vasael.ir

کد خبر: ۶۹۶۶
تاریخ انتشار: ۲۹ آذر ۱۳۹۶ - ۱۳:۲۷ - 20 December 2017
درس خارج فقه فرهنگ آیت الله محسن اراکی/ جلسه 2

بیان ترویجی می تواند هنجارهای درستی در جامعه شکل دهد

وسائل – آیت الله اراکی، دبیر مجمع جهانی تقریب مذاهب در دومین جلسه درس خارج فقه فرهنگ اسلامی گفت: نوع دوم از رفتارهای ترویجی، «ترویج ترغیبی» است یعنی در جامعه شناخته شده است ولی مردم بدان پایبند نیستند و گاهی در انجام آن رفتار سستی می کنند.

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل، آیت الله محسن اراکی، در جلسه دوم درس خارج فقه فرهنگ اسلام به اقسام بیان ترویجی و ادله آن پرداخت و گفت: گاهی ترویج هنجار ناشناخته است یعنی چیزی هنجار، معروف و متداول نیست و می خواهیم آن را هنجار، معروف و متداول کنیم.
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه گفت: تمام ادله داله بر رجحان امر به معروف دلالت بر رجحان چنین امری دارد. اگر این معروف واجب باشد، هنجارسازی آن نیز واجب است و اگر آن رفتار از لحاظ شرعی واجب نباشد اما شرعاً محبوب و مطلوب باشد رجحان غیر الزامی است.
وی در پایان به سه روایت در زمینه هنجارسازی اشاره کرد و اظهار داشت: بسیاری از مشکلات که با آن مواجه هستیم به خاطر عدم جلوگیری از اشاعه گناهان و ناهنجاری هاست.


تقریر کامل درس


خلاصه ای از مباحث گذشته
فقه کلان فرهنگ، فقهی است که مکلف بدان فقه، حکومت است؛ یعنی جامعه ای که از حکومتی برخوردار است که همان حکومت رفتار اجتماعی را شکل می دهد. بحث ما هنوز به فقه کلان فرهنگ نرسیده است و به صورت مقدمه باید فقه خرد فرهنگ را تبیین کنیم زیرا فقه فرهنگ، با این نگاه فرهنگ درست تبیین نشده است.
گاهی بیان برای تعلیم است که بدان بیان تعلیمی می گوییم مانند تدریس و آموزش دادن که از این صنف است.
گاهی بیان برای اظهار است و مطلوب ما همان اظهار است مانند این که از شخصی بخواهید در دادگاه شهادت دهد که حق با شماست که اینجا اظهار و اعلام مطلبی صورت می گیرد. معمولاً رسانه ها از مقوله بیان ترویجی استفاده می کنند حتی تعلیمی که در رسانه ها صورت می گیرد از همین قسم است زیرا ذاتاً رسانه ابزار ترویج است. بنابراین فرق رسانه با مدرسه همین است. ممکن است که در مدرسه ای نیز ترویج باشد اما امر دیگری است ولی کار رسانه ترویج است و چنین ماهیتی دارد. مباحثی که در این بخش بحث می شود ارتباط زیادی با مباحث رسانه دارد.


روال بیان ترویجی که اشاعه مطلبی است چهار قسم است: گاهی بیان ترویجی به عادی سازی هنجار یا پدیده می پردازد. همین کار بر دو قسم است: الف) هنجارسازی؛ گاهی چیزی هنجار جامعه نشده است و جامعه بدان عادت پیدا نکرده و به معروف تبدیل نشده است. گاهی با بیان ترویجی می توان مطلبی را در جامعه به معروف تبدیل نمود. ب) گاهی چیزی در جامعه منکر و ناهنجار است و با بیان ترویجی ناهنجاری را به هنجار تبدیل می کنیم.
کار رُسُل تثبیت سنن حسنه است. این که گفته می شود فلان چیز سنت رسول الله است، به این معناست که این موارد هنجار است. مواردی که رسول خدا آنها را به هنجار تبدیل کرده است. هنجار رفتاری رسول اکرم صلی الله علیه و آله باید به رفتار هنجاری جامعه مبدل شود.
کار اسوه ها ترویج و هنجارسازی است. الگو باید در جامعه هنجارسازی کند و فرهنگ درست کند. بنابراین باید ارتباط فرهنگ با دین روشن شود که هویت دین، هویت فرهنگ جامعه است و معنای سنت رسول الله یعنی همان فرهنگی که ایشان به فرهنگ هنجاری تبدیل کردند و در جامعه پایه گذاری کردند. پس بحث سنت رسول الله صلی الله علیه و آله با بحث هنجارها ارتباط بسیار نزدیکی دارد.
پس گاهی معروفی وجود دارد و با ترویج اشاعه ای تبدیل به هنجار می شود و گاهی با ترویج اشاعه ای منکری به معروف تبدیل می شود. البته ممکن است با ترویج اشاعه ای معروفی را به منکر تبدیل کنند. گاهی ممکن است جامعه ای حجاب را منکر بدانند و اشتباه می کنند. این چنین نیست هرچه در جامعه رواج داشته باشد هنجار درستی است بلکه گاهی هنجارهای غلط در جامعه رواج پیدا می کند. در جامعه پیش از اسلام، دختر کشی نوعی هنجار شده بود.


این بیان ترویج و فرهنگ سازی است و صرفاً تحریم نمی کند. بنابراین کار معلم با مبلغ متفاوت است. ممکن است شخصی معلم خوبی باشد اما مبلغ خوبی نباشد. باید این دو تفکیک شود. زمانی که معروف را تعریف کردیم و فرهنگ را بیان کردیم مرادمان منظومه پسندها و ناپسندهای جامعه است. مساله امر به معروف و نهی از منکر که بیان می شود ارتباط بسیار  نزدیکی با فرهنگ دارد. امر به معروف یعنی نیکی را به هنجار جامعه تبدیل کنید. نهی از منکر یعنی مانع تبدیل شدن منکر به هنجار اجتماعی شوید.
الان یکی از مباحث مهم این است که در فیلم های تلویزیونی، کارهای بد را نشان دهند یا خیر؟ باید دقت لازم شود. گاهی صرف نشان دادن کار زشت ترویج اشاعه ای است ولو این که تشویق وجود نداشته باشد بلکه عادی سازی صورت می گیرد.
در روایات کراهت شدیدی برای رویت شخص مشغول به گناه ذکر شده است. در خیابان اگر انسان ببیند جوان هرزه ای به نامحرم نظر دوخته است شما نباید به او نگاه کنید و بسیار نهی شده است. علت نهی این است که همین نگاه، سبب می شود معصیت در دل ناظر سبک شود و عادی سازی صورت می گیرد.
در آیات زیادی مساله قوم لوط مطرح شده است که فرشتگان به لوط گفتند نیمه شب به همراه خانواده ات از شهر خارج شو. (قالُوا یا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلاَّ امْرَأَتَکَ إِنَّهُ مُصیبُها ما أَصابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَریب‏)؛ کلمه «لایلتفت» برای این است که امر ما برای عذاب قوم صادر شده است. نگاه کردن به قومی که امر الهی بر عذاب آنان است، در شما اثر می گذارد.
روایتی در این زمینه وجود دارد که خاقانی نیز بسیار زیبا در شعر آورده است. حضرت امیرمومنان علیه السلام زمانی که به ایوان مدائن رفتند دو رکعت نماز خواندند و تمام نگاهشان عبرتی بود. زمانی این اشخاص بسیار قدرتمند بودند اما الان این ساختمانشان در چه وضعیتی است؟!


اقسام بیان ترویجی
بحث ما در نوع سوم بیان بود که در فقه فرهنگ خرد به بیان احکام گفتارها پرداختیم.
سابقاً به احکام بیان تعلیمی و اظهاری پرداختیم. بحث در قسم سوم بیان احکام یا همان بیان ترویجی است که دو قسم کلی دارد.
قسم اول همان بیانی است که در جهت عادی سازی یا هنجارسازی نوعی رفتار است که در جامعه شناخته شده نیست. به طور مثال مردم فرهنگ هایی مانند توقف پشت چراغ قرمز یا سایر قوانین راهنمایی و رانندگی را نمی دانستند و بعداً این موارد تبدیل به هنجار شد. پس گاهی بیان برای ایجاد هنجار جدیدی می آید تا مردم بدان رفتار عادت کنند.
نظیر همین مورد احکام مربوط به محیط زیست است. زمانی که زندگی ها به شهر نشینی مبدل شد از زباله ها دوری می کردند و به صورت منظم به جمع آوری زباله پرداختند و اجازه ندادند با تجمع کثافات و آشغال، بیماری در بین مردم رواج پیدا کند که نوعی فرهنگ و هنجار درست است. بیانی که سبب می شود مردم این رفتار درست را داشته باشند همان بیان ترویجی است.
نوع دوم از رفتارهای ترویجی، «ترویج ترغیبی» است؛ یعنی در جامعه شناخته شده است ولی مردم بدان پایبند نیستند و گاهی در انجام آن رفتار سستی می کنند. در همین راستا بیان ترویجی می آید که سبب ترغیب مردم برای آن رفتار می شود. به طور مثال مردم شهرنشین هستند و به قوانین راهنمایی و رانندگی یا محیط زیست آگاه هستند و می دانند که باید این قوانین رعایت شود اما رعایت نمی کنند و نیاز به بیان ترغیبی دارند تا سبب شود رعایت کنند. این بیان ترغیبی، هنجارسازی نیست بلکه وادار سازی به رعایت هنجار متعارف و شناخته شده است.
شاید این دو نوع بیان ترویجی تا حدودی در احکام متفاوت باشد.


بیان ترویجی هنجارساز
این بیان نیز دو قسم است:
- گاهی ترویج هنجار ناشناخته است؛ چیزی هنجار، معروف و متداول نیست و می خواهیم آن را هنجار، معروف و متداول کنیم. کاری کنیم که مردم در عروسی ها این کار را انجام دهند یا در غم ها و سوگواری ها این نوع رفتار را داشته باشند.
- گاهی تبدیل هنجار به هنجار دیگر صورت می گیرد.
در نوع دوم چیزی که منکر است در جامعه به معروف تبدیل می کنیم و ناهنجاری را به هنجار دیگر تبدیل کنیم. البته عکس این عمل نیز ممکن است که هنجار به ناهنجار تبدیل شود.
ابتدا درباره بیان ترویجی هنجارسازی از نوع اول سخن می گوییم؛ یعنی ترویج چیزی که اصلاً در جامعه شناخته شده نیست.
حکم این نوع بیان ترویجی این است که اگر بر فعل یا رفتاری، منفعتی بار شود یا منشاء دفع ضرری باشد. (چه منفعتی که در شرع به عنوان منفعت مردم بر آن تاکید شده است مانند نماز، روزه، حج و انفاق برای فقرا یا این که این که بین مردم شناخته شده نیست مانند وصیت به ثلث اموال.)
اگر شخصی با بیان ترویجی این کار را انجام دهد که مثلاً وصیت به ثلث اموال را در بین جامعه ترویج دهد کار بزرگی انجام داده است.
هنجار خوبی که در بین مردم شهر دزفول مشاهده کردم این بود که شبهای فرد را از نیمه ماه مبارک رمضان به احیا و شب زنده داری می پرداختند. علمای شهر زحمت کشیده اند و این مورد را در بین مردم هنجار کرده اند.
ادله دال بر رجحان شرعی اعم از این که به وجوب برسد یا این که مستحب باشد به صورت ادله عامه و خاصه وجود دارد که ابتدا به ادله عامه اشاره می کنیم.


ادله عامه
تمام ادله داله بر رجحان امر به معروف دلالت بر رجحان چنین امری دارد. اگر این معروف واجب باشد، هنجارسازی آن نیز واجب است و اگر آن رفتار از لحاظ شرعی واجب نباشد اما شرعاً محبوب و مطلوب باشد رجحان غیر الزامی است. بیان هنجارسازانه از چنین نوع رفتار نیز مستحب مطلوب است.
این مباحث می تواند به رسانه جهت دهد. کار رسانه همین است که ما فقه آن را بیان می کنیم و شیوه هنجارسازی علم است. اصحاب دانش این کار که بخشی نیز مربوط به روان شناسی یا ادوات رسانه ای است باید دخالت کنند و ما در کار دانشگاه دخالت نمی کنیم منتهی آنان نیز نباید در کار ما دخالت کنند.
این که چه کاری را باید ترویج کرد و چه رفتاری را باید به هنجار تبدیل کرد و این هنجارسازی خوب یا بد است و اگر خوب است الزامی است یا خیر، این کار ماست که مشغول به بیان آن هستیم.
بعد از این که فهمیدیم این بیان خوب است حال باید چگونه باشد تا بتواند فعل خوب را هنجار کند نیازمند فن و تجربه است و مربوط به فقه نیست. البته ممکن است گاهی در روایات ما نیز اشاره ای از باب حکمت شده باشد و این جدای از فقه بدان معنایی است که بحث می کنیم.
اگر ما دانشکده ای به نام رسانه داشتیم، این نوع فن و رشته علمی باید کاملاً تفکیک می شد.


بررسی ادله روایی
به عنوان مثال به برخی از روایات  اشاره می کنیم. در وسائل الشیعه باب الأمر والنهی می فرماید:
- وَ فِی عِقَابِ الْأَعْمَالِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْخُرَاسَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَیُّمَا نَاشِئٍ نَشَأَ فِی قَوْمِهِ ثُمَّ لَمْ یُؤَدَّبْ عَلَى مَعْصِیَةٍ کَانَ اللَّهُ أَوَّلَ مَا یُعَاقِبُهُمْ بِهِ أَنْ یَنْقُصَ فِی أَرْزَاقِهِمْ. وسائل الشیعه ج 16 ص 133
روایت حسنه است.
جوانی که در جامعه ای رشد می کند، اگر جلوی معصیتی گرفته نشود، (کلمه تأدیب همان هنجارسازی است) خداوند متعال رزق آنان را کم می کند.
از این روایت مشخص می شود مشکلاتی که در جامعه داریم از کجا نشأت می گیرد. این روایات با هیچ شخصی تعارف ندارد. این مساله آغاز عقاب الهی است.


روایت دیگر
- عن الحسن بن فضّال قال: قلت للرضا علیه السّلام: لم سمّی الحواریّون حواریّین؟ قال: أمّا عند الناس فإنّهم سمّوا حواریّین لأنّهم کانوا قصّارین یخلصون الثیاب من الوسخ بالغسل، و هو اسم مشتقّ من الخبز الحوار، و أمّا عندنا فسمّی الحواریّون حواریّین لأنّهم کانوا مخلصین فی أنفسهم و مخلصین لغیرهم من أوساخ الذنوب بالوعظ و التذکیر. روایت پنجم از این باب
چرا به حواریون، حواریین گفته می شود؟ حضرت در پاسخ فرمودند: ما به آنان حواریین می گوییم زیرا آنان از گناه خالص شده بودند و دیگران را ازگناه پاک می کردند. (اشاره به همان هنجارسازی دارد)


روایت دیگر
- مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ بِشْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عِصْمَةَ قَاضِی مَرْوَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی حَدِیثٍ قَالَ: فَأَنْکِرُوا بِقُلُوبِکُمْ وَ الْفِظُوا بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ صُکُّوا بِهَا جِبَاهَهُمْ وَ لَا تَخَافُوا فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَإِنِ اتَّعَظُوا وَ إِلَى الْحَقِّ رَجَعُوا فَلَا سَبِیلَ عَلَیْهِمْ إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ هُنَالِکَ فَجَاهِدُوهُمْ بِأَبْدَانِکُمْ وَ أَبْغِضُوهُمْ بِقُلُوبِکُمْ غَیْرَ طَالِبِینَ سُلْطَاناً وَ لَا بَاغِینَ مَالًا وَ لَا مُرِیدِینَ بِالظُّلْمِ ظَفَراً حَتَّى یَفِیئُوا إِلَى أَمْرِ اللَّهِ وَ یَمْضُوا عَلَى طَاعَتِهِ.
نسبت به منکر در دلتان موضع منفی بگیرید و نفرت از آن در قلب ایجاد کنید و با زبانتان نیز بر علیه منکر بشورید. صریحاً نهی از منکر کنید و با خجالت نباشد.
ان شاء الله هفته آینده بحث را ادامه خواهیم داد./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر

 

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار
اوقات شرعی
۰۹ / ۰۱ /۱۴۰۳
قم
اذان صبح
۰۵:۳۳:۱۱
طلوع افتاب
۰۶:۵۸:۱۴
اذان ظهر
۱۳:۱۱:۵۳
غروب آفتاب
۱۹:۲۴:۵۴
اذان مغرب
۱۹:۴۱:۵۲