به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه چهل و یکم درس خارج فقه رسانه که در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، محرمات رسانه را در قالب سه نوع بحث مطرح کرد و گفت: پیام رسانه چه در رسانه های دینی و چه در رسانه مجاز که قرار است توسط مسلمانی صورت گیرد نباید همراه با حرام باشد مثلاً اگر همراه با موسیقی محرم، تهمت، غیبت و کذب باشد طبق نظر همه فقها حرام است ولو با دیالوگ قرآنی صورت گیرد.
این استاد حوزه در ادامه گفت: در بحث موسیقی برخلاف روش غالب فقها که سراغ حکم رفته اند و بعد بحث موضوع و جوانب را مطرح کرده اند، ابتدا بحث موضوع شناسی داشته ایم که اصلاً غنایی که موضوع حرمت شرعی باشد، چه چیزی هست؟ و این از مباحث پرکاربرد در فقه رسانه است.
ایشان در پایان گفت: معانی متعددی در مورد غنا در کتب لغت بالاخص کتب معتبر عربی مانند قاموس و غیره آمده است که در این بحث ما به جنبه فقهی مساله خواهیم پرداخت زیرا دامنه معنای غنا در لغت و عرف گسترده است.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
در اهمیت وظیفه و مسئولیت نهادینه کردن اخلاق در جامعه برای رسانه به روایت مولا امیرمومنان علیه السلام در رابطه با پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم اشاره کردیم که این گونه توصیف می فرمایند: (وَ مِنْهَا طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ قَدْ أَحْکَمَ مَرَاهِمَهُ وَ أَحْمَى مَوَاسِمَهُ یَضَعُ ذَلِکَ حَیْثُ الْحَاجَةُ إِلَیْهِ مِنْ قُلُوبٍ عُمْیٍ وَ آذَانٍ صُمٍّ وَ أَلْسِنَةٍ بُکْمٍ مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ وَ مَوَاطِنَ الْحَیْرَةِ )
همیشه ابزار طبابت با خودش بود و حتی تیغ جراحی نیز داشت و می دید کجا ویروس و آسیب در جامعه آمده است که آن را شناسایی می کرد و برای درمان روحی افراد جامعه می رفت. در آن روز رسانه نبود و باید شخص پیامبر این درمان روحی اخلاقی جامعه را انجام دهد و وارد خانه و کوچه و بازار شود تا رساننده پیام دین باشد و به هر جایی که نیاز است برساند.
رسانه، قوه قضاییه نیست تا مجازات نماید. رسانه بسان پزشک است و این موارد را بیماری جامعه می بیند. اعتیاد، افزایش طلاق و غیره بیماری روحی است. آمار طلاق در کل کشور در سال 95 ، 23 درصد است. تهران در طلاق آمار اول را دارد و متاسفانه 40 درصد است. درمنطقه شمیرانات تهران این آمار 50 درصد است. رسانه باید بررسی کند که چه ناهنجارهای اجتماعی در جامعه است و برای رفع آن بکوشد. مقصر عامل طلاق رسانه نیست اما می تواند جلوی گسترش آن را بگیرد. عوامل و نهادهای مختلفی در این امر دخیل است که یکی از آنان رسانه های بیگانه است. البته بسیاری از سریالهایی که داریم امر طلاق را گسترش می دهد. این مساله برای حکومت اسلامی ننگ است. رسانه می تواند تلاش کند که درصد آمار طلاق پایین بیاید. اگر تلاش نکنیم این آمار روز به روز در همه جای مملکت افزایش می یابد.
باید رسانه طبیب روحی و اخلاقی باشد و همراهش داروی اخلاق باشد و تمام خطاکاران و بزهکاران جامعه را بسان بیمار ببیند و آنان را مجرم نداند. نحوه نگاهی که پزشک به بیمار دارد ترحمی و هدایت گر است. طبیب می گوید اگر این ویروس را خارج نکنی سبب مرگ تو خواهد شد. طبیب دلسوزانه سخن می گوید. لذا رسول خدا نسبت به مردمی که ایمان نمی آوردند دلسوز بود که چرا به طبابتش توجه نمی کنند. رسالت سنگینی که رسانه دینی دارد همین است باید مانند پیامبر عمل کند. نقش رسانه مانند رسالت دار دینی است نه این که خودش یک انسان باشد و در این ایفای نقش تردیدی نیست که می تواند اخلاق یا ضد اخلاق را ترویج کند.
روزگاری نیاز به تبلیغ چهره چهره بود اما امروزه نیمی از علوم و تبادل اطلاعات توسط رسانه ها و شبکه های مجازی صورت می گیرد. الان وجه شباهت های زیادی بین انسان و رسانه وجود دارد مانند رسانه های سه بعدی و حتی هفت بعدی که شخص را مجسم می کند و این در اثر نوری است که متصاعد می شود و حتی اشیائی مانند ماشین را تجسم می کند.
ما رسانه هایی داریم که مجاز است حضور داشته باشند مانند رسانه ورزشی که مجاز است یا رسانه ای که کل برنامه های آن تبلیغات بازرگانی است. ما رسانه دینی را واجب می دانیم که باید حضور داشته باشد و بایدهایی که گفتیم در این مورد است و نباید از رسانه مجاز و مکروه این موارد را انتظار داشت. در مباحث آینده نبایدها را باید بگوییم و بسیاری موارد در رسانه های مجاز نیز مشترک است و این مواردی که گفتیم مقدمه ای برای نبایدهاست، مثلاً رسانه تبلیغاتی بازرگانی نباید موسیقی حرام داشته باشد که مشترک با رسانه های حرام است. در این بحث نبایدها تمام رسانه ها مشترک هستند. مثلاً در رسانه دینی نباید بی حجاب نشان داده شود که این امر در مورد رسانه مجاز نیز نباید وجود داشته باشد.
ما مبانی فقهی را بیان کردیم و با آیات و روایات اثبات کردیم که این موارد جزء وظایف رسانه دینی است و نه رسانه های مجاز. شما در ارزیابی عملکرد رسانه دینی نمره دهید و به این بحث ما ارتباطی ندارد. البته شاید بتوان گفت که وظیفه صدا و سیما تاسیس رسانه دینی نیست. علاوه بر شبکه قرآن باید شبکه های مجاز دیگری مانند شبکه سه، نسیم و ورزش نیز داشته باشد. لذا در بحث های آینده که نباید ها را می گوییم اگر موارد خلافی در رسانه ملی مشاهده شود این قابل اشکال است.
به پیام حضرت آقا به جناب سرافزار مراجعه کردم و دیدم تصادفاً و ناخواسته، البته خوشبختانه این ده موردی که به عنوان هدف بیان کردیم در پیام ایشان آمده است و مبانی فقهی حضرت آقا را در حکم به آقای سرافراز آورده ایم. از این حکم استفاده می شود که وظیفه رسانه باید دینی باشد. حضرت آقا در پیام به جناب سرافراز این ده پیام مورد بحث ما را بیان فرموده اند.
من معتقدم که سازمان صدا و سیما مانند ارتش تاسیس شده قبل از انقلاب است. امام(ره) ارتش را منحل نکردند اما در کنار آن سپاه را تاسیس کردند. زمانی که سپاه تاسیس شد ارتش نیز خودش را با طراز نیروی نظامی انقلاب و جمهوری اسلامی وفق داد و ارتش دیگری شد.
بررسی موسیقی و غنا در رسانه
همان گونه که در جلسه گذشته قول دادیم بحث جدیدی را از این جلسه شروع خواهیم کرد.
در مباحث گذشته بایدهای رسانه دینی را توضیح دادیم و به اختصار گذراندیم و ده و ظیفه را برای رسانه دینی ذکر کردیم و وظایف دیگری نیز بود که جهت طولانی نشدن بحث بدان نپرداختیم. علت دیگر این است که به بایدها و نبایدها می پرداختیم و سخن از مصادیق در میان نبود.
در نبایدها، بحث به رسانه دینی اختصاص ندارد و هر رسانه ای اگر بخواهد بر اساس فقه شیعه عمل کند، باید به نبایدهای بحث عمل کند و این موارد برای تمامی رسانه ها وجود دارد ولو این که رسانه صرفاً برای سرگرمی و وقت گذرانی باشد.
ما به سبک و روش مرحوم شیخ انصاری (ره) که در مباحث مکاسب قبل از بحث بیع به مکاسب محرمه پرداخته اند و آن را در 5 نوع بیان کرده اند ما نیز محرمات رسانه را در قالب سه نوع بحث می کنیم:
1- پیامی که همراه با فعل و عمل حرام باشد، مثلاً همراه با موسیقی محرم، تهمت، غیبت و کذب باشد.
پیام دینی چه در رسانه دینی و چه در رسانه مجاز که قرار است توسط مسلمانی صورت گیرد نباید همراه با حرام باشد.
2- پیام هایی که هنجارشکنی می کند وترک واجبات و انجام محرمات را ترویج می کند.
3- پیامی که ترویج افراطی امور لهوی را در بردارد.
ممکن است مقداری از امور لهوی جایز باشد اما اگر در این مساله افراط شد پیامد محرمه دارد زیرا اتلاف عمر و وقت را در بردارد. اتلاف وقت و عمر در کتب فقهی نیز بیان شده است و در مباحث دیگر نیز مطرح شده است و روش فقها این است که همان آیه و روایت را در بحث فقهی مطرح می کنند. در مواردی که روایت و عنوان نداریم از عناوین روز استفاده می کنیم.
اگر در قالب این سه نوع موردی باشد در قالب پیام ضد دین مطرح خواهیم کرد.
بررسی نوع اول
در مورد نوع اول که همراه با موسیقی محرم باشد و به سبک مرحوم شیخ انصاری بدان می پردازیم و در هر نوع چند مساله را بیان می کنیم.
اصل این مطلب که همراه با موسیقی محرم باشد گرچه دیالوگ های قرآنی نیز داشته باشد حرام است.
بحث غنا و موسیقی را در بحث خارج غنا به صورت مفصل بیان کرده ام که برای دوستان قابل دسترسی است و سعی دارم در حدود هفت جلسه به صورت خلاصه بیان کنم تا مشخص شود که موسیقی در فیلم به دو صورت حلال و حرام وجود دارد و قابل تفکیک هستند؟ موسیقی که به عنوان زمینه فیلم و سریال یا برنامه قرار داده ایم به چه صورت می باشد؟ بنابراین بحث را به صورت خلاصه بیان خواهم کرد و نظر فقها و خودمان را بیان می کنیم و جمع بندی خواهیم داشت. در بحث می گوییم اگر نوع حلال بود استفاده اشکالی ندارد و اگر از نوع حرام بود فقها تصریح بر حرمت دارند.
در بحث موسیقی برخلاف روش غالب فقها که سراغ حکم رفته اند و بعد بحث موضوع و جوانب را مطرح کرده اند، ابتدا بحث موضوع شناسی داشته ایم که اصلاً غنایی که موضوع حرمت شرعی باشد، چه چیزی هست؟ در بحث غیبت نیز به همین صورت عمل کرده ایم.
اگر شخصی کار علنی را پشت سر شخص بگوید که شامل غیبت نمی شود و متجاهر به فسق را شامل نمی شود و تخصصاً خارج است.
اگر در این بحث غنا به فرهنگ لغت مراجعه کنید مشکلاتی درست می شود زیرا هر آواز بلندی غنا محسوب می شود، پس نمی توانیم بر اساس معنای لغوی در این قضیه سخن بگوییم.
در عرف نیز به همین صورت است و دامنه گسترده تری دارد اما سخن ما نه در لغت و نه در عرف است بلکه می خواهیم به صورت فقهی سخن بگوییم. اولین و مهم ترین قید غنا، طرب انگیز بودن است و باید با این قید سخن بگوییم. شارع برای موضوع حکم قیودی در نظر گرفته است و باید با همین قیود بدان بپردازیم که همان معنای اصطلاحی غنا است. ما باید درموضوع غنا از روایات استفاده کنیم و نمی توانیم از خودمان چیزی بگوییم.
این بحث بسیار کاربرد است و حتی در مدح خوانی و شبکه های قرآن نیز شاهد موسیقی پس زمینه هستیم که باید مورد بررسی قرار گیرد و اثبات حلیت آن را داشته باشیم تا موسیقی و غنا خلط نشود.
در این بحث دو مقدمه را عرض کنیم:
1- موسیقی آن صدایی است که از دستگاه خارج می شود ولی غنا صدایی است که از حنجره انسان خارج می شود.
2- صدای خوش طبیعت، پرندگان و حیوانات شامل بحث غنا و موسیقی نمی شود.
در کتاب لغت که به کلمه غنا مراجعه می کنیم به معنای «الصوت الحسن» یعنی صدای زیبا آمده است. در برخی کتب صدای بلند را نیز غنا گفته اند. تعبیر «الصوت المطرب» نیز در برخی فرهنگ لغت ها آمده است. صدای همراه با ترجیع و چهچهه نیز به همین معنا آمده است. برخی نیز «رفع الصوت مع الترجیع»گفته اند. برخی لغوین «مدالصوت مع الترجیع» و برخی « تحسین الصوت و مده و موالاته» را بیان کرده اند. در کتب قاموس، لسان العرب و غیره این معانی بیان شده است.
موسیقی از ابزار خارج می شود منتهی در گذشته ابزارهای امروزی وجود نداشته است.
در بحث می خواهیم بگوییم فرق است بین موسیقی که لغت و عرف اهل فن نیز بدان موسیقی می گویند با غنا که مربوط به حنجره است.
این تعاریف شامل همه موارد می شود و صدایی که با حرکت و سکون باشد به صورت عام و وسیع است. در برخی از تعاریف بلند کردن مطرح شده بود.
در برخی از تعاریف نیز از غنا به «صوت الموزون» تعبیر کرده اند و اهل فن و عرف نیز همین را می فهمند و به صدایی که کشش داشته باشد و یا ریتم خاصی داشته باشد غنا می گویند.
آن چه در فقه به عنوان موضوع برای غنا و موسیقی حرام است در جلسه آتی بدان می پردازیم. والحمدلله رب العالمین./926/902/ص
تقریر: محسن جوادی صدر