به گزارش خبرنگار پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله سید احمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 20 آذر ماه 1395 در جلسه چهل و سوم درس خارج حکومتی فقه، مساله اضرار به نفس و مسائل زیر مجموعه آن را بررسی کرد.
خلاصه درس گذشته:
آیت الله خاتمی در تنبیه قاعده لاضرر با اشاره به این که این بحث دو مقام دارد ابراز داشت: مقام اول جائی است که هر دو ضرر متوجه یک شخص است که در این صورت اقل ضررین را باید انتخاب کرد اما زمانی که دو ضرر متوجه دو شخص است باید دید کدام ضرر، ضرر جانی است یعنی اگر بین ضرر مالی و جانی تعارض شد باید ضرر مالی را تحمل کرد.
وی افزود: یکی از شواهد این حکم، بحث تقیه است که تنها درباره جان مطرح شد اما درباره ضرر مالی و آبرویی تقیه مطرح نشده است؛ بنابراین ضرر مالی و آبرویی باید بر ضرر جانی ترجیح داده شود.
استاد درس خارج حوزه علمیه خاطرنشان کرد: کلاگ در ضرر ضرر شخصی است و اگر ضرری متوجه شخص خاصی شود دفع ضرر واجب است.
خلاصه درس حاضر:
آیت الله خاتمی در بررسی مسأله اضرار به نفس اظهار داشت: این مسأله شامل هفت مساله می باشد که مشهور فقهاء اعم از برخی قدماء و معاصرین فتوی به حرمت آن داده اند و امام خمینی(ره) از فقهاء معاصر تصریح دارند که هر چیزی که برای بدن ضرر دارد حرام است.
وی افزود: نظریه غیر مشهوری هم وجود دارد که قائل به تفصیل شده است و می گوید هر ضرری حرام نیست.
تقریر درس:
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا عَلِمْتُمْ فَقُولُوا وَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَقُولُوا اللَّهُ أَعْلَمُ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَنْتَزِعُ الْآیَةَ مِنَ الْقُرْآنِ یَخِرُّ فِیهَا أَبْعَدَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ. [1] آنچه را می دانید بگوئید و آنچه را نمی دانید، بگوئید خدا عالم تر است؛ پیامد تفسیر به رأی یک آیه برای کسی که اینگونه تفسیر کرده، سقوط به اندازه فاصله بین آسمان و زمین است.
تنبیه نهم [ اضرار به نفس ]
در عصر حاضر در فضای مجازی گفته می شود اگر خودت را از آسمان پرت کنید به بغل خدا می روید در حالی که عین خودکشی است.
مسائل تنبیه نهم
این تنبیه، از تنبیهاتی مهم و مبتلابه است که مسائلی تحت این عنوان بحث می شود که آیا این امور از موارد اضرار به نفس است که حکم حرمت شامل آن باشد.
1.عملیات انتهاری یعنی کشتن خود برای کشته شدن دشمنان خدا؛
2.فروش یا اهدای یک کلّیه؛
3.مصرف سیگار و قلیان؛
4.پر خوری مضر؛
5.مراجعه نکردن به طبیب و تحمل درد؛
6.انواع بازی های سخت مانند ورزش بُکس، شمشیر بازی و بازی های وحشی گری؛ این در حالی است که ورزش باید برای سلامت جسم و روح باشد اما این نوع از بازی ها برای جسم و روح مضر است.
7.استفاده از وسائلی که موجب آلودگی محیط زیست می شود؛ مثلا استفاده از وسائل شخصی به جای وسائل نقلیه عمومی، موجب افزایش آلودگی هوا می شود آیا چنین استفاده هائی جایز است؟
دو نظریه درباره اضرار به نفس
نظریه اول
مشهور علماء که اکثریت قدماء و متاخرین تصریح دارند که هر آنچه اضرار به نفس باشد حرام است. این مطلب را در دو بخش فرموده اند که عبارتند از:
بخش اول عبارت است از بخش مأکولات است؛ فرموده اند هر آنچه موجب ضرر به نفس شود، حرام است.
بخش دوم درباره مصادیق است؛ مانند روزه و وضوی مضر که فرموده اند حرام است. این مصادیق را باید در باب اطعمه و اشربه دید.
نظریه دوم
نظر غیر مشهور است که مرحوم خوئی در مصباح الاصول فرموده اند. وی قائل به تفصیل شده و گفته است هر اضرار به نفس، حرام نیست.
تفصیل قول مشهور
تبین نظریه مشهور در دو بخش ارائه می شود.
بخش اول درباره تصریح علماء درباره استفاده از چیزهائی است که ضرر جسمی دارد که فرموده اند استفاده از آن حرام است. در این بخش عبارت قدماء و متاخرین موجود است کما اینکه در کتاب فقه الرضا تصریح کرده اند.
عبارات قدماء
عبارت اول؛ عبارت علی بن بابویه در کتاب فقه الرضا علیه السلام است که مشهور درباره آن گفته اند رساله على بن بابویه قمى پدر شیخ صدوق است که قُدما در موارد فقدان نص یا به زبان علمى (عند اعواز النصوص) به رساله وی مراجعه کرده و عمل مى کردند.
اعْلَمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَمْ یُبِحْ أَکْلًا وَ لَا شُرْباً إِلَّا لِمَا فِیهِ الْمَنْفَعَةُ وَ الصَّلَاحُ وَ لَمْ یُحَرِّمْ إِلَّا مَا فِیهِ الضَّرَرُ وَ التَّلَفُ وَ الْفَسَادُ فَکُلُّ نَافِعٍ مُقَوٍّ لِلْجِسْمِ فِیهِ قُوَّةٌ لِلْبَدَنِ فَحَلَالٌ و فَکُلُّ نَافِعٍ مُقَوٍّ لِلْجِسْمِ فِیهِ قُوَّةٌ لِلْبَدَنِ فَحَلَالٌ وَ کُلُ مُضِرٍّ یَذْهَبُ بِالْقُوَّةِ أَوْ قَاتِلٍ فَحَرَام... [2] (پدر جناب شیخ صدوق توسط جناب ابوالقاسم حسین بن روح به امام زمان علیه السلام نامه ای نوشت که بچه دار نمی شوم دعا بفرمائید؛ جواب رسید دعا کردیم به زودی خدا دو فرزند مبارک به تو عنایت می کند که یکی از آنها جناب شیخ صدوق شد.)
لفظ «کل» که در روایت آمده است عموم را ثابت می کند لذا مخصوص موردی نیست پس نباید آن را محدود به مورد خاصی کرد.
عبارت دوم؛ عبارت سید مرتضی در الذریعه، کتاب اصولی سید است؛ وی همراه شیخ طوسی شاگرد شیخ مفید بودند؛ زعامت شیعه بعد از شیخ مفید به سید مرتضی و بعد از سید به شیخ طوسی منتقل شد؛ شیخ طوسی به جهت کینه ورزی های برخی از اهل سنت که کتابخانه شیخ طوسی را آتش زدند و نسخه های دستی وی را از بین بردند و حتی اقدام به کشتن شیخ طوسی کردند که وی شبانه به نجف اشرف فرار کرد و مرکز مرجعیت را از بغداد به نجف برد و دوباره کتابها را نوشت و مؤسس حوزه هزار ساله نجف شد.
نص کلام سید مرتضی: و الّذی یدلّ على صحّته أنّ العلم بأنَّ ما فیه نفع خالص من مضرّة عاجلة أو آجلة له صفة المباح و أنّه یحسن الإقدام علیه کالعلم بأنّ ما فیه ضرر خالص عن کلّ منفعة قبیح محظور الإقدام علیه، و العلم بما ذکرناه ضروریّ کالعلم بقبح ما له صفة الظّلم و حسن ما له صفة الإحسان و الإنعام. [3]
این دومین عبارتی است که تصریح دارد استفاده از شئ مضر به جسم حرام است.
عبارت سوم؛ عبارت سوم شهید ثانی (م،966) است که هذا نصه: و ضابطه المحرم ما یحصل به الضرر علی البدن و افساد المزاج .[4]
عبارت چهارم؛ عبارت صاحب ریاض است که هذا نصه: قال بانسبه و ضابطه المحرم ما یحصل به الضرر علی البدن و افساد المزاج و الاصل فیه بعد الاجماع حدیث نفی الضرر و الضرار. [5] نه به خود و نه به دیگران نمی شود ضرر زد.
عبارت سه فقیه معاصر
عبارت آیت الله سید احمد خوانساری(ره)
کتاب جامع المدارک فی شرح مختصر النافع از کتابهای ارزشمند این مرحوم است که کل فقه را به عبارات موجز نوشته است. «و المعروف ان ما کان فیه الضرر علما او ظنا بل خوفا معتدا به حرُم». [6] هر چیزی که علم یا ظن داریم یا عقلا از ضررش نگرانی دارند حرام است.
نظریه محقق خوئی ره در منهاج الصالحین؛
محقق خوئی در این کتاب سعی کرده است بر طبق فتوای مبانی مشهور نظر بدهد. وی در کتاب مصباح الاصول اضرار به نفس را مطلقا حرام نکرده است اما در کتاب منهاج الصالحین، به طور مطلق آن را حرام کرده است.
اصل این کتاب برای آیت الله حکیم ره است که محقق خوئی تعلیقه خود را داخل متن قرار داد و شاگردانش مانند آیات عظام تبریزی و سیستانی و وحید به آن حاشیه زدند.
تحرم السموم القاتلة و کل ما یضرّ الإنسان ضررا یعتد به و منه (الأفیون) المعبر عنه بالتریاک سواء أ کان من جهة زیادة المقدار المستعمل منه أم من جهة المواظبة علیه. [7] شاهد ما و" کل ما یضر الانسان ضررا یعتد به " است .
عبارت حضرت امام(ره)
یحرم تناول کل ما یضر بالبدن، سواء کان موجبا للهلاک کشرب السموم القاتلة و شرب الحامل ما یوجب سقوط الجنین، أو سببا لانحراف المزاج، أو لتعطیل بعض الحواس الظاهرة أو الباطنة، أو لفقد بعض القوى، کالرجل یشرب ما یقطع به قوة الباه و التناسل، أو المرأة تشرب ما به تصیر عقیما لا تلد. [8] مثلا مایعی بخورد که از شهوت بیافتد یا خانم چیزی بخورد که موجب عقیم و نازا شدن می شود که خود اضرار به نفس است.
این سه فقیه امام و خوئی و سید احمد خوانساری فتوای مشهور را منتشر کرده اند.
بنابراین با توجه به عبارات برخی از قدماء و برخی از متاخرین به خوبی استفاده شد که گویا حرمت اضرار به نفس فی الجمله از مسلمات است. این عبارت در مورد اصل اضرار به نفس بود. فردا موارد دیگری که مستندش به قاعده اضرار به نفس است را بیان می کنیم.
پاورقی
[1] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص42؛ ح 4.
[2] . الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا علیه السلام، ص254؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ؛ نورى؛ ج16 ؛ ص165.
[3] . الذریعة إلى أصول الشریعة؛ سید مرتضی؛ ج2 ؛ ص333 و 334.
[4] . شرح لمعه؛ شیهد ثانی؛ ج 7 ص 329 .
[5] . ریاض المسائل؛ سید علی طباطبائی؛ ج 2، فی ذیل القسم الرابع من الأطعمة الجامدة.
[6] . جامع المدارک؛ سید احمد خوانساری؛ ج 5 ص 171.
[7] . منهاج الصالحین (للخوئی)؛ ج2، ص: 347 (مسألة 1694).
[8] . تحریر الوسیلة؛ امام ره؛ کتاب الاطعمه و الشربه؛ ج2، ص: 163 مسألة 2.
مقرر: حسن حسینعلی