به گزارش سرویس حقوق پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، حریم خصوصی یا شخصی افراد از جمله حقوقی به شمار می رود که ضرورت دارد خود شهروندان نیز از آن آگاهی یابند تا حقوق شهروندی و امنیت اخلاقی تأمین و رعایت شود، مضافاً قانونگذار نیز برای تأمین امنیت اخلاقی در حریم خصوصی افراد مکلف به تدوین نظام حقوقی پاسخگوی و ابزار اجرایی کارآمد است. سعید عطا زاده و همکاران مقاله ای با محوریت موضوع «تجسس در حریم خصوصی مکانی اشخاص با رویکرد امنیت اخلاقی» در این رابطه تدوین کرده اند؛ هدف اصلی این مطالعه، تبیین تجسس در حریم خصوصی مکانی اشخاص با رویکرد امنیت اخلاقی در نظام جزایی اسلام است. در ادامه گزارشی از این مقاله تقدیم حضور خوانندگان می گردد.
سؤال اصلی:
ممنوعیت حریم خصوصی با رویکرد امنیت اخلاقی چگونه است؟
روش تحقیق:
این پژوهش با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد مطالعات اسنادی نگاشته شده و ضمن تبیین مفاهیم حریم خصوصی و ممنوعیت تجسس در قلمرو آن با رویکرد تأمین امنیت اخلاقی جامعه مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه:
عدم دخالت در زندگی خصوصی شهروندان و حفظ آزادی های مشروع انسان ها در قلمرو حریم خصوصی آن ها، مهم ترین شاخصی است که مورد توجه دولت های حاکم و اکثریت نظام های حقوقی بوده است. حق رعایت و احترام به زندگی خصوصی به عنوان یکی از آزادی های بنیادین نظام جزایی اسلام و نظام های حقوقی توسعه یافته محسوب شده و با کرامت انسان ها نیز ارتباطی نزدیک دارد. بنابراین، پشتیبانی و حمایت از کرامت انسان، نیازمند حمایت از حریم خصوصی اوست.
در منابع اسلامی نظیر قرآن، سنت و اجماع، احکام متعددی دربارة وجوه مختلف حریم خصوصی وجود دارد. البته، اصطلاح حریم خصوصی در آیات قرآن و در روایات اسلامی استعمال نشده است و موضع اسلام در مواجهه با حریم خصوصی، موضعی به اصطلاح تحویل گرایانه است؛ بدین صورت که دین مبین اسلام، از طریق ممنوع کردن نقض مصادیق مختلف حریم خصوصی، در قالب احاله به حقوق و آزادی های دیگر نظیر حق مالکیت، منع تجسس، اصل برائت، منع سوءظن و اشاعة فحشا و سبّ و هجو، قذف، سخن چینی و غیبت و خیانت در امانت مطرح کرده است.
1. حریم خصوصی
حق حریم خصوصی به عنوان یکی از ملموس ترین و عینی ترین حقوق، برای هر فردی شناخته شده است، ولی هنوز صاحب نظران برجستة دنیا نتوانسته اند بر سر یک تعریف واحد به توافق برسند؛ زیرا از میان تمام موارد حقوق بشر، تعریف حریم خصوصی از بقیه دشوارتر و پیچیده تر بوده و به شدت به فرهنگ و زمینة محیطی که در آن عمل می کند بستگی دارد؛ البته عدم وجود یک تعریف کامل، نشان از کم اهمیتی این مفهوم نیست.
حریم خصوصی بر پایة اصولی چون حقوق بشر، حق آزادی اجتماعات، حق آزادی عقیده و بیان، بنیان گذاری شده است. به طوری که، یکی از نویسندگان بیان می دارد: «تمامی شاخه های حقوق بشر به اشکال مختلف جنبه هایی از رعایت حریم خصوصی را بیان می دارند»؛ این بدان معناست که اگر حریم خصوصی افراد جامعه مورد حمایت قرار گیرد و با ناقضان آن به شدت برخورد شود، امید رعایت تمامی شاخه های حقوق بشر در این جامعه تقویت می شود.
جدای از حقوق بشر مطلوب و مدنظر کشورهای غربی، حقوق بشر اسلامی نیز مؤید لزوم حمایت از حریم خصوصی و برخورد با ناقضان آن است. حریم خصوصی در همة مقررات حقوق بشری مورد حمایت قرار گرفته است ، لذا اسناد بین المللی ناظر بر حقوق بشر با تصریح بر ممنوعیت نقض حریم خصوصی به نوعی بر وجود حقوق بشر به عنوان یکی از مبانی رسمی این ممنوعیت صحه گذارده اند.
واژة مفهوم حریم خصوصی به طور مکرر در زبان عامه و همچنین مفاهیم فلسفی، سیاسی و حقوقی مورد استفاده قرار می گیرد در حالی که هنوز تعریف واحد، کامل و مشخصی از آن قابل ارائه نیست. به لحاظ تاریخی نخستین بار ارسطو مفهوم حریم یا ساحت خصوصی را در مقابل ساحت اجتماعی یا سیاسی فرد مطرح کرد.
با توجه به تعاریف ارائه شده می توان گفت: حریم خصوصی بخشی از زندگی انسان است که عرفاً و قانوناً، هرگونه ورود، نظارت، کنترل و کسب اطلاع راجع به آن صرفاً باید با اذن شخص صاحب حق صورت گیرد، مگر در موارد مصرّح قانونی. اما در مقررات موضوعة ایران، تنها در لایحة حمایت از حریم خصوصی به تعریف این حریم پرداخته شده است و جز این لایحه، هیچ یک از قوانین موجود، حریم خصوصی را تعریف نکرده و قانون گذار ایران، همانند قانون گذار بسیاری از کشورها به ذکر مصادیق آن اکتفا کرده است.
ازجمله قوانین موضوعة داخلی دیگر در ایران که به حمایت از مصادیق حریم خصوصی پرداخته می توان به قانون نحوة مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری، فعالیت های غیرمجاز می کنند، مصوب 1386 را نام برد. عمده ترین قانون در راه حفظ حریم خصوصی در عرصة رایانه، قانون جرایم رایانه ای؛ مصوب سال 1388بوده و در حال حاضر جزء حقوق موضوعة ایران محسوب می شود و لازم الاجرا است. در مواد مختلفی از این قانون، حریم خصوصی مورد حمایت قرار گرفته است.
2. حریم خصوصی فیزیکی یا حریم منزل و خلوت افراد
خانه و محل سکونت را می توان از روشن ترین و مشخص ترین مصادیق حریم خصوصی دانست که از ابتدای خلقت بشر، مورد احترام همة افراد بوده است و گذشت زمان نیز نه تنها موجب کاهش حرمت این فضا نشده، بلکه در قوانین کشورهای مختلف اصول و مواردی مشاهده می شود که در مقام حمایت از این حق برآمده اند.
سؤالی که در این جا مطرح می شود مفهوم منزل است. در پاسخ باید منزل را مکانی نامید که شخص آن را به عنوان محل خلوت و استراحت و انجام امور شخصی و خانوادگی خود انتخاب کرده است. بدیهی است که این انتخاب او با قوانین جاری مغایر نبوده و از این حیث نیز مصونیت قابل تسری به منازل و اماکن و محل های سرپوشیده مثل داخل اتومبیل نیز خواهد بود .
برای حمایت از این ساحت، در قانون مجازات اسلامی می توان به موادی از قبیل مادة 694 دربارة ورود به عنف یا تهدید به منزل یا مسکن دیگری و مادة 691 دربار ة ورود به قهر و غلبه بر ملک دیگری اشاره کرد. در مادة 45 قانون آیین دادرسی کیفری نیز پس از تعیین موارد جرم مشهود، در بند«ث»، بازرسی منزل برای دسترسی به متهم را منوط به اجازة صاحب خانة متصرف آن می کند. در جرایم غیر مشهود هم تفتیش و بازرسی منازل و اماکن تنها در مواردی است که حسب دلایل، ظن قوی به کشف متهم یا اسباب و آلات و دلایل جرم در محل وجود داشته باشد و مطابق مادة 55 قانون آیین دادرسی کیفری، این امر هم با اجازة مخصوص مقام قضایی ممکن است، اگرچه اجرای تحقیقات به طور کلی از طرف مقام قضایی به ضابط ارجاع شده باشد.
3. ممنوعیت تجسس در حریم خصوصی در آیات قرآن مجید
در آیات متعددی از قرآن مجید بر لزوم رعایت حریم خصوصی اشخاص تأکید شده است . سنت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) و نیز سیرة مسلمانان هم سرشار از توصیه هایی در پرهیز از نقض مصادیق حریم خصوصی است. البته نه در آیات قرآن و نه در روایات از اصطلاح «حریم خصوصی» استفاده نشده است، زیرا موضع اسلام در مواجهه با این موضوع، یک موضع تحویل گرایانه است. یعنی از ماهیت و محتوای حریم خصوصی حمایت شده است، بدون آنکه نامی از آن برده شود.
رایج ترین اصطلاحاتی که در آیات اسلامی درباره حریم خصوصی به کار رفته اند به شرح زیر هستند:
الف) ممنوعیت تجسس، تحسس و تفتیش:
به طور خلاصه می توان تجسس را پرسش از امور پنهان اشخاص یا عیوب آنها یا هر پرسشی ولی به نیت شر دانست و تحسس عبارت است از احوال پرسی یا پرسش یا آگاه شدن از امور آشکار و بدون کتمان دیگران. ممنوعیت تجسس در امور دیگران در آیة 12سورة حجرات آمده است قرآن با صراحت تمام، تجسس را در آیة فوق منع کرده و هیچ گونه قید و شرطی برای آن قائل نشده و این نشان می دهد که جستجوگری در کار دیگران و تلاش برای افشای اسرار آنها گناه است و رعایت حریم خصوصی افراد در همة اشکال آن، از عبارت «لا تجسسوا» در این آیه قابل تعبیر است.
تفاسیر مختلف در ذیل عبارت «لا تجسسوا» با استفاده از برخی روایات موجود در این خصوص از منع و ممنوعیت تتبع و تفحص در عورات ( به معنی آن چه آشکار شدن آن موجب شرمساری است) و عثرات (به معنای اسرار و رازها) سخن گفته اند و توضیحات دیگر نیز غالباً بر حول محور همین مسئله است؛ البته در تفاسیر معاصر مباحث به صورت گسترده تر و تحلیلی تر مطرح شده و گاهی مصادیق فردی و اجتماعی نیز از آن ذکر گردیده است. برخی تفاسیر حفاظت خود از تجسس دیگران را حقی برای شخص قلمداد کرده است که باید مراعات و محافظت گردد .
ب) اصل حرمت و احترام عِرض و آبرو:
در تعالیم اسلامی، هرگونه هتک عرض و آبروریزی اشخاص حرام بوده و شدیداً مورد تقبیح قرار گرفته است . احترام و ارزش انسان در حدی است که هرگونه تعرض و مخدوش کردن آبرو و عرض مسلمان شدیدترین عقوبت ها را دارد. وجوب دفاع از آبرو در کتب فقهی در عرض دفاع از نفس آمده است. دستوراتی مانند محروم نکردن سائل و مهلت دادن به بدهکار در قرآن وجود دارد که بیانگر لزوم حفظ آبروی اشخاص است.
نکته قابل ذکر دیگری که نگارندگان مقاله، بدان اشاره کرده اند وجود مفاهیمی همچون ارتداد، جرح شهود و ... در آیات و روایات است که ممکن است شائبه جواز نقض حریم خصوصی را داشته باشند؛ نگارندگان معتقدند باید متوجه بود که در تمامی موارد مذکور شرایط خاصی وجود دارد؛ به عنوان مثال، در مسئله ارتداد تا زمانی که شخص عقیدة منحرف خود را صراحتاً نزد دو مرد عادل افشا نکرده باشد، اساساً مسئله قابل اثبات نیست و طبق عموماتی مانند حرمت تجسس، قاضی حق تفتیش عقیدة شخص را ندارد. اما زمانی که شخص، به طور علنی در صورت وجود سایر شرایط، عقیدة منحرف خود را اعلام کند؛ شارع برای حمایت از حوزة حریم عمومی جامعه، مؤظف به مجازات شخص مرتد است. در مورد جرح شهود نیز، شهود جرح فقط عدم عدالت شخص را مورد گواهی قرار می دهند و نیازی نیست که مستند عدم عدالت و فسق شخص مشهود علیه را بیان کند. بدین ترتیب، در این گونه موارد، تجسسی اتفاق نمی افتد.
لزوم کسب استیناس در آیة 27 سورة نور، بیانگر شخصی بودن معیار شناسایی مصادیق حریم خصوصی است. آیة مذکور از این نظر که اهل منزل در چه وضعیتی در درون خانه هستند، مطلق بوده و مسلمانان را مکلف به استیناس کرده است. از نگاه نگارندگان، از این اطلاق، چنین برداشت می شود که وارد شونده به منزل باید صرف نظر از این که اهل منزل در چه حالتی هستند از ایشان برای ورود اجازه کسب کند؛ زیرا چه بسا شخص ساکن در منزل رضایت به مشاهده شدن در آن وضعیت را نداشته باشد و این همان معیار شخصی است.
در پاسخ به این سؤال که مرجع تمییز امور خصوصی از غیرخصوصی را چه چیزی باید دانست، باید گفت که بهترین مرجع برای تمییز امر خصوصی از غیرخصوصی «خود فرد» است؛ به عبارت دیگر، هر فرد با توجه به شرایط و اوضاع و احوال بسیار متنوع پیرامون خود بهترین کسی است که می تواند بخشی از امور زندگی اش را تحت عنوان امور خصوصی از دیگر امورش جدا کند. اما در عین حال امور خصوصی در کنار امور غیرخصوصی معنا پیدا می کند. امور غیرخصوصی اموری هستند که افراد از در اختیار دیگران قرار دادن آن ها ابایی ندارند. مهم ترین عاملی که می تواند مرز میان خصوصی و غیرخصوصی را مشخص سازد رضایت فرد است که در کمال صحت اراده و آگاهی از اوضاع پیرامونی اعلام شده باشد.
4. ممنوعیت تجسس در حریم خصوصی براساس روایات
روایات بسیاری در خصوص احترام آبرو و حیثیت مؤمن، ممنوعیت تجسس و تفتیش، ممنوعیت ورود به منزل غیر بدون اذن، ممنوعیت استراق سمع، ممنوعیت غیبت و ممنوعیت اشاعة فحشا و هتک ستر وارد شده است که همگی دال بر حساسیت شدید شارع بر رعایت حریم خصوصی اشخاص است.
علاوه بر این که گونه های نقض حریم خصوصی در فقه امامیه مورد بحث واقع شده است، علمای اخلاق نیز با سخت گیری بیشتری به پیروان خود متذکر می شوند که به هیچ وجه نزدیکی این گونه گناهان نشوند. سوءظن اگرچه نقض حریم خصوصی اشخاص نیست، ولی می تواند مقدمه ای بر نقض حریم خصوصی اشخاص شود و به همین دلیل نیز مورد نهی واقع شده است.
حریم منزل در روایات متعددی که از منابع روایی شیعه نقل شده است، دارای احترام زیادی است. اختصاص باب روایات دال بر ممنوعیت ورود به منزل غیر بدون اذن در کتب روایی اصلی شیعه مانند وسایل الشیعه و الکافی شاهد این مدعاست. نگارندگان در این قسمت، روایاتی که صراحتاً دال بر حمایت از حریم خصوصی اشخاص است، مورد بررسی قرار داده اند که خلاصه آن بدین شرح است:
الف) حدیث «لاضرر»: حکم پیامبر (ص) در قضیة سمره بن جندب، حدیث معروف «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» و شأن صدور این بیان از پیامبر اکرم (ص) یکی از بارزترین موارد حمایت از حریم خصوصی منازل اشخاص است. از این روایت این گونه استفاده می شود که درجایی که اشخاص به هر دلیلی در محیط منزل خصوصی سایر افراد دارای حقوقی هستند، در مرحلة اجرای حق خود باید حقوق دیگران را نیز لحاظ کنند و ازجمله حقوق افراد، حق بر حریم خصوصی است. هرگونه سوء استفاده از حق در قالب نقض حریم خصوصی افراد ممنوع است و با ناقض حریم خصوصی به شدت رفتار خواهد شد.
ب) مجازات نظاره گر به منزل غیر بدون اذن : در کتب روایی نیز مبحثی تحت عنوان «النظر الی دار الغیر باذنه» وجود دارد که صراحتاً در خصوص نقض حریم خصوصی منازل اشخاص است. روایات این باب، بر ضرورت تامین امنیت اخلاقی افراد در قلمرو حریم خصوصی و خانوادگی اشاره می کند، به طوری که نقض کنندگان حریم خصوصی چه از سوی افراد حقیقی و چه از سوی افراد حقوقی را مستوجب مجازات شدید دانسته اند.
ج) روایات دال بر ممنوعیت استراق سمع : از جمله احادیثی که صراحتاً این امر را مذمت کرده است، می توان به روایت امام صادق (ع) اشاره کرد: «ان المستمع حدیث قوم و هم له کارهون یعذبه اللة یوم القیامه و یصب فی اذنه الانک؛ هر کس به کلام دیگران گوش دهد، در حالی که ایشان به این فعل وی رضایت ندارند، خداوند در روز قیامت وی را عذاب می کند و در گوش او سرب خواهد ریخت ».
استراق سمع و گوش دادن به سخنان دیگران، امری مذموم و به دور از ادب انسانی است. اشخاصی که در گوشه ای به دور از دیگران و در محیطی تنها نشسته اند و در حال گفتگو هستند یا اینکه با وسایل ارتباطی نوین در حال مکالمه اند، بالبداهه انتظار دارند کسی به مکالمه های ایشان گوش ندهد و گفتگوها مخفی باقی بماند؛ در صورتی که ایشان گمان بر شنود داشته باشند، ممکن است بسیاری مطالب را نگویند. در روایات شیعه، استراق سمع مکالمات دیگران تقبیح شده است.
د) روایات دال بر ممنوعیت افشای سر: در روایات نیز به رازداری و عدم افشای سرّ دیگران توصیه های فراوانی شده است . ازجمله این روایات می توان به حدیث امام صادق (ع) اشاره کرد که فرمودند: «من روی علی مؤمن روایه ارید بها شینه و هدم مروته لیسقطه من اعین الناس، اخرجه الله من ولایته الی ولایه الشیطان، فلایقبله الشیطان؛ هرکس سخنی راجع به شخص دیگری نقل کند و با این نقل، قصد داشته باشد مروت او را از بین ببرد و وی را از چشم مردمان بیندازد، خداوند او را از ولایت خود خارج کرده و داخل در ولایت شیطان می کند، اما شیطان نیز او را قبول نمی کند».
در روایت دیگری می فرمایند: «من اطلع علی مؤمن ذنب او سیئه فافشی ذلک علیه و لم یکتمها ... کان کعاملها و علیه وزر ذلک الذی افشاه علیه؛ هر کس از مؤمنی گناهی سراغ داشته باشد و آن را افشا کند و مستور نکند ... گناهی هم اندازة گناه افشا کرده بر عهدة وی است» همان گونه که از این روایات به دست می آید ، شارع مقدس از اسرار افراد به عنوان یکی از حقوق خصوصی آنها حمایت کرده است.
5. ممنوعیت تجسس در جرایم منافی عفت:
در تعریف جرایم منافی عفت می توان گفت، جرایمی است که ناشی از روابط نامشروع و خارج از علقة زوجیت زن و مرد و برحسب عرف و احساسات جامعه، قبیح بوده یا اعمالی است که شرع مقدس ممنوع کرده و منافی عفت یا اخلاق عمومی جامعه است که از مصادیق آن روابط نامشروع زن و مرد یا تظاهر به فسق در انظار عمومی است. ماده 102 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 ، هرگونه تحقیق و حتی پرسش در جرایم منافی عفت را ممنوع کرده و با فرض ایجاد زمینة قانونی برای تحقیق، آن را فقط از وظایف قاضی دادگاه (نه ضابطان و نه دادسرا) دانسته است.
مقاله « تجسس در حریم خصوصی مکانی اشخاص با رویکرد امنیت اخلاقی» نوشته سعید عطا زاده و همکاران در فصلنامه «پژوهش های اطلاعاتی و جنایی»، سال دهم، شماره چهارم، در زمستان 94 انتشار یافته است./205/ف