به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه پنجاه و هفتم درس خارج فقه رسانه که در روز یکشنبه مورخه 10 اردیبهشت سال 96 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به ادامه بررسی هتک حرمت مومن در پیام رسانه پرداخت و گفت: از آیات مختلف که بدان تمسک کردیم استفاده می شود که اشاعه تهمت، فعل حرام و کار خلاف در جامعه حرام است به خصوص اگر موجب هتک حرمت مومن شود، حرمت رسانه ای کردن شدیدتر می شود که نمونه بارز آن در ماجرای افک نسبت به یکی از همسران پیامبر گرامی اسلام اتفاق افتاده است.
وی در ادامه گفت: فقها فتوا داده اند هر چیزی که موجب هتک حرمت به مومن شود حرام است و ما به وسیله فعل حرام نمی توانیم سراغ فعل خوب برویم و اگر می خواهیم پیام سیاسی، دینی و یا تبلیغاتی به مخاطب برسانیم نباید به وسیله حرام انجام دهیم و قطعاً چیزی که بخواهد به وسیله حرام یا مقدمات محرمه صورت گیرد، نتیجه اش همان وضعیتی است که امروز در جامعه شاهد هستیم.
این استاد حوزه در پایان گفت: یکی از مقصرین نهادها در این مساله خود رسانه است که از ابتدا ضائقه مردم را خراب کرده است و حساسیت و تب خاصی را در جامعه شکل داده است، البته رسانه ملی هدف خوبی را دنبال می کند زیرا می خواهد شور انتخابات بالا رود اما نباید اجازه دهد که مناظرات به اتهام زنی و اشاعه فحشا تبدیل شود.
تقریر کامل درس استاد رفعتی نائینی به شرح ذیل است:
خلاصه ای از درس گذشته
شعر در بحث هنر و فقه رسانه از مباحثی است که بدان پرداخته می شود. خواهیم گفت فی نفسه شعر هنر بشری و حلال است اما موارد حرام نیز داریم و از این هنر در جهت حرام نیز استفاده می شود که هم سرودن آن حرام است و هم گوش کردن آن حرام است. یکی از مصادیق لهویات که فقها بدان متعرض شده اند، شعرهای باطل است که از لحاظ اعتقادی، فرهنگی و فکری مشکل دارد. گاهی به وسیله عروسک صدای زن پخش می شود.
پس اصل شعر اشکال ندارد اما گاهی خواننده شعر ضدیت آشکار با نظام اسلامی دارد و از افراد فاسق و فاجر است. در اولی و دومی پاسخ روشن است که اگر محرمات دیگری به عناوین اولیه یا ثانویه در آن وجود نداشته باشد اشکال ندارد. اما گاهی عنوان ثانوی پیدا می کند که اشکال دارد مثلا ترویج مجالس کفار و ضد انقلاب باشد که از آن باب حرام می شود. ممکن است عنوان ثانوی در اینجا بیاید و از باب عناوین ثانوی حرام شود.
شنیدن صدای دختر یا زن همراه با شنیدن صدای نوجوان به گونه ای که مخاطب تصور کند بچه است. گاهی عروسک پسر یا انیمیشن پسر را نشان می دهد مثلاً از کارتن هایی است که پسر یا زن می خواند برای بیننده تداعی می کند که پسر می خواند ولی در واقع زن است. برخی افراد در رسانه ملی هستند که با این که سن بالایی دارند اما صدایشان مانند کودک شش ساله است و در دوبلاژ کار می کنند. این صدا متفاوت است و دیگر صدای زن نیست و شبیه صدای کودک خردسال است و حرمت ندارد.
پخش صدای طرب انگیز حرام است و شنیدن آن ولو این که از رادیوهای بیگانه باشد نیز حرام است. پس اگر این طور باشد که شنیدن از صدای آمریکا به طریق اولی باید حلال باشد زیرا رسانه اسلامی نیست. لذا این این سوال نسبت به شنیدن باشد که مذهب و دین تاثیری ندارد، پس شنیدن صدای غیر مسلمان تاثیر در عدم حرمت ندارد. ثانیاً نسبت به فردی که موسیقی حرام را می نوازد دو دیدگاه وجود دارد: یکی این که تکالیف برای همه بندگان است و مربوط به همه می شود و کفار نیز در احکام مکلف هستند منتهی این شخص جاهل به این حرمت است زیرا نسبت به قوانین در اسلام تحقیق نکرده است تا اعتماد و اطمینان پیدا کند. کفار نه تنها نسبت به کفر و عدم ایمانشان مواخذ می شوند بلکه نسبت به تکالیف و احکام نیز مواخذه می شوند. طبق این نظر بر این فرد نیز حرام می شود.
اگر آهنگ طرب انگیز و متناسب با فسوق و فجور نیست از دو حال خارج نیست؛ یا این فرد که الان می شنود آن موقع ترانه را با این آهنگ شنیده است و تداعی می کند؛ اگر چنین وضعی بود که به قدری اشعار را با آن صحنه دیده که تداعی می کند، از باب موسیقی حرام نیست بلکه هر چه تحریک کننده شهوت حرام باشد حرام است. خود این شعر عشقی که انسان را تحریک حرام می کند حرام است. یا این فرد تازه این آهنگ را می شنود و چیزی برای او تداعی نمی کند. کسی که شعر عشقی حرام می سراید کار حرامی مرتکب شده است و این ربطی به موسیقی ندارد. حرمت در مورد اول این سوال از باب دیگری است که توضیح آن را بیان کردیم.
هتک حرمت مومن
یکی دیگر از محرمات پیام رسانه که خیلی مورد ابتلا هست بحث هتک حرمت مومن است. هتک حرمت مومن فی نفسه از گناهان کبیره است و علاوه بر این مسئولیت حقوقی دارد و آبرویی که از مومن ریخته باید اعاده کند و هم کیفر دنیوی و هم عقاب اخروی دارد. برای استدلال به حرمت این عمل به خصوص اشاعه و رسانه ای کردن حرمت شکنی مومن آیات و روایات فراوانی وجود دارد که بدان تمسک می کنیم.
آیه اولی که بدان در جلسه گذشته اشاره کردیم آیه 148 سوره مبارکه نساء بود:
(لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللَّهُ سَمیعاً عَلیماً)
سوء به معنای هر گونه بدی است که شامل فحش، تهمت، مذمت و غیب گویی می شود.
جهر یعنی علنی و رسانه ای کردن این مساله و لا یحب دلالت بر حرمت دارد.
آیه دوم
(إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ) سوره مبارکه نور آیه 19
معنا کردیم فاحشه و فحشا به افعالی گفته می شود که قباحت آن بسیار زیاد است. تهمت زدن از گناهان کبیره است زیرا یکی از فواحش است.
اشکالی در جلسه قبل وارد کردیم که این اشاعه فحشا یعنی فحشایی وجود داشته باشد و بعد کسی افشا کند.
پاسخ دادیم که اگر اولا فحشایی وجود داشته باشد و کشف ستر کنیم و اگر گناهی مرتکب نشده و تهمت بزنیم حرام و گناه است.
عرض شد در ذیل آیه روایتی که از امام کاظم علیه السلام که مرحوم کلینی در کافی آورده اند، در مورد فردی که از حضرت سوال کرد: در مورد یکی از برادران دینی کاری نقل کرده اند که انجام داده است و خود ایشان تکذیب کرده است، در حالی که جمعی از افراد موثق این مطلب را در مورد او نقل کرده بوده اند. امام علیه السلام فرمودند: «کذّب سمعک و بصرک عن أخیک»؛ حضرت فرمودند گوش و چشمت را تکذیب کن ولو این که 50 نفر در مورد او سخن بگویند. آنچه همان مومن می گوید تصدیق کن و آن 50 نفر را تکذیب کن. حق نداری این مطلب را رسانه ای و علنی کنی تا موجب ننگ او شود. حق نداری شخصیت او را ترور کنی.
این آیه در ادامه داستان آیات افک آمده است که در سوره نور ملاحظه می فرمایید.
نکات تفسیری و فقهی زیادی از این آیه و روایتی که در ذیل آن امام کاظم علیه السلام فرموده است به دست می آید.
نکات زیادی در این مساله است که ما بحث تفسیری نداریم ولی خوب است که این داستان را از آیه افک به بعد ملاحظه فرمایید زیرا در این مساله احکام فقهی زیادی وجود دارد.
یکی از نکاتی که از آیه استفاده می شود این است که برخی از گناهان است که نه تنها قبیح است بلکه دوست داشتن آن نیز مانند تهمت گناه کبیره است.
این که پخش شود حتی اگر شخص پخش نکند و صرفاً علاقه داشته باشد که پخش شود گناه کبیره است.
نکته دوم
از این آیه استفاده می شود که برخی از گناهان هم کیفر دنیوی و هم کیفر اخروی دارد در حالی که برخی از گناهان فقط کیفر اخروی دارد:
(لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون) سوره مبارکه نور آیه 19
مانند بحث زنا که اگر لو رفت هم حد دنیوی و هم عذاب اخروی دارد. معنای حد دنیوی این نیست که بخشیده شد و عذاب اخروی ندارد. برخی از گناهان هم در دنیا و هم در آخرت کیفر دارد.
بردن آبروی مومن چنین است مانند رسانه ای کردن شایعه ای که صحت ندارد.
در بحث بعدی خواهیم گفت حاکم اسلامی موظف است برای این که افراد دچار این گناه در جامعه نشوند کسی که شایعه پراکنی می کند باید حد بزند و تعزیر کند.
در این آیه، علاوه بر این نشان می دهد که مفسده اشاعه فحشا و لو دادن و تهمت زدن که مقصود بیشتر تهمت زدن است بسیار مورد تقبیح واقع شده است.
آیه سوم
(إِنَّ الَّذینَ جاؤُ بِالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِنْکُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَکُمْ بَلْ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَ الَّذی تَوَلَّى کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظیم) سوره مبارکه نور آیه 11
داستان افک
ماجرا جریان تهمتی است که به همسر پیامبر زدند. به هرحال همسر پیامبر است و اگر کسی او را مورد تهمت قرار بدهد در واقع خواسته پیامبر را مورد تحقیر قرار دهد و در جامعه کوچک کند.
اولین کسی که این کار را انجام داد در مورد همسران پیامبر است که یقیناً اهل جهنم است. شایعه و تهمتی که در مورد عایشه بیان کردند صحت نداشت و بهتان بود. قرآن کریم عایشه را در این بهتان تبرئه می کند.
عبدالله بن عبیر شایعه کرد زمانی که همسر پیامبر از کاروان عقب افتاده بود، حتماً خبری در کار بوده و با صفوان که برگشتند حتماً ارتباط خلاف شرعی با صفوان داشته است.
(... لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ )
هر شخصی که این را به دیگری مرتکب کرد گناه خودش را مرتکب شده است. البته کسی که اصل بهتان را ساخته است گناهش بیشتر است. (وَ الَّذی تَوَلَّى کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظیم)
در دو آیه بعد قرآن کریم به گونه دیگری این قضیه را توبیخ می کند.
(إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظیم) سوره مبارکه نور آیه 15
این قدر شما نسبت به مسائل دینی بی موالات بودید که زبان به زبان این مساله را منتقل کردید؛ یعنی از دیگران می شنیدید و می گفتید در حالی که نسبت به این خبر علم نداشتید.
مثل امروز که در فضای مجازی بدون تحقیق مطلبی را که به دستمان می رسد برای دیگران می فرستیم و باز نشر می دهیم.
مردم تصورشان این است که می گویند در تمام شبکه ها و گروه ها هست و امر کوچکی است در حالی که همین مساله آبروی مومنی را می برد. این که شما به چیزی که علم و یقین ندارید آن را نشر دهید و رسانه ای کنید.
ودر ادامه آیه می فرماید:
(وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذا سُبْحانَکَ هذا بُهْتانٌ عَظیم) سوره مبارکه نور آیه 16
چرا شما این طور نبودید که وقتی این خبر به شما می رسد بگویید حق نداریم پخش کنیم؟ چرا این گونه نکردید وقتی که شنیدید؟
از این آیه نیز فهمیده می شود که شایعه سازی و پخش آن حرام است به خصوص شایعاتی که موجب آبرو ریزی برای مومن می شود. از آن بالاتر اگر موجب هتک و آبروی نظام و حاکمیت اسلامی شود یا موجب بی اعتمادی مردم نسبت به نظام اسلامی شود. حفظ نظام از اوجب واجبات و از حفظ آبروی مومن بالاتر است. در رابطه با حفظ آبروی مومن وقتی این آیه را داریم که در همین سوره آمده است باید دقت لازم را داشته باشیم.
آیه دیگر
(إِنَّ الَّذینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ ) سوره مبارکه نور آیه 23
در فقه یکی از مباحثی که داریم در قانون مجازات بحث قذف و اتهام زنی به زنا و فحشا است که حد دارد.
بنابراین از آیات استفاده می شود که اشاعه تهمت و اشاعه فعل حرام کار خلاف در جامعه حرام است به خصوص اگر موجب هتک حرمت مومن شود، حرمت رسانه ای کردن شدیدتر می شود.
رسانه نباید ذائقه مردم را حتی درانتخابات به این سمت بکشاند که حتما باید پته همدیگر را رو کنیم و یا به چیزهایی که اتفاق نیفتاده است همدیگر را متهم کنیم. مساله این است که کسی که ما می خواهیم رای بیاورد با این تهمت زنی رای بیاورد.
این مساله سبب می شود که در دراز مدت برای خود نظام افت داشته باشد و مردم نسبت به همه گروه ها و جناح ها بی اعتماد شوند. باید آفت این قسمت را نیز درنظر گرفت. لذا آن چه که آسیب دید در انتخابات آمریکا به خاطر همین تهمت هایی بود که به همدیگر زدند و افشاگری های بر علیه هم داشتند و حیثیت ابرقدرتی مانند آمریکا را از بین بردند.
امروزه در شبکه های اجتماعی مواردی که رد و بدل می شود صدها برابر رسانه ملی است. گروه ها و کانال هایی که موجود است قدرت شایعه پراکنی را بالا برده است. رسانه دینی و ملی ما باید این مساله را تبیین کند که حرمت وجهه مومن و عدم آسیب رسانی به نظام برایشان مشخص شود.
روایات
از روایات نیز استفاده می شود که حفظ آبروی مومن واجب است و هتک حرمت مومن حرام است و حرمت شدیدی دارد.
این روایات چند دسته است. دسته ای از روایات تببین می کند که حرمت مومن بالاتر از حرمت کعبه است.
مانند روایات علامه مجلسی که در بحارالانوار آورده اند:
رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص نَظَرَ إِلَى الْکَعْبَةِ وَ قَالَ مَرْحَباً بِالْبَیْتِ مَا أَعْظَمَکَ وَ مَا أَعْظَمَ حُرْمَتَکَ عَلَى اللَّهِ وَ اللَّهِ لَلْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنْکَ- لِأَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مِنْکَ وَاحِدَةً وَ مِنَ الْمُؤْمِنِ ثَلَاثَةً مَالَهُ وَ دَمَهُ وَ أَنْ یُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السَّوْءِ.
مرحبا به این خانه! چه خانه با عظمتی و چقدر خدا عظمت تو را برزرگ قرار داده است و بعد فرمود: خدا در رابطه با تو چیزی را حرام کرده است اما در رابطه با مومن سه چیز را حرام شمرده و محترم قرار داده است.
به صورت متواتر این روایات بیان شده است و تعبیر شده است که در جامع الاحادیث چند روایت بدین صورت آمده است.
بنابراین فقها فتوا داده اند هر چیزی که موجب هتک حرمت به مومن شود حرام است و ما به وسیله فعل حرام نمی توانیم سراغ فعل خوب برویم. می خواهیم پیام سیاسی، دینی و یا تبلیغاتی به مخاطب برسانیم اما به وسیله حرام انجام دهیم. چیزی که بخواهد به وسیله حرام یا مقدمات محرمه صورت گیرد، نتیجه اش همان وضعیتی است که امروز در جامعه شاهد هستیم که برخی حصر و عده ای ممنوع التصویر و گروهی منحرف می شوند.
خشت اول گر نهد معمار کج تا ثریا می رود دیوار کج
خشت اول رسیدن به ریاست جمهوری را وقتی کج قرار دادند تا آخر دچار انحراف می شوند.
در دوره های قبل تبلیغات ریاست جمهوری سالم تر بود. برنامه ها را بیان می کردند و انصافاً زمانی که برنامه ها بیان می شد، مردم قضاوت می کردند. نهایتاً برنامه های دیگری را نقد منصفانه داشته باشند.
یکی از مقصرین نهادها در این مساله خود رسانه است که از ابتدا ضائقه مردم را خراب کرده است و حساسیت و تب خاصی را در جامعه شکل داده است. البته رسانه ملی هدف خوبی را دنبال می کند زیرا می خواهد شور انتخابات بالا رود اما نباید اجازه دهد که مناظرات به اتهام زنی و اشاعه فحشا تبدیل شود.
عده ای از ضد انقلاب در آن طرف آب منتظر شکار چنین صحنه هایی از مناظرات هستند تا بر علیه نظام مقدس اسلامی بهره ببرند و سیاه نمایی کنند. اگر یکی از شخصیت های نظام آسیب ببیند این مساله متوجه نظام نیز خواهد شد و نباید از این مساله غافل شد.
پس این دسته ای از روایات بود که حرمت مومن را از حرمت کعبه بالاتر می داند که بیان شد.
بحث ما فقط مناظرات تلویزیونی نیست بلکه سخنرانی هایی که در مجامع مردمی نیز شکل می گیرد باید مورد توجه قرار گیرد.
رسانه و بزرگان مسائل فقهی هتک حرمت مومن را شفاف تبیین نکرده اند و مردم نیز که رسانه و شبکه های اجتماعی در اختیار دارند از این مسائل فقهی بی خبرند. خیلی از مردم متدین هستند و اگر از این مسائل با خبر شوند بسیاری از این امور را انجام نخواهند داد./926/ص
تقریر: محسن جوادی صدر