو من گندم، این طرف اضافه دارد، می گوید اشکال ندارد.
بیع حنطة بمنّ (کنارش یک دانه درهم نیز است) در مقابل دو من حنطه و گندم، یک طرف یک من گندم است، طرف دیگر دو من گندم است، منتها به شرط اینکه در کنار یک من گندم، یک درهم نیز باشد، این ربا شمرده نمی شود، ایشان می فرماید این فرار از ربا نیست، بلکه موضوع عوض شده، موضوع ربا بیع المتماثلین مثلاً بمثل بود، اما اینجا متماثلین نیستند.
مثال
مثلاًٌ، گاهی شرع مقدس دو موضوع گفته، منتها ما خیال می کنیم که فرار است، مثلاً کسی برایش روزه گرفتن سخت است، می تواند روزه بگیرد، ولی هوا بسیار گرم است، شرع مقدس فرموده اگر سفر کنی، اشکال ندارد، این در حقیقت فرار از حکم الله نیست، بلکه دوتا حکم داریم که عبارتند از:« الحاضر یصوم، المسافر یفطر»، این آدم می خواهد از تحت این موضوع (الحاضر) بیرون بیاید و وارد موضوع دیگر بشود، ما نحن فیه نیز از این قبیل است.
نکته
سپس حضرت امام (ره) یک نکته ای را می فرماید که تا کنون از دیگران نشینده ام، و آن این است که اصلاً ربای معاوضی، ربا نیست، ربا همان ربای قرضی است، این (ربای معاوضی) یکی از محرمات است، یعنی یکی ازمحرمات این است که اگر متماثلین را با هم عوض کردید، باید یکسان باشند، این حکم شرعی است، این ربطی به ربا ندارد، ربا همان است که بعد ها خواهیم خواند که ربای قرضی باشد، منتها این یکی از محرمات است، متماثلین را اگر کسی عوض کرد باید یکسان باشند، این از حالت یکسانی بیرون می آید،« خرج الموضوع إلی موضوع آخر»، این همان چیزی بود که من در اوایل مبحث ربا متذکر شدم و گفتم اصلاً تحریم تفاضل و زیادی در متماثلین، یکنوع حریم است برای بستن راه ربا خواری، و آن این است که مبادا کسی جنس را نقداً بدهد و نسیه بیشتر بگیرد، چون سابقاً پول نبوده یا کم بوده، یک من گندم بدهد، در مقابل دو من گندم بگیرد، می گوید اگر به صورت قرضی باشد حرام است، فلذا می گوید من یک من گندم نقد را در مقابل دو من گندم نسیه می فروشم ، یعنی نقداً به مشتری یک من گندم می دهد، بعد از چند ماه از او دو من گندم می گیرد، اسلام برای اینکه جلوی ربای قرضی را بگیرد، تا طرف از راه دیگر وارد ربا خواری نشود، فرموده متماثلین در مقام بیع، باید یکسان باشند، دیگر فرق نمی کند که هردو نقد باشند، یا یکی نقد و دیگری نسیه باشد، اتفاقاً این مسأله در روایت نیز آمده است.
المسألة السابعة:« ذکروا للتخلّص من الربا وجوهاً مذکورة فی الکتب، و قد جدّدت النظر فی المسألة فوجدت أنّ التخلّص من الرّبا غیر جائز بوجه من الوجوه، و الجائز هو التخلّص من المماثلة مع التفاضل، کبیع منّ من الحنطة المساوی فی القیمة لمنّین من الشعیر أو الحنطة الردیئة، فلو أرید التخلّص من مبایعة المماثلین بالتفاضل یضمّ إلی الناقص شیء فراراً من الحرام إلی الحلال، و لیس هذا تخلّصاً من الربا حقیقة، و أمّا التخلّص منه فغیر جائز بوجه من الحیل»[3]
این فرمایش حضرت امام (ره) همان چیزی است که من روز اول متذکر شدم و شما تعجب کردید و من عرض کردم تحریم اینجا بخاطر این است که حریم بشود برای ربای قرضی، تا مبادا ربا خواران از این گونه بیع ها سوء استفاده کنند، یعنی اینکه یک طرف نقد باشد و طرف دیگر نسیه.، می گوید من یک من نقد را می فروشم در مقابل دو من نسیه بعد از شش ماه، و این (بیع نقد به نسیه) قرض نیست، شرع مقدس برای اینکه جلوی این را بگیرد، فرموده در متماثلین حتماً تفاضل نباشد.
روایت
فهم این روایت از مشکلات است، ولذا قبل از خواندن متن روایت، توضیحی لازم است و آن اینکه عبد الرحمان بن حجاج به امام (ع) می گوید من می خواهم به حج بروم، متاسفانه در حج محتاج به درهم های مختلف هستیم، یا درهم دمشقی یا درهم بصری، اما درهمی که من دارم، درهم غیر بصری و دمشقی است، یعنی غلّ (به کسر غین) است، غلّه، یعنی غش و مغشوش ، از طرف دیگر رفقه و دوستان عجله دارند که به طرف حج حرکت کنیم و در حج غیر از این دو تا درهم به درد نمی خورد، چرا؟ چون در قدیم الأیام و زمان سابق که به حج می رفتند و مسافرت ها با شتر، اسب و الاغ بود، در هر چند فرسخی، یک خان یا رئیس قبیله ای بود که باید یک مبلغی به او بدهند تا با امنیت از آنجا عبور کنند، باز در بیست فرسخی، یک شیخ عربی در آنجا بود و باید یک مبلغی به او بدهند تا زیر پرجم او عبور کنند، معلوم می شود که آنها درهم دمشقی و بصری را قبول می کردند و غیر آن را قبول نمی کردند، یا در خود مکه و مدینه کاسب ها غیر از درهم دمشقی و بصری را قبول نمی کردند، اینکه می گوید ما به این دوتا درهم محتاجیم، معلوم می شود که سفر حج مشکلاتی داشته که حتماً باید این دو درهم باشد، یا مشکلاتش عبوری بوده که شیخ عرب و رئیس قبیله می گفته من امنیت شما را تا بیست فرسخی تضمین می کنم، به شرط اینکه شما فلان مبلغ را بدهید، ولذا آقایان در کتاب حج می نویسند که از شرائط استطاعت این است که قدرت پرداخت این گونه مالیات را داشته باشد.
آنگاه می گوید: یابن رسول الله، من هزار و پنجاه درهم دادم و در مقابلش هزار درهم دمشقی گرفتم، هزار و پنجاه درهم غلّی دادم (غلّ، یعنی مغشوش، البته مغشوش به این معنی که سربش زیاد است، اما نقره اش کم است) ناچارم شدم که من پنجاه تا روی آن بگذارم، هزارو پنجاه تا را عوض کنم با هزارتا.
حضرت فرمود: کار بدی کردی، چون این همان رباست، بعد حضرت فرمود: چرا یکطرف را طلا نینداختی،یعنی اگر به یک طرف دینار ضمیمه می کردی، کار تمام بود، هزار درهم را همراه با یک دینار می دادی، یک طرف درهم است با دینار، طرف دیگر فقط درهم است، وقتی حضرت این جمله را گفت، عبد الرحمان بن حجاج یک طرحی را مطرح می کند، که در واقع می خواهد کلام امام را محدّد کند.
متن روایت عبد الرحمان بن حجاج
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ:« سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّرْفِ – صرف، یعنی صرّافی، تبدیل یک عمله به عمله دیگر، عمله (به ضم عین، به معنای پول است) - فَقُلْتُ لَهُ الرِّفْقَةُ ( رفقه، جمع رفیق) - رُبَّمَا عَجِلَتْ فَخَرَجَتْ فَلَمْ نَقْدِرْ عَلَى الدِّمَشْقِیَّةِ وَ الْبَصْرِیَّةِ وَ إِنَّمَا یَجُوزُ نَیْسَابُورَ الدِّمَشْقِیَّةُ وَ الْبَصْرِیَّةُ فَقَالَ وَ مَا الرِّفْقَةُ فَقُلْتُ الْقَوْمُ یَتَرَافَقُونَ وَ یَجْتَمِعُونَ لِلْخُرُوجِ فَإِذَا عَجِلُوا فَرُبَّمَا لَمْ یَقْدِرُوا عَلَى الدِّمَشْقِیَّةِ وَ الْبَصْرِیَّةِ فَبَعَثْنَا بِالْغِلَّةِ [4] فَصَرَفُوا أَلْفاً وَ خَمْسِینَ مِنْهَا بِأَلْفٍ مِنَ الدِّمَشْقِیَّةِ وَ الْبَصْرِیَّةِ فَقَالَ لَا خَیْرَ فِی هَذَا أَ فَلَا یَجْعَلُونَ فِیهَا ذَهَباً لِمَکَانِ زِیَادَتِهَا فَقُلْتُ لَهُ أَشْتَرِی أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ دِینَاراً بِأَلْفَیْ دِرْهَمٍ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ إِنَّ أَبِی- کَانَ أَجْرَأَ عَلَى أَهْلِ الْمَدِینَةِ مِنِّی فَکَانَ یَقُولُ هَذَا فَیَقُولُونَ إِنَّمَا هَذَا الْفِرَارُ لَوْ جَاءَ رَجُلٌ بِدِینَارٍ لَمْ یُعْطَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ لَوْ جَاءَ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ لَمْ یُعْطَ أَلْفَ دِینَارٍ وَ کَانَ یَقُولُ لَهُمْ نِعْمَ الشَّیْ‌ءُ الْفِرَارُ مِنَ الْحَرَامِ إِلَى الْحَلَال‌»[5]
«وَ إِنَّمَا یَجُوزُ نَیْسَابُورَ الدِّمَشْقِیَّةُ وَ الْبَصْرِیَّةُ» علامه مجلسی در مرآت العقول می فرماید: سابور یک منطقه ای است در اطراف فارس، مرکزش هم بندجان است، ظاهراً این فرمایش ایشان صحیح نیست، معلوم می شود که سابور، یک منطقه ای در اطراف دمشق بوده یا در حوالی بصره، معلوم می شود که در آنجا زرّاد خانه بوده که درهم را چاپ می کردند، ولذا می گوید:« وَ إِنَّمَا یَجُوزُ نَیْسَابُورَ الدِّمَشْقِیَّةُ وَ الْبَصْرِیَّةُ ...»
«یَجُوزُ» یعنی یصلح، یعنی اگر من بخواهم مکه بروم، با این درهم غشی و مغشوش نمی توانم بروم ولذا ناچارم که با همان دراهم دمشقی و بصری بروم « فَبَعَثْنَا بِالْغِلَّةِ»، کلمه غلّه (به کسر غین و تشدید لام) به معنای مغشوش است، البته مغشوش در اینجا به این معنی که سربش زیاد است و نقره اش کم، اما غلّه (به فتح غین و تشدید لام) به معنای درآمد است،« فَبَعَثْنَا بِالْغِلَّةِ» یعنی درهم مغشوش را دادم « فَصَرَفُوا أَلْفاً وَ خَمْسِینَ مِنْهَا بِأَلْفٍ مِنَ الدِّمَشْقِیَّةِ وَ الْبَصْرِیَّةِ » فَقَالَ لَا خَیْرَ فِی هَذَا أَ فَلَا یَجْعَلُونَ فِیهَا ذَهَباً لِمَکَانِ زِیَادَتِهَا» هزار و پنجاه درهم مغشوش را در مقابل هزار درهم دمشقیه و بصریه دادم، « فَقَالَ لَا خَیْرَ فِی هَذَا أَ فَلَا یَجْعَلُونَ فِیهَا ذَهَباً لِمَکَانِ زِیَادَتِهَا» چرا در یک طرف، دینار را اضافه نکردی (مراد از ذهب، دینار است) که اقلاً آنها را از تماثل بیرون بیاوری، یعنی شما هزار درهم با یک دینار به او می دادی، آن طرف هم به شما دو هزار درهم می داد، یعنی در واقع تفاوت را با دینار پخش می کردی،« فَقُلْتُ لَهُ أَشْتَرِی أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ دِینَاراً بِأَلْفَیْ دِرْهَمٍ»، جناب راوی با « فَقُلْتُ» می خواهد کلام حضرت را مطرح کند، چون حضرت فرمود اگر در یک طرف دینار را اضافه کنی کافی است، می خواهد کلام حضرت را مطرح کند که می شود یا نه؟ « فَقُلْتُ لَهُ أَشْتَرِی أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ دِینَاراً بِأَلْفَیْ دِرْهَم»ٍ به حضرت عرض کردم هزاردرهم و یک دینار می خرم، در مقابل دو هزار درهم، دو هزار درهم می دهم، هزار درهم و یک دینار می گیرم. حضرت فرمود: «فَقَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ – ولی این جای تعجب است، چرا؟ چون هر دینار، معادل ده درهم، اگر دینار خیلی بالا برود، یک دینار می شود معادل دوازده درهم، چطور حضرت تصدیق می کند که این کارت درست است، یعنی « لَا بَأْسَ بِذَلِکَ» و حال آنکه دو هزار درهم، خیلی بالاتر از هزار درهم و یک دینار است، البته مشکلی نیست چون از حالت تماثل بیرون می شود، منتها هیچ عاقلی یک چنین کاری را انجام نمی دهد، مگر اینکه درهم مغشوش او، نقره اش خیلی کم باشد، البته مانع ندارد که در این صورت هزار درهم و یک دنیار، مساوی بشود با دو هزار درهم - إِنَّ أَبِی- کَانَ أَجْرَأَ عَلَى أَهْلِ الْمَدِینَةِ مِنِّی فَکَانَ یَقُولُ هَذَا فَیَقُولُونَ إِنَّمَا هَذَا الْفِرَارُ لَوْ جَاءَ رَجُلٌ بِدِینَارٍ لَمْ یُعْطَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ لَوْ جَاءَ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ لَمْ یُعْطَ أَلْفَ دِینَارٍ وَ کَانَ یَقُولُ لَهُمْ نِعْمَ الشَّیْ‌ءُ الْفِرَارُ مِنَ الْحَرَامِ إِلَى الْحَلَال‌»
چون پدرم امام باقر ع در مقابل فقهای اهل مدینه جرئتش بیش از من بود، چون فقهای اهل مدینه به امام باقر (ره) اعتراض می کردند و می گفتند این فتوای شما که یک طرف نقره و یک طرف طلا است، این فرار از رباست، امام باقر می فرمود: چه بهتر، چون این فرار از حرام به سوی حلال است، هر فراری قبیح نیست، آنگاه فقهای مدینه به پدرم امام باقر ع می گفتند: آیا شما حاضرید که یک دینار را با هزار درهم عوض کنید؟ هرگز، یعنی عوض نمی کنید، پس چطور فتوا می دهید؟ حضرت می فرماید: باشه، غرض فرار از رباست، اگر کسی حاضر بود که این کار را بکند، خواهد کرد و اگر حاضر نبود، نمی کند.
 
پی‌نوشت
[1] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج‌18، ص135، من أبواب الربا، ب7، ح3 ط آل البیت.
[2] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج‌18، ص136، من أبواب الربا، ب7، ح5 ط آل البیت.
[3] تحریر الوسیله، روح الله الموسوی الخمینی، ج2، ص426.
[4] غلّه، (به کسر غین، ) یعنی مغشوش، البته مغشوش به این معنی که سربش زیاد است، اما نقره اش کم، .
[5] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج‌18، ص178، من أبواب الربا، ب6، ح1 ط آل البیت.
326/907/ع

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار
اوقات شرعی
۱۰ / ۰۱ /۱۴۰۳
قم
اذان صبح
۰۵:۳۱:۳۹
طلوع افتاب
۰۶:۵۶:۵۱
اذان ظهر
۱۳:۱۱:۳۵
غروب آفتاب
۱۹:۲۵:۴۱
اذان مغرب
۱۹:۴۲:۳۹