به گزارش خبرنگار سرویس حقوق پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی محقق داماد؛ استاد درس خارج در چهارمین نشست تازه‌های حقوقی با موضوع «جایگاه اصل کرامت انسانی در اجتهاد شیعی» که با حضورطلاب، علما و دانشجویان در دانشگاه رضوی برگزار شد، با بیان اینکه آیه ای از قرآن کریم «و لَقَد کرمنا بنی آدم فی البرّ و والبحرِ…» به موضوع کرامت انسان اشاره می کند تفسیر های متعددی دارد که همگی به شرافت و اصالت و والایی بشر تاکید دارد، گفت: سوالات زیادی در خصوص این آیه مطرح می شود و آن این است که آیا این آیه شریفه صرفا در مقام خبر از واقعیات عالم آمده است و به اصطلاح فلسفی انتالوژی است یا فقط هستی خارجی را خبر می دهند و ارتباطی به بایستگی زندگی بشر یا روابط اجتماعی و شریعت ربطی ندارد؟ که اگر اینچنین است در کجا اثر دارد؟
وی با اشاره به اینکه اصل کرامت بشری از اصولی است که بنده آن را جز اصول پیش فقهی می نامم، اظهارکرد: دو نوع قواعد فقه وجود داردیک قواعد فقه درون فقهی مانند لاضرر و لاضرار که در عرض یکدیگر هستند . اما یک اصولی وجود دارند که اسم شان را قواعد نمی گذاریم و اصولی هستند که در طول این قواعد و مقدم بر آن هستند و به عبارتی برون فقهی هستند مانند اصل عدالت چراکه تمام اصل شریعت برای اجرای عدالت تلاش می کند و تمام فلسفه نبوت و ارسال رسل برای اجرای عدالت است پس این نمی تواند یک قاعده درون فقهی باشد و بیرون و پیش از فقه قرار دارد.
آیت الله محقق با بیان اینکه اصل کرامت یکی دیگر از اصول برون فقهی است، اظهارکرد: خداوند همان گونه که به اجرای عدالت دستور داده است به اجرای کرامت هم امر فرموده است، در مسأله کرامت اگر ما به اصلی رسیدیم که کرامت بشری را زیر پا می گذارد یقینا اشتباه کرده ایم چراکه آیه ی کرامت تنها یک گزاره ی خبری نیست بلکه خبری از واقعیت هستی که مقدمه ی بایستگی ها را می دهد.
این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: یکی از مسائلی که در فقه در خصوص وقف آمده این است که آیا وقف مسلمان بر غیرمسلمان جایز است یا باطل؟ به عنوان مثال آیا مومنی می تواند بخشی از اموال خود را برای کفار و اقلیت های مذهبی وقف کند؟ در این رابطه پنج قول در فقه وجود دارد، قول اول عدم جواز مطلق است و فقها این موضوع را باطل می دانند که در کتب مختلف مثل «مراسم العلویه» بدان اشاره شده است، و دلیل این عدم جواز بنا به استدلال آیه ی شریفه ی سوره ی مجادله می گوید که کفار دشمن خدا هستند و قرآن می گوید مومن کسی نیست که به دشمن خدا مودت داشته باشد و وقف نیز یک نوع مودت است به همین دلیل نباید وقف به کافر صورت گیرد.
وی با اشاره به اینکه قول های دیگری در خصوص وقف مسلمان بر کافر وجود دارد، افزود: قول دوم جواز مطلق است که مشهور فقها مانند «محقق حلی» در کتاب «متن شرایع» بدان اشاره و تاکید کرده است.
آیت الله محقق با بیان اینکه قول سوم به تفصیل میان اقربا و غیراقربا اشاره می کند، خاطرنشان کرد: برخی فقها معنقدند اگر کفار از فامیل و نزدیکان باشد وقف بر آنان جایز است و معتقدند نوعی صله ی رحم به شمار می آید اما اگر بیگانه باشد جایز نیست مانند شیخ مفید، شیخ طوسی، ابن حمزه طوسی و بسیاری دیگر از فقها که وقف بر کافر را جایز می دانند.
این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: فقها در قول چهارم معتقدند که اگر والدین کافر باشند وقف بر آنان جایز است و دلیل آن هم به سبب آیه احترام به پدر و مادر می باشد که در قرآن کریم آمده است اما قول پنجم تفصیل میان کافر حربی و و غیرحربی را لازمه ی وقف می دانند البته نظر مشهور فقها جواز مطلق است به خصوص اگر کافر غیرحربی باشد.
محقق داماد با اشاره به اینکه احسان کردن به معنی محبت و مودت نیست و با آن تفاوت دارد، گفت: خداوند در قرآن فرموده:« به دشمنان خدا مودت نورزید» اما نگفته است که احسان نکنید و این سوال مطرح می شود که آیا کسی که کافر است با خدا و پیغمبر می جنگد؟ که در بسیاری از موارد این گونه نیست و شاید آن شخص کافر اصلا دین اسلام را نشناسد و باید بدانیم که محاده بودن غیر از دین نداشتن است.
وی افزود: کافر حربی به دو دسته تقسیم می شود اول اینکه ممکن است با مسلمانی بجنگند اما نه به خاطر دین اسلام بلکه به خاطر سایر مسائل دنیوی مانند زمین و ملک با مسلمانان در جنگ هستند اما دسته ی دوم آنهایی هستند که به خاطر دین با مسلمانان می جنگند و در صدد تفرقه افکنی بین مسلمان و دین آنان هستند و به عبارت دیگر با مسلمانان به خاطر دین اسلام می جنگند و فقط این قشر کافر حربی و مصداق محاده با خدا و پیغمبر هستند.
آیت الله محقق با اشاره به اینکه احسان کردن به کافر در دین اسلام هیچ مانعی ندارد، اما مراوده با کسی که با مسلمانان به خاطر دین اسلام می جنگد جایز نیست، اظهارکرد: به عنوان مثال اگر گرگ گرسنه ای به شما از فرط گرسنگی حمله کرد و شما از روی دلسوزی به او غذا دادید در اصل به او احسان کرده اید نه مودت.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: مرحوم شهید ثانی می گوید وقف به معنی مراوده و محبت نیست و وقف به کافر اشکالی ندارد با توجه به اینکه برخی ها وقف به کافر را معصیت می دانند اما مرحوم شهید ثانی معتقد است خداوند خداوند به کفار هم کرامت داده و آنان فارغ از اینکه دشمن خداوند باشند بنده ای از بندگان خدا و نیازمند هستند و باید در هنگام مودت و احسان به این نکات توجه کرد که تمام بندگان نیازمند خدا روی این کره ی خاکی از نظر او مکرم اند به عبارت دیگر آنها عبادالله هستند و همین که بنده خدایند ارزش دارند به عنوان مثال وقتی نماز می خوانیم می گوییم «بسم الله الرحمن الرحیم» همه ی مفسرین از جمله سید موسی طباطبایی می گویند بین رحمن و رحیم تفاوت است و یکی رحمت خاصه به مومنین و یکی رحمت عامه به همه موجودات جهان است و اینها چون بنده خدا هستند باید نسبت به آنان رحمت خدایی داشته باشیم بنابراین طبق نظر شهید ثانی کمک و احسان به اشخاص کافر اشکال ندارد و جایز است چراکه انسان هستند و خدا به آنها کرامت داده است و کرامت حق انسانی یک فرد می باشد و از این اندیشه صحت وقف را نتیجه می گیریم.
آیت الله محقق افزد: این اندیشه ی صحت وقف به دلیل این است که خداوند تمام انسان ها اعم از مسلمان و کافر را مکرم داشته است و دارای حق شهروندی هستند، به نظر شهید ثانی کرامتی که خداوند در قرآن کریم به بنی آدم اعطا کرده، عام است و فقط مختص به مومنین نیست، اگر فردی در جامعه جنایتی مرتکب شود مجرم است و باید مجازات شود اما این شهید بزرگوار معتقدند که اعتقاد قلبی یک فرد مجرم جرم نیست بلکه او کرامت انسانی خود را با اعمال منفی خود لگد مال کرده است درنتیجه احسان به کافر حربی هم اشکالی ندارد.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه آیه ای از سوره مبارکه ممتحنه روابط بین المللی مسلمانان را تنظیم می کند، اظهارکرد: آخوند خراسانی نیکوکاری به کفاری که با دین اسلام مسلمانان نمی جنگند را جایز می داند به عبارت دیگر آخوند خراسانی کافران را به دو دسته ی حربی مقاتل و غیر مقاتل تقسیم می کند، ایشان معتقند اگر کافری بالفعل و به خاطر دین با کسی نمی جنگد می توانیم به او احسان کنیم حتی اگر کافر حربی مقاتل نباشد اما اگر مقاتل باشد و علیه دین بجنگد نباید با آن مراوده داشته باشیم طبق فرموده ی قرآن کریم « اگر کسانی به انگیزه اینکه شما مسلمان هستید با شما جنگیدند و شما را از خانه هایتان بیرون راندند و پافشاری کردند تا شما ها از خانه هایتان بیرون باشید اصلا با آنها مراوده نکنید» و علت این جریان مسئله ی مکرم بودن است و کرامت بشری در فتواها موثر است.
وی بیان کرد: بنده مطلبی را در مقالات خود مطرح کرده بودم که امروزه اتهاماتی به آن وارد است و آن این است که ادیان مختلف پیروان خود را مومن و پیروان سایر ادیان را کافر می دانند و این عامل جامعه را به دو گروه خودی و غیرخودی تقسیم می کند به عبارت دیگر اختلاف و نزاع و جنگ های مردم تا زمانی که دین هست ادامه خواهد داشت؛ این اتهام برای همه ادیان از جمله اسلام موجود است که مومن کافر را مرتد و نجس می داند و با آن ارتباط برقرار نمی کند و مال او را حرام می داند و کم کم کشتار او را هم جایز می داند و فکر می کنند با کافرکشی به بهشت می روند.
وی با بیان اینکه بنده معتقدم که امروزه با قرآن فاصله گرفته ایم، خاطرنشان کرد: شهید ثانی و آخوند خراسانی و سید طباطبایی قرآن را به ما یادآوری کردند که احسان در دین اسلام نسبت به همگان جایز است.
آیت الله محقق با اشاره به اینکه ایمان و کفر در حوزه قلب است و به هیچ عنوان نسبت به حقوق شهروندی موثر نیست، گفت: ایمان و کفر در روابط اجتماعی اثرگذار نیست آنچه در روابط اجتماعی اثر دارد مقاتله است پس جامعه ی اجتماعی و شهروندان به دو قسم مُقاتل و مُصالح تقسیم می شوند؛ در جامعه اگر گروهی مقاتل شدند در جامعه حق حیات ندارند حتی اگر مقاتل مسلمان باشد باز هم مقاتل است و اگر مصالح کافر باشد باز هم مصالح است و فرد مصالح حق حیات و حقوق شهروندی دارد.
وی با اشاره به اینکه در حقوق شهروندی جامعه نباید ایمان و کفر را دخالت بدهیم و این نظر قرآن است، اظهارکرد: قرآن مجید در آیه ی چهاردهم سوره ی حجرات بدان اشاره کرده است، بنابراین این آیه دنباله روی بنیاد وحدت خانواده بشری است و در قرآن آمده است که ما همه ی شما را از یک پدر و مادر آفریده ایم.
این استاد حوزه و دانشگاه افزود: متن اعلامیه حقوق بشر جهانی می گوید چون کل جامعه جهانی اهل یک خانواده. فامیل هستند بنابراین تمام اصول بشری مبتنی به وحدت خانوادگی است و این وحدت خانوادگی است که به برادری و برابری معنا می بخشد و برادری و برابری بر وحدت خانوادگی مبتنی شده است، خداوند در قرآن می فرماید: « همه شما از یک زن ومرد خلق شدید پس شما همگی از یک خانواده هستید و وحدت خانوادگی دارید».
آیت الله محقق ادامه داد: خداوند کریم در قرآن خطاب به کافران می فرمایند: « ای کسانی که ایمان ندارید و در قلب شما ایمانی به وجود نیامده است اگر از دستور خداوند و پیامبران که عمل به مقررات و نظم اجتماعی است پیروی کنید در حقوق شهروندی همه برابر و برادر و یکسان هستید و هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارید»
وی با اشاره به اینکه کسی در زمان پیامبر به ابوسفیان کافرکاری نداشت چراکه او مقررات مملکت را رعایت می کرد، گفت: خداوند مومن و کافر را در آیه ی قرآن به صراحت عضوی از جامعه پذیرفته است نهاد تکفیر دنبال این است که اعتقاد قلبی انسان را هدف قرار دهد کماکان که تا امروز تاریخ اسلام از این موضوعات مورد هجمه قرار گرفته است و در حال حاضر اسلام با چهره ای کریه به جهان معرفی شده است که دلیل آن هم همین تکفیر است که مقاتلین فقط از حقوق شهروندی محروم اند اما سایرین باید در جامعه اسلامی از آن برخوردار باشند./504/ف
تهیه و تنظیم: محدثه داوودی