به گزارش پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حضرت آیت الله ناصر مکارم شیرازی در جلسه سی‌وهفتم درس خارج فقه خود که در تاریخ 12 آذر 96 برگزار شد، به بررسی مصادیق حیوان پرداخت و نظر برخی از علما را نیز بیان کرد.
وی با اشاره به فروعی درباره مصادیق حیوان خاطر نشان کرد: آیا مراد از حیوان در خیار حیوان هر ذی حیاتی است که شامل انعام و طیور و کلاب معلمة و کلب حائط و زنبور عسل و ماهی و امثال آن شود؟
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم در ادامه با اشاره به نظر شیخ انصاری در همین رابطه ابراز داشت: شیخ انصاری یک عمومی قائل است و می فرماید: و ظاهر النصّ و الفتوى: العموم لکلِّ ذی حیاةٍ (هر چیزی که حیات حیوانی دارد نه حیات نباتی)، فیشمل مثلَ الجرادِ و الزُّنْبُورِ (زنبور عسل) و السَّمَکِ وَ العَلَقِ و دُودِ القزِّ، (کرم ابریشم).
آیتالله مکارم شیرازی در ادامه با اشکال به این تعریف ابراز داشت: انصافا کلمه ی حیوان از خیلی از این موارد منصرف است. مثلا نمی توان به زنبور عسل لفظ حیوان اطلاق کرد. به همین خاطر کسی که یک کندوی زنبور در خانه دارد نمی تواند بگوید که یک مشت حیوان در خانه دارم. همچنین است در مورد کرم ابریشم. حتی اگر از لحاظ لغوی به آنها حیوان بگویند ولی لفظ حیوان از آنها انصراف دارد. حتی در عرف، به ماهی نیز حیوان نمی گویند.
مشروح تقریرات این کلمات در ادامه آمده است؛
دایره ی شمول حیوان و فروع دیگر
بحث در فروعی است که در تحریر الوسیله نیامده است ولی بزرگان آنها را مطرح کرده اند:
الفرع الثالث: آیا مراد از حیوان در خیار حیوان هر ذی حیاتی است که شامل انعام و طیور و کلاب معلمة و کلب حائط و زنبور عسل و ماهی و امثال آن شود؟
شیخ انصاری یک عمومی قائل است و می فرماید: و ظاهر النصّ و الفتوى: العموم لکلِّ ذی حیاةٍ (هر چیزی که حیات حیوانی دارد نه حیات نباتی)، فیشمل مثلَ الجرادِ و الزُّنْبُورِ (زنبور عسل) و السَّمَکِ وَ العَلَقِ و دُودِ القزِّ، (کرم ابریشم).[1]
صاحب جواهر نیز می فرماید: ویعم هذا الخیار کل حیوان الصامت والناطق (بنا بر این عبید و اماء را هم شامل می شود.)... ویثبت فی حیوان البحر (که عمدتا ماهی و میگو می باشد که حلال است و قابل استفاده می باشد) و ان اُخرج عن الماء واشترطنا إمکان البقاء (بنا بر این اگر حیوانی تا سه روز باقی نمی ماند خیار حیوان در آن جاری نیست.)، لامکان عوده إلى ما یعیش فیه (مثلا آن را از حوض گرفته ایم و می توانیم آن را دوباره در حوض بیندازیم)[2]
آیت الله خوئی نیز در مصباح الفقاهة که تقریرات درس مکاسب ایشان است و به قلم آقای توحیدی تقریر شده است می نویسد: ظاهر النص و الفتوی هو العموم فیشمل کل حیوان حتی الزنبور و الجراد و السمک و نحوها.[3]
این مسأله زیاد در میان قدماء مطرح نیست و بیشتر بزرگان اخیر به سراغ آن رفته اند.
دلیل آنها بر عموم، همان اطلاق نص و فتوی است.
نقول: انصافا کلمه ی حیوان از خیلی از این موارد منصرف است. مثلا نمی توان به زنبور عسل لفظ حیوان اطلاق کرد. به همین خاطر کسی که یک کندوی زنبور در خانه دارد نمی تواند بگوید که یک مشت حیوان در خانه دارم. همچنین است در مورد کرم ابریشم. حتی اگر از لحاظ لغوی به آنها حیوان بگویند ولی لفظ حیوان از آنها انصراف دارد. حتی در عرف، به ماهی نیز حیوان نمی گویند.
البته در این گونه موارد می توان از دو راه وارد شد:
یکی از راه الغاء خصوصیت است و دیگر اینکه حکمت حکم در آنجا جاری است. حکمت حکم در خیار حیوان این بود که مشخص شود که حیوان تا چه مدتی زنده است و سرنوشت آن چه می باشد.
به هر حال، ما قائل به اصالة اللزوم در معاملات هستیم در نتیجه خیار در امثال زنبور و مانند آن منتفی می باشد.
بقی هنا شیء:
از کلمات صاحب جواهر نیز استفاده می شد که خیار حیوان در ماهی نیز جاری است حتی اگر از آب بیرون آورده شود.
صاحب مفتاح الکرامة این فرع را مطرح کرده است و می فرماید: و یستوی فی ثبوت الخیار المذکور کلّ حیوان یصحّ بیعه... حتّی فی السمک و غیره من حیوان البحر و البرّ.[4]
در کلام صاحب جواهر نیز آمده بود: ویثبت فی حیوان البحر وان اخرج من الماء واشترطنا إمکان البقاء ، لا مکان عوده إلى ما یعیش فیه ، فلو ترکه المشتری على الجدد (اگر مشتری آن را در ساحل بگذارد) حتى مات فلا ضمان على البائع، لأنه (مشتری) هو الذی أتلفه.[5]
ما این کلام را قبول داریم. بنا بر این اگر ماهی را بگیرند و قابل عود در آب باشد و مشتری ماهی را در آب نیندازد و ماهی از بین برود ضمانی بر عهده ی بایع نیست.
الفرع الرابع: حیواناتی هستند که مقصود حیات آنها نیست مانند حیواناتی که برای گوشت تهیه می شوند. در مقابل آن حیواناتی هستند مانند ماهی های قرمز که به عنوان تزیین نگه داری می شوند نه مصرف.
همچنین حیوانی است که شکارچی به آن تیر زده است و در آن استقرار حیات وجود ندارد و بایع می خواهد آن را بفروشد و یا کلب معلم شکار را مجروح کرده و شکار نزدیک است بمیرد در این گونه موارد خیار ثلاثة ایام وجود ندارد.
این مسأله را بیشتر متأخرین متعرض شده اند از جمله شیخ انصاری می فرماید: و لا یبعد اختصاصه بالحیوان المقصود حیاته فی الجملة، فمثل السَّمک المخرَج من الماء و الجراد المحرَز (به دست آمده و جمع شده است) فی الإناء و شبه ذلک خارجٌ؛ لأنّه لا یباع من حیث إنّه حیوانٌ، بل من حیث إنّه لحمٌ مثلًا و یشکل فیما صار کذلک لعارضٍ، (یعنی گاه چیزهایی ذاتا این گونه اند مانند ماهی که از آب که صید می شوند می میرند و فقط به خاطر گوشت آن را مصرف می کنند ولی گاه حیوانی به گونه ای است که مقصود از آن فقط لحم نیست ولی به سبب عارضی مانند صید به گونه ای درآمده که فقط برای لحم مورد استفاده است) کالصید المشرف على الموت بإصابة السهم أو بجرح الکلب المعلّم.[6]
مرحوم آیت الله خوئی در مصباح الفقاهة می فرماید: ان الدلیل مطلق فلا یخرج منه.[7]
لابد نظر ایشان در جایی است که ماهی را از آب گرفته اند و می توانند دوباره آن را در آب بیندازند.
به هر حال نظر ما این است که بلا اشکال این موارد از بحث ما خارج است و خیار در آنها جاری نمی باشد. بنا بر این در تمام حیواناتی که منظور از آنها گوشت آنهاست و کاری به وجود زنده ی آن ندارند خیار حیوان جاری نیست.
البته سگ های زینتی مالیت ندارند زیرا از آن نمی توان انتفاء حلالی برد.
الفرع الخامس: این فرع در ایام ما محل ابتلاء نیست و آن اینکه کلمه ی حیوان، انسان یعنی عبید و اماء را شامل می شود؟
ان شاء الله در جلسه ی آینده به این فرع می پردازیم.
پی‌نوشت
[1] مکاسب، شیخ انصاری، طبع تراث الشیخ الاعظم، ج5، ص83.
[2] جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، ج23، ص31.
[3] مصباح الفقاهة، تقریر توحیدی، ج6، ص173.
[4] مفتاح الکرامة، سید جواد الحسینی العاملی، ج14، ص186.
[5] جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، ج23، ص31.
[6] مکاسب، شیخ انصاری، طبع تراث الشیخ الاعظم، ج5، ص83.
[7] مصباح الفقاهة، تقریر توحیدی، ج6، ص174.
326/907/ع