به گزارش سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ حجت الاسلام والمسلمین لک‌زایی، رییس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در طرح‌نامه فقه سیاسی با اشاره به گستره و قلمرو فقه سیاسی نوشته است؛ یکی از دروسی که در مقطع کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی تدریس میشود درسی با عنوان فقه سیاسی است.
آنچه در این جا آمده، محورهایی است که طی چندین نوبت تدریس این درس، به نظر رسید که میتواند عناوین تدریس و کنفرانس در کلاس، پژوهش دانشجویی و یا به عنوان موضوع رساله کارشناسی ارشد مورد استفاده قرار گیرد.
گستره مباحث فقه سیاسی، که در این جا فقط به مختصری از آنها اشاره شده است، ضرورت تأسیس گرایش فقه سیاسی در دانشگاهها و حوزه های علمیه را بیش از پیش به خاطر میآورد؛1
اگر فقه سیاسی به عنوان مبنای نظم عمومی و رفتارهای سیاسی نظام جمهوری اسلامی ایران در روابط داخلی و خارجی تعریف شود، تأسیس یک رشته مستقل نیز در این زمینه کم خواهد بود.
1. معرفی درس و اهداف آن
درس فقه سیاسی نیز مانند سایر دروس از اهداف شناختی و رفتاری برخوردار است. این اهداف لازم است به دو صورت کلی و جزئی و نیز به تفکیک اهداف شناختی و رفتاری و کاربردی بر شمرده شود. برای پرهیز از تطویل در این جا فقط به ذکر اهداف کلی اکتفا میشود:
1 ـ 1. آشنایی با فقه سیاسی به عنوان دانش تعیین کننده رفتارهای سیاسی مردم مسلمان ایران و جهان اسلام پس از تشرف آنها به دین مبین اسلام تا کنون؛
2 ـ 1. آشنایی با تاریخ تطور فقه سیاسی شیعه و اهل سنت؛
3 ـ 1. آشنایی با چگونگی مواجهه فقهای مسلمان با «حوادث واقعه» و مسائل نو پدید؛
4 ـ 1. آشنایی با وضعیت کنونی فقه سیاسی و چالشهای پیش روی آن؛
5 ـ 1. آشنایی با مکاتب فقه سیاسی؛
6 ـ 1. آشنایی با مفاهیم، مباحث و مسائل مهم فقه سیاسی از قبیل ولایت فقیه؛
7 ـ 1 . آشنایی با یکی از دانشهای سیاسی بومی و اسلامی و جایگاه آن در نسبت با سایر دانشها.
2. مفاهیم و چارچوب نظری
1ـ 2. مفاهیم
ـ چیستی فقه
ـ چیستی سیاست (مکتب هدایت و مکتب قدرت)
ـ فقه سیاسی؛ بینش یا دانش؟ یا هر دو؟
2ـ 2. جایگاه فقه سیاسی در میان معارف سیاسی دینی، از قبیل فلسفه سیاسی، کلام سیاسی، اخلاق مدنی، حقوق و... (فلسفه سیاسی: تعیین ضرورتها؛ فقه سیاسی: تعیین حدود؛ عرف سیاسی و علم سیاست: تعیین شکل)
مطلب مذکور در نمودارهای ذیل قابل نمایش است:
نوع معرفت معرفت عقلایی و فلسفی و کلامی معرفت وحیانی و دینی از جمله فقه عمومی و فقه سیاسی معرفت علمی و تجربی و عرفی معرفت شهودی و عرفانی
کارکرد تعیین ضرورتها، ازجمله ضرورت نیاز به معارف وحیانی و طراحی نظام سیاسی مطلوب و مبانی نظامهایسیاسی تعیین حدود رفتار وکیفیت رابطه انسان وخدا و تعیین جهت گیری های زندگی فرد و جامعه تعیین شکل و شیوه انجام رفتارهای غیرعبادی، و حوزه اقتصاد، سیاست اجتماعمتناسبباپیشرفتـهای علمی و مقتضیات حوزه هنر و زیبایی و احساسات و علایق فردی
نکته قابل یادآوری درباره لایههای معرفتی این است که وجود تعارض، به طور منطقی، در درون هر لایه ممکن است، اما تصور تعارض میان دو لایه معرفتی، باتوجه به اینکه هر کدام به پرسشهای خاص خود پاسخ میدهند متصور نیست؛ مگر اینکه لایه معرفتی مورد بحث دامنه شمول مدعیات خود را آنقدر گسترش دهد که مدعیات لایههای معرفتی دیگر را نیز شامل شود؛ برای مثال هر عالم دینی از یک نظام فلسفی و کلامی و تجربی و شهودی، آگاهانه یا ناآگاهانه برخوردار است و بنابراین فرض، تعارض فقه و فلسفه یا فقه و عرفان و یا علم و دین منطقا فرض درستی نیست، اما فرض تعارض در میان فقه فقها و مکاتب فقهی مختلف یا فلسفه فیلسوفان و مکاتب فلسفی مختلف یا عرفان عارفان و مکاتب عرفانی مختلف و یا معرفتهای تجربی متصور است؛ چنانکه مثلاً در حوزه فلسفه، سه مکتب فلسفی مشاء، اشراق و حکمت متعالیه را در جهان اسلام داریم یا مکاتب کلامی مختلف و یا در حوزه فقه، مکاتب فقهی متفاوت را داریم.
3ـ 2. موضوع فقه سیاسی (تعیین حدود الهی در حوزههای رفتاری مختلف زندگی سیاسی)
ـ روابط شهروندان با یکدیگر
ـ روابط شهروندان با دولت
ـ روابط دولتها با یکدیگر
4ـ 2. هدف و غایت فقه سیاسی (کاربردهای فقه سیاسی)
5ـ 2. معرفی و بررسی متون و آثار مهم در حوزه فقه سیاسی
6ـ 2. گفتمانها و پارادایمها در حوزه فقه سیاسی
ـ گفتمان تقیه (مثال: علیبن یقطین)
ـ گفتمان تغلّب (مثال: فضلالله بن روزبهان خنجی)
ـ گفتمان اصلاح (مثال: محقق سبزواری و نائینی)
ـ گفتمان انقلاب (مثال: امام خمینی)
ـ نسبت گفتمانهای مذکور با گفتمان آرمانی (دولت نبوی، علوی و مهدوی)
ـ ادله ضرورت اجتهاد در تعیین گفتمان سیاسی مناسب برای هر زمان و مکان
کلی بودن مدارک و ادله احکام
فاصله زمانی با دوران ارائه منابع اسلامی
مسائل نوظهور و...
3. مبادی، مبانی و منابع فقه سیاسی
1ـ 3. مبادی و مبانی معرفت شناختی و روش شناختی 2 (منابع تولید دانش و روشها و ابزارهای تولید دانش)؛ شامل عقل، وحی (اعم از قرآن و احادیث)، شهود و تجربه.
در این قسمت به تأثیر دیدگاههای معرفت شناختی و روش شناختی در فقه سیاسی به طور مختصر اشاره می شود. در این جا برای مثال به یک مورد پرداختهایم و آن، نتیجه تزاحم اخباریها و اصولیها در قرن یازده، دوازده و سیزده است:
1. خروج تدریجی مسائلی از علم اصول که اهل سنت در علم اصول داخل کرده بودند و در استنباط شیعه تأثیر نداشت مانند قیاس، استحسان، مصالح مرسله و سد و فتح ذرایع؛
2. وارد کردن تدریجی مسائلی در علم اصول که مورد اختلاف اصولیها و اخباریها بود از قبیل حجیت قطع حاصل از مقدمات عقلیه، تقدم دلیل عقلی قطعی بر دلیل نقلی، حجیت ظهور کتاب و جریان اصل برائت در شبهات حکمیه شرعیه.3
2ـ 3. مبادی و مبانی هستیشناختی؛ شامل مبدأ (جهان آفرین)، جهان آفرینش و سرانجام هستی.
3ـ 3. مبادی و مبانی انسانشناختی (جبر و اختیار، کمالطلبی، اصالت فرد یا جمع، عقلگرایی یا شهوت گرایی و....)
4ـ 3. مبادی و مبانی اخلاقی (مبارزه با موانع درونی و بیرونی کمالطلبی)
5ـ 3. مبادی و مبانی جامعهشناختی و روانشناختی
6ـ 3. مبادی و مبانی کلامی
ـ گروههای مختلف کلامی از قبیل اشاعره، معتزله، شیعه، مرجئه و... . برای مثال به مباحث یکی از این گروهها اشاره میشود:
اشاعره
الف) ویژگیها؛ از قبیل تقدم نقل بر عقل، فعل انسان و مسأله کسب (= جبر و مشروعیت)، عدالت صحابه و تصویب در اجتهاد.
در دیدگاه سیاسی اشاعره، به تدریج شرایط قریشی بودن، علم و عدالت از حاکم حذف شد. نیز عناصر شورا، امر به معروف، اتکا به نفس فردی و صراحت لهجه در نقد و نصیحت حاکمان به حاشیه رانده شد. حتی بیعت یک نفر نیز باعث انتخاب حاکم میتوانست بشود؛ به این ترتیب حتی از این عناصر نیز قرائت تغلّبی صورت گرفت.
ب) اندیشمندان؛ مثل محمدبن ادریس شافعی (150 ـ 204 ه)، احمدبن حنبل، ابوالحسن اشعری ( 260 ـ 324ه)، ابوالحسن ماوردی شافعی (364 ـ 450 ه)، ابن فراء حنبلی (مرگ 458 ه)، خواجه نظام الملک طوسی (408 ـ 485 ه)، غزالی (نفی شرط علم) (450 ـ 505 ه)، ابن تیمیه (661 ـ 728 ه)، ابن جماعه (639 ـ 733 ه)، ابن خلدون (نفی شرط قریشی بودن حاکم به دلیل زوال عصبیت قریشی) ـ (732 ـ 808 ه) و ابن ازرق (نفی شرط عدالت).
ماهیت خلافت در جهان اهل سنت فارغ از سه اصل تقدیس حاصل از نصب الهی، اصل صلاحیتهای شخصی مبتنی بر عصمت و عدالت و اصل اقبال عامه ناشی از بیعت مختار مردم است.
ـ مباحث فلسفه دین (و انتظار از دین)
7ـ 3. مبادی و مبانی اصول فقهی؛ مثل اصالة الاحتیاط و اصالة الإباحه، عقل گرایی و نقل گرایی، اجتهاد و تقلید، اصالة التکلیف و اصالة البرائة و تصویب و تخطئه.
ـ نگاهی به دستهبندی بابهای فقهی و جایگاه فقه سیاسی
1. احکام عبادی: نماز، روزه، حج، عمره و اعتکاف
2. احکام اقتصادی
ـ اموال عمومی و دولتی: انفال، خمس، زکات و مالیاتها
ـ اسباب شرعی تملک و تعمیم و حفاظت ثروت، مانند حیازت، احیای موات، صید و ذباحه، ارث، ضمانات، وقف، هبه، صدقه، نذر، کفاره، حفاظت اموال جامعه (حجر)
ـ بازرگانی و سایر قراردادهای اقتصادی، بیع، تجارت، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، اجاره، شفعه، جعاله، صلح، رهن، قرض، بیمه و سرقفلی
3. احکام مربوط به آداب شخصی و اجتماعی: نکاح، طلاق، خلع، مبارات، ظهار، لعان، ایلاء، عبید و اماء، وصیت، احکام اموات ودیعه، عاریه، أیماره و لقطه
4. احکام قضایی و جزایی: قضا و شهادات، اقرار، غصب، حدود، دیات، قصاص و منازعات
5. احکام سیاسی: ولایت فقیه، جنگ و صلح، سبق و رمایه، امر به معروف و نهی از منکر، حقوق اقلیتها و روابط بین الملل
7ـ 2. منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی4؛ از قبیل قرآن، سنت، اجماع، عقل، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، استصلاح، مذهب صحابه، سد ذرایع و فتح ذرایع، شریعت سلف، عرف و عادت، سیره عملی اهل مدینه، استدلال، استلزام، استصحاب و برائت.
4. تاریخ فقه سیاسی
1ـ 4. تاریخ اندیشه سیاسی فقها
الف) تاریخ اندیشه سیاسی فقهای شیعه؛ از قبیل اندیشه سیاسی شیخ مفید، سید مرتضی، ابوالصلاح حلبی، شیخ طوسی، طبرسی، ابن ادریس، محقق حلی، علامه حلی، محققکَرکَی، شهید ثانی، محقق اردبیلی، محقق سبزواری، فیض کاشانی، محمدامین استرآبادی، علی نقی کمرهای، علامه مجلسی، شیخ حر عاملی، سیدنعمت الله جزایری، فاضل هندی، وحیدبهبهانی، ملامهدی نراقی، میرزای قمی، ملااحمدنراقی،صاحب جواهر شیخ محمدحسن نجفی، میرزای شیرازی، نجمآبادی، آخوند خراسانی، محمدحسین نائینی، امام خمینی، سیدمحمدباقر صدر، محمدمهدی شمس الدین، سیدمحمد حسین فضلالله، سیدکاظم حائری، و... .
ب) تاریخ اندیشه سیاسی فقهای اهل سنت؛ از قبیل اندیشه سیاسی ابوحنیفه، مالکبن انس، محمدبن ادریس شافعی، احمدبن حنبل، ماوردی، غزالی، ابن تیمیه، فضلالله بن روزبهان خنجی، محمدبن عبدالوهاب، طهطاوی، عبده، رشید رضا، مصطفی عبدالرازق، شلتوت، و... .
2ـ 4. ادوار فقه سیاسی
ادوار فقه سیاسی شیعه بر اساس دورههای فقه عمومی
الف: دیدگاه اول
ـ عصر تفسیر و تبیین (عصر ائمه)
ـ عصر محدثان (کلینی و صدوق)
ـ عصر آغاز اجتهاد (شیخ مفید و سید مرتضی)
ـ عصر کمال اجتهاد (شیخ طوسی)
ـ عصر تقلید
ـ عصر نهضت مجدد مجتهدان
ـ عصر پیدایش مذهب اخباریان
ـ عصر جدید استنباط
ـ عصر حاضر
ب: دیدگاه دوم
ـ عصر پیدایش مبادی اجتهاد (اجتهاد از راه منابع معتبر شرعی یا اجتهاد به رأی؟)
ـ عصر تمهید و زمینهسازی به کارگیری اجتهاد
ـ عصر تدوین قواعد اصولی و عناصر مشترک اجتهادی (تأسیس علم اصول فقه)
ـ عصر بکارگیری عناصر مشترک اجتهاد در منابع (شیخ طوسی)
ـ عصر گسترش استدلال در مسائل اجتهادی (ابن ادریس)
ـ عصر تکامل اجتهاد (وحید بهبهانی)
ـ عصر ژرف اندیشی در ابحاث اجتهادی (شیخ انصاری)
ـ عصر کلیت کاربرد اجتهاد با شیوه نوین آن (امام خمینی)
ادوار فقه سیاسی اهل سنت بر اساس فقه عمومی
ـ عصر صحابه
ـ عصر تابعین
ـ عصر پیشوایان مذهب
ـ دوره توقف اجتهاد و گزینش مذاهب
ـ عصر تقلید محض
ـ عصر حاضر
ادوار فقه سیاسی اسلام بر اساس تحولات دولت و حکومت
الف: در جهان اسلام
ـ عصر دولت نبوی
ـ عصر خلفای نخستین (و امام علی علیهالسلام )
ـ عصر دولت اموی
ـ عصر دولت عباسی (و آلبویه)
ـ عصر ایلخانان
ـ عصر صفویه و عثمانیها
ـ دوره جدید و تأثیرپذیری از مدرنیسم
ب: در ایران
ـ عصر ظهور معصوم
ـ از آغاز عصر غیبت تا شروع دوران صفویه
ـ عصر صفویه
ـ از پایان صفویه تا ابتدای قاجاریه
ـ از ابتدای عصر قاجاریه تا دوران مشروطه
ـ عصر مشروطه
ـ از عصر پهلوی تا شکلگیری مقدمات انقلاب اسلامی
ـ از شکلگیری مقدمات تا پیروزی انقلاب اسلامی
3ـ 4. مکاتب فقه سیاسی
مکاتب فقه سیاسی شیعه؛ مثل مکاتب اصولیها (مکتب نجف، مکتب سامرا، مکتب قم) و اخباریها و سایر مکاتب و سایر شیعیان.
مکاتب فقه سیاسی اهل سنت؛ مثل حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی و مکاتب معاصر و جدید (وهابیت، اخوان المسلمین و...)
5. مسائل و مباحث فقه سیاسی
1ـ 5. مسائل و مباحث مربوط به نظام سیاسی
ضرورت نظام سیاسی
خاستگاه نظام سیاسی
ـ انتصاب
ـ انتخاب
ـ وکالت
ـ انتصاب و انتخاب
اهداف نظام سیاسی
ساختار نظام سیاسی
عناصر نظام سیاسی
ـ رهبری (ولایت فقیه)
ـ مردم
ـ نخبگان
ـ و....
انواع نظام سیاسی
ـ عادل
ـ جائر (جائر کافر، جائر مخالف و جائر مؤمن)
و....
نظریههای دولت در فقه سیاسی شیعه (نقد و بررسی)؛ از قبیل نظریه سلطنت مشروعه، نظریه ولایت انتصابی عامه فقیهان، نظریه ولایت انتصابی مطلقه فقیهان، نظریه ولایت انتصابی شورای مراجع تقلید، نظریه حسبه، نظریه دولت مشروطه، خلافت مردم با نظارت مرجعیت، نظریه ولایت انتخابی مقیده فقیه، نظریه ولایت انتخابی اسلامی، نظریه حکومت دموکراتیک دینی، نظریه وکالت، نظریه ولایت امت و ... .
اشکال نظام سیاسی
مفاهیم اساسی نظام سیاسی؛ از قبیل شورا، بیعت، مصلحت، احکام حکومتی، حسبه، دانش (حکمت و فقاهت)، قدرت، مشروعیت، حاکمیت، حریت، امامت، ولایت، اصالت، سلطنت، قضاوت، استیلا، تغلّب، شوکت، عدالت، نصب، انتخاب، حق، تکلیف، مردم، نظارت، سلطان، سلطان عادل، سلطان جائر، سلطان کافر، و... .
2ـ 5. مسائل مربوط به سیاست داخلی؛ از قبیل امور حسبیه، حقوق (و وظایف) دولت بر مردم، حقوق (و وظایف) مردم بر دولت، نقش مردم در حکومت اسلامی، کتب ضاله، ارتداد، خروج و محاربه (حق طغیان علیه حکومت)، همکاری با نظام جور، مرابطه، انفال و مباحات عامه، اراضی خراجیه، جزیه و مالیات، حقوق اقلیتها، آزادی، کنترل قدرت و... .
3ـ 5. مسائل مربوط به سیاست خارجی
اهداف سیاست خارجی دولت اسلامی
اهداف ملی
اهداف فرا ملی
ـ ابلاغ رسالت و دعوت اسلامی
ـ دفاع از سرزمینها و منافع مسلمانان
ـ اتحاد ملل و دول مسلمان
ـ دفاع از مستضعفان
ـ و....
روشها و تاکتیکهای سیاست خارجی دولت اسلامی
دعوت و گفتوگو، جهاد، تقیه، تولی، استجاره و امان، مصونیت دیپلماتیک، دفاع از مستضعفان، حضور در مجامع بینالمللی، تألیف قلوب و....
6. اصول و قواعد فقه سیاسی
5. 6. اصل تکلیف
6. 6. اصل مصلحت
7. 6. اصل حفظ نظام
8. 6. اصل دعوت و گسترش اسلام (نحل، آیه 125)
9. 6. اصل نفی سبیل؛ «و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلاً» ـ (نساء، آیه 141)
10. 6. اصل تقدیم اهم بر مهم
11. 6. اصل عمل به قدر مقدور؛ قاعده «المیسور لایسقط بالمعسور»
12. 6. اصل عدالت (نساء، آیه 135)
13. 6. اصل ضرورت حکومت؛ نفی آنارشیسم «لابد للناس من أمیر برٍّ أو فاجر»
14. 6. اصل ولایت الهی
15. 6. اصل تدریج
16. 6. اصل در نظر گرفتن مقتضیات زمان و مکان
17. 6. قاعده لاضرر و لا ضرار فی الاسلام (محمدبن یعقوب الکلینی، کافی، ج5، ص 292)
18. 6. قاعده مقابله به مثل (بقره، آیه 194)
19. 6. المعروف عرفا کالمشروط شرطا
20. 6. الممتنع عادة کالممتنع حقیقةً
21. 6. تبعیة العمل للنیة
22. 6. قاعده تبعیت احکام از مصالح و مفاسد
23. 6. وفای به عهد «اوفوا بالعقود» ـ (مائده، آیه 1) و «المؤمنون عند شروطهم»
24. 6. قاعده حرمت کمک بر گناه؛ «و لاتعاونوا علی الاثم و العدوان»
25. 6. اصل عدم ولایت افراد بر یکدیگر (سوره کهف، آیه 26)
26. 6. قاعده رجوع جاهل به عالم؛ «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» ـ (انبیا، آیه 7).
27. 6. قاعده الأسلام یجبّ ما قبله؛ با قبول اسلام جرایم مربوط به حق اللّه عفو میشود. (محمدحسن نجفی، جواهر الکلام، ج 15، ص 62).
28. 6. قاعده ضرورت؛ «الضرورات تبیح المحظورات»
29. 6. قاعده نفی عسر و حرج؛ «ما جعل علیکم فی الدین من حرج» ـ (حج، آیه 78)
30. 6. ملازمه بین حکم عقل و حکم شرع (نهج البلاغه، خطبه 1)
31. 6. قاعده القرعة فی کل امر مشکل5
32. 6. تقیه، کتمان عقیده برای حفظ مصالح عالیه و پیشبرد امر دین (نحل، آیه 106)
33. 6. مشورت در امور دنیوی و غیر وحیانی؛ «وشاورهم فی الامر» ـ (آل عمران، 59)
34. 6. عدم تبعیض (نهج البلاغه، نامه 53).
35. 6. وجوب تعظیم شعایر الهی و حرمت اهانت به آنها؛ «و من یعظم شعائر اللّه...» ـ (حج، آیه 32)
36. 6. تألیف قلوب به معنای ایجاد الفت و مهربانی در دل کفار یا مسلمانان ضعیف از نظر مبانی دین به روشهای مختلف حتی هزینه کردن زکات واجب است؛ «والمؤلفة قلوبهم» ـ (توبه، آیه 6)
33. 6. قاعده درء؛ این قاعده حدود شرعی را (مجازاتهای حدی) با ورود شک منتفی میکند: «ادرؤا الحدود بالشبهات»37
34. 6. قاعده الزام؛ به این معنا که هر فردی، ملتزم به معتقدات خود است: «من دان بدین قوم لزمته احکامهم.»38
35. 6. تولی و تبری
36. 6. قاعده سلطنت؛ «الناس مسلطون علی اموالهم». از طریق قیاس اولویت فقها استدلال کردهاند که سلطه فرد بر مال، به طریق اولی سلطه برجان را به دنبال دارد.39
37. 6. قاعده احسان؛ اموری که با نیت خیر انجام میشود، در صورتی که منجر به خسارتی گردد، انجام دهنده فاقد مسؤولیت مدنی است و در مورد خطای حاکم و قاضی خسارت از بیت المال پرداخت میشود. «و ما علی المحسنین من سبیل» ـ (توبه، آیه 91)
38. 6. قاعده من له الغنم فعلیه العزم؛ یعنی هزینهها و خسارتهای اموال و حقوق بر عهده همان کسی است که از آنها استفاده میکند.40
39. 6. مصونیت سفیران41
40. 6. قاعده صلح؛ در اسلام اصل در روابط با جوامع دیگر بر پرهیز از جنگ و پیش بردن امور از طریق صلح است: «الصلح خیرٌ» ـ (نساء، آیه 128)
41. 6. حفظ جان مسلمان42
42. 6. و از همه مهم‌تر، اصل «اجتهاد» که در واقع اصلِ مادر و حاکم و جهت دهنده به تمامی اصول فوق است.
(تقسیم قواعد از نظر عرصه و قلمرو آنها به موارد زیر ممکن است: قواعد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، نظامی، انتظامی، امنیتی و...)
برای قواعد فقه تقسیمات مختلفی وجود دارد. آنچه آمد قواعدی بود که در عرصه سیاست کاربرد دارد؛ هر چند منکر کاربرد آنها در سایر عرصه ها نیستیم. به عنوان مثال به یک طبقه بندی از قواعد فقه اشاره می کنیم. در این طبقه بندی، قواعد فقهی به دو نوع عام و خاص تقسیم شده است:
الف) قواعد فقهی عام؛ مثل قاعده نفی ضرر، قاعده نفی سبیل، قاعده نفی عسر و حرج.
ب) قواعد فقهی خاص؛ مثل قاعده اتلاف، قاعده حیازت، قاعده سلطنت که تماما مربوط به حوزه اقتصاد هستند.
ویژگیهای قواعد فقهی
1. مستند بودن
2. کلیت و شمول
3. کاربردی بودن
4. ثابت در عین انعطاف
7. بررسی وضعیت کنونی فقه سیاسی
1ـ 7. فقه سیاسی و شرایط زمان و مکان
2ـ 7. فقه سیاسی و عقلانیت
3ـ 7.فقه و جامعه
4ـ 7.فقه و دولت
5ـ 7.فقه و مدرنیته
6ـ 7.فقه و قانون
7ـ 7.فقه و مصلحت
8ـ 7.فقه و قدرت
9ـ 7.فقه و مسأله مشروعیت
10ـ 7.فقه و علوم تجربی
11ـ 7.فقه و حقوق
12ـ 7.فقه و جنسیت
13ـ 7.فقه و فرد
14ـ 7.فقه و محیط زیست
15ـ 7.فقه و مطبوعات
16ـ 7.فقه و آزادی
17ـ 7.فقه و عدالت
18ـ 7.فقه و روابط بین الملل
19ـ 7.فقه و افکار عمومی
20ـ 7.فقه و انتخابات
21ـ 7.فقه و نظارت
22ـ 7.فقه و رسانهها
23ـ 7.فقه و توسعه
24ـ 7.فقه و جهانی سازی
25ـ 7.فقه و مالکیت معنوی
26ـ 7.فقه و عرف
27ـ 7.فقه و اجتهاد؛ انسداد یا انفتاح؟
جایگاه مباحث مربوط به فقه سیاسی در قالب نمودار زیر قابل نمایش است:
8. چالشهای فقه سیاسی
1ـ 8. چالشهای شیعه و اهل سنت در حوزه فقه سیاسی
ردیف/مکتب اهل سنت شیعه
1 تصویب تخطئه (خطا پذیری اجتهاد)
2 انسداد باب اجتهاد و در نتیجه امکان خالی بودن عصر از مجتهدان [ دوره میانه ] انفتاح باب اجتهاد [ دوره میانه ] و در نتیجه همین مسأله سبب شد روز به روز از نظرسیاسی تقویت شوند.
3 کم رنگ شدن نقش سیاسی علما پررنگ شدن نقش سیاسی علما
4 عمل به قیاس و استحسان و مصالح مرسله و سد ذرایع عدم عمل به قیاس و...
5 عدم تداوم عصمت در ائمه تداوم عصمت
6 حضور در قدرت و تولید نظریه پس از عمل معارضه با قدرت و ارزیابی رفتارهای سیاسی با نظریه پیشین
7 تقدم امنیت بر عدالت تقدم عدالت بر امنیت
8 تنوع نظریههای مشروعیت بخش وحدت نظریه
9 سلطه دالهایی چونقریشیبودن، سلطه گری صحابهگرایی و خلافت سلطه دالهایی چون مردم، خواص، مقلد، مجتهد، امامت، علم / فقه و ولایت
10 قدرت سالاری دانش سالاری
11 انتخاب و شورا و تغلب نص و نصب و عصمت
12 اهل حل و عقد اهل نص و نصب
2ـ 8. چالشهای اصولیها و اخباریها در حوزه فقه سیاسی
ردیف/مکتب اصولیها اخباریها
1 عقل گرایی نقل گرایی
2 وجوب عینی یا کفایی اجتهاد استماع / حرمت اجتهاد
3 مقلد مستمع
4 مجتهد محدّث
5 ادله اربعه (منابع تولید معرفت دینی) فقط سخنان ائمه معصومین علیهمالسلام
6 اصالة البرائة اصالة الاحتیاط
7 اصالة الاباحه اصالة التکلیف
8 استمرار حکومت تعطیل حکومت در عصر غیبت و نفی جایگاه سیاسی مجتهدان
9 اصل تنزل و تدریج فقط انتخاب خوب
10 تقسیم بندی احادیث و نقد و بررسی اخبار عمل به تمام اخبار، حتی خبر واحد
11 عمل به اجماع عدم عمل به اجماع
12 گسترش دامنه آزادی گسترش دامنه احکام
13 (مقدمات دلیل انسداد) حجیت ظن حجیت یقین، عدم انسداد
14 نامتناهی بودن احکام (قضایای حقیقه)اصول متناهی استنباط احکام متغیر از اصول ثابت استنباط احکام زمانی از اصول فرا زمانی متناهی بودن احکام بیان احکام جزئی متناهی (قضایای جزئیه خارجیه) در شریعت
15 استفاده از: مناط، قصد شارع، مذاق شریعت، روح نص و ملاکات احکام عدم استفاده
16 مخاطب قرآن هم معصومین و هم غیرمعصومینهستند. مخاطب قرآن فقط معصومین علیهمالسلام هستند.
17 مخاطب پیامبر صلیاللهعلیهوآله هم معصومین و هم غیرمعصومینهستند. مخاطب پیامبر صلیاللهعلیهوآله فقط ائمه علیهمالسلام هستند.
18 حلال بودن همه دانشها تحریم دانشهایی چون فلسفه و منطق
19 تقویت اصول فقه و رجال و تفسیر عدم اعتقاد به اصول فقه و رجال و تفسیر غیرمأثور
اهم موارد نزاع اخباریها و اصولیها
1ـ اختلاف در منابع و ادله احکام شرعی حرام، حلال، واجب و شبههناک
2ـ اختلاف در قلمرو شمول احکام حرام، حلال، واجب و مباح
3ـ وجوب و تحریم اجتهاد
4ـ جواز و عدم جواز حجیت ظن (فقدان روایت)
5ـ اختلاف درباره امامشناسی و بحث ثابت و متغیر و قضایای جزئیه خارجیه و حقیقیه و احکام و اصول متناهی و... .
6ـ وجوب و تحریم تقلید از مجتهدان و در نتیجه جایگاه و عدم جایگاه سیاسی مجتهدان در عصر غیبت. 74
3ـ 8. چالشهای قائلان به اجتهاد در حوزه فقه سیاسی
علاوه بر چالش موجود بین اصولیها و اخباریها، که قابل انکار نیست، در میان قائلان به اجتهاد نیز چالشهایی قابل شناسایی است که در برخی موارد تأثیرات سیاسی این چالشها، از چالش موجود میان اصولیها و اخباریها بیشتر است.
به طور کلی قائلان به اجتهاد در چهار گروه ذیل قابل طبقهبندی هستند:
1. اجتهاد بر اساس ظاهر نصوص به گونه عملی و بدون تفریع و تطبیق (ابن ابیعقیل عمانی، ابن جنید، شیخ مفید و سید مرتضی).
2. اجتهاد بر اساس منابع و با تفریع و تطبیق منحصرا در حوزه تئوری و نظر (در مقام تئوری و نظر اصولی، در مقام فتوا و عمل اخباری و ظاهر گرا).
3. بکارگیری اجتهاد در منابع شناخت، هم در مرحله تئوری و هم در مقام عمل و فتوا، ولی بدون سنجیدن ابعاد قضایا و بررسی ملاکات احکام و عناوینی که بالذات در بستر زمان موضوعات احکامند و نیز بدون ویژگیهای درونی و بیرونی موضوعات که در طول زمان متحولند که در نتیجه احکام آنها نیز متحول میشود.
4. اجتهاد در منابع، در مقام نظر و عمل و توجه به مقتضیات زمان و مکان و بررسی موضوعات احکام از نظر ویژگیهای درونی و بیرونی آنها.75
4ـ 8. چالش مجتهدان سنتی و مجتهدان مصلح در حوزه فقه سیاسی
در باره مسائل مربوط به نظام سیاسی جامعه در میان دانشمندان مسلمان سه نظریه وجود دارد:
نظریه اول این است که در کتاب و سنت هم اصول ارزشی حکومت (مثل عدالت) بیان شده و هم مسائل شکلی حکومت مثل بیعت اهل حل و عقد. بدیهی است از شکل مورد نظر نباید خارج شویم مگر به مقدار ضرورت؛
نظریه دوم این است که در کتاب و سنت، تنها اصول ارزشی مربوط به حکومت به عنوان شریعت ثابت بیان شده است نه شکلهای آن؛
نظریه سوم این است که در کتاب و سنت، هیچ اصل ارزشی مربوط به حکومت به عنوان شریعت ثابت بیان نشده است. اصول ارزشی کتاب و سنت فقط مربوط به «اخلاق فردی» است.
این اصول فردی شامل حال حاکمان نیز میشود.
در ادامه، مقایسهای میان طرفداران نظر اول و دوم شده است.
ردیف برخی از دیدگاههای طرفداران نظر اول دیدگاه دوم
1 انحصار احتکار به موارد مذکور در روایات عدم انحصار
2 عدم جواز چند مرحلهای شدن قضاوت جواز
3 عدم جواز وضع مجازاتهایی که در کتاب و سنت سابقه ندارد جواز
4 عدم جواز تحدید نسل جواز
5 عدم جواز محدود کردن آزادی کارفرما و کارگر در عقد قرارداد کار جواز
6 عدم جواز تحدید مالکیت از نظر منابع، کمیت و حدود تصرفات جواز
7 عدم جواز محدود کردن احیای اراضی موات، حیازت، مباحاتصید و استخراج معادن جواز
8 عدم جواز وضع مالیات به منظور توسعه اقتصادی جواز
9 عدم جواز تأسیس نظام تعلیمات اجباری جواز
10 عدم جواز تأسیس نظام سیاسی بر اساس انتخابات عمومی وعمل به آرای اکثریت، به جای بیعت اهل حل و عقد جواز
11 محفوظ ماندن شرایط معتبر در حاکم جواز
12 عدم جواز تأسیس اقتصاد برنامهریزی جواز
13 عدم جواز تقیید یا تحدید یا تعطیل پارهای از احکام بر اساسمصلحت جواز
همچنین میان دو گروه در نحوه پرداختن به مسائل و مباحث فقه سیاسی تفاوت جدّی وجود دارد؛ در حالی که فقهای سنتی به پرسشهای قدیمی در حوزه فقه سیاسی می¬پردازند، فقهای مصلح و نوگرا سعی میکنند به پرسشهای جدید پاسخ دهند. در جدول ذیل برخی از این پرسشها آمده است.
نمونه هایی از پرسشهای فقه سیاسی در ادوار مختلف
ردیف پرسشهای قدیم در حوزه فقه سیاسی پرسشهای جدید در حوزه فقه سیاسی
1 آیا بیعت اهل حل و عقد میتواند مبنای حکومت قرار گیرد یا خیر؟ آیا انتخاب عمومی یا انقلاب میتواند مبنای حکومت قرار گیرد یا خیر؟
2 آیا حاکم میتواند بخشی از قدرتخود را به عنوان امارت یا وزارت به دیگران تفویض کند؟ آیا حاکم مجاز است همه قدرت را در خودمتمرکز کند؟
3 چه کسی باید حکومت کند وشرایطحاکم چیست؟ چگونه باید حکومت کرد؟
4 حاکم مجاز است قیمتگذاری کند یاخیر؟ برنامهریزی عمومی اقتصادی تا چه اندازه مجاز است فعالیتهای آزاد مردم را کنترل کند و جهت دهد؟
5 کنز چیست؟ نظام سرمایهداری مشروع است یا خیر؟
6 وظایف محتسب چیست؟ تبدیل شدن دولت به یک دستگاه قدرتسامانمند، به طوری که در همه زوایای زندگی افراد، مستقیم و یا غیرمستقیم، نفوذ و اثر داشته باشد جایز است یا نه؟
7 قلمرو دارالاسلام و دارالحرب کجاست؟ نقض حاکمیت ملی دیگران مجازاستیا خیر؟
8 تعلیم فنون و صنایع، واجب کفایی است یا خیر؟تبعیت از اقتصاد صنعتی، که زندگی معنوی و فضایل اخلاقی را تهدید میکند، مجاز است یا خیر؟
مکانیزم طرح سؤال جدید
5ـ 8. چالش مجتهدان و روشنفکران دینی در حوزه فقه سیاسی
ردیف مجتهدان روشنفکران دینی
1 اصول فقه هرمنوتیک و سایر روشهای جدید
2 حقیقت مطلق و اجتهادی مختلف که یکی بیشتر نیست(نظریهنجات) 14 قرائتهای مختلف که هر کدام بخشی ازحقیقت را دارند
3 مدیریت علم فقه مدیریت علمی در برابر مدیریت فقهی
4 عقلانیت فقه سیاسی با زمان نو شونده است فقهسیاسیعقلانیت خود را از دست داده است.
5 علم فقه هم ابعاد تأسیسی دارد و هم ابعاد امضایی علم فقه باید پاسخ دهنده باشد و نه تأسیسکننده
6 دینی کردن عصر عصری کردن دین
7 عدم نیاز به علوم انسانی تجربی در تفقّه نیاز به علوم انسانی تجربی در تفقّه
8 فتاوا معیار تشخیص عدالت است فتاوا در جهت تأمین عدالت باید باشد
9 شناختموضوعاتاز وظایففقیهنیست ضرورت شناخت موضوعات قبلاز صدورفتوا
6ـ 8. چالش مجتهدان و قدرت سیاسی (نقد و بررسی)
گفتمان اجتهاد:
-رهیافت اقتدارگریز
-رهیافت اقتدارگرا
رابطه عقل و اجتهاد :
-عقل زمینه محیطی و مکّون / تفکر در حیطه ملاحظات تمدنی و محیطی و ساختاری
-عقل به عنوان یکی از ادله اربعه که مشترک میان تمام انسانهاست، فطری است.
رابطه دانش اجتهادی و ولایت سیاسی:
- همکاری با سلطان جور:
- شیعه
- سنی
- کافر
- اذن به سلطان
- سلطه مستقیم فقیه
پرسش مهم در این جا این است که فقه سیاسی با کدام روش، و در قالب چه منظومهای، به تولید احکام سیاسی، از قبیل موارد مذکور ، پرداخته و میپردازد؟
9. جامعه شناسی فقه سیاسی (نقد و بررسی دیدگاهها)
در کنار مطالعه ادوار فقه که مطالعهای درون دینی است، لازم است به عنوان مطالعهای برون دینی جامعهشناسی فقه سیاسی نیز مورد کند و کاو و بررسی قرار گیرد:
1ـ 9. عوامل مؤثر بر تحول فقه در دوره جدید 106
ـ فرآیند شهرنشینی
ـ صنعتی شدن
ـ هستهای شدن خانواده
ـ افتراق طبقات و اقشار اجتماعی
ـ تخصیص نقشها وکارکردها
ـ مرکزیت یابی روابط ملی
ـ ادغام در ساختارهای بین المللی
ـ گسترش مبادله
ـ تشکیل بازار ملی
2ـ 9. دیدگاههای ارائه شده در زمینه سازوکارهای دخالت عرف در احکام شرعی
(نقد و بررسی)
1ـ تقسیم احکام به امضایی و تأسیسی، و بر قیاس امضای برخی احکام جاهلی، امروز نیز امضا را ادامه دهیم، به ویژه با توجه به پیشرفته بودن امور امروز نسبت به زمان جاهلیت
2ـ گسترش منطقة الفراغ شرعی برای جولان عقل عرفی
3ـ بلا موضوع کردن احکام شرعی، مثل حکم حرمت ربا بر اشیای دارای ارزش حقیقی، برخی معتقدند تمام مستحدثات را میتوان خارج از شرع قرار داد
4ـ گسترش فضای «مالانص فیه» است. با تشکیک در بسیاری از روایات از جمله عدم اعتبار خبر واحد
5ـ پذیرش قیاس در مقیاسهای مختلف از مستنبط العله تا مراحل دیگر
6ـ تکیه بر عرف مسلمین: «لاتجتمع امتی علی الخطأ»
7ـ تکیه بر این مطلب که افعال مکلف نباید با قدر متیقنهای شرع منافات داشته باشد
8ـ پذیرش این تفسیر از ختم نبوت و غیبت که بشر رشید و عاقل شده
9ـ توسعه نطاق عناوین ثانویه
10ـ فتح باب احکام مفوضّه
11ـ اجتهاد پویا و تغییر متدلوژی تفقّه
12ـ اسقاط تکلیف عندالوصول
13ـ قبول عرف امت مرحومه به عنوان مصدر تشریع
14ـ توسل به قاعده لطف برای رفع تکلیف مالایطاق نوعیه
15ـ اثبات شرایط اضطرار در عصر سرمایهداری صنعتی
16ـ «مطلقه» بودن ولایت فقیه
10. موانع گسترش فقه سیاسی
1ـ 10. موانع تاریخی107
ـ اقدامات مخالفان اسلام از جمله یهودیان و استعمارگران به خصوص تبلیغ مبنی بر جامع نبودن دین اسلام (موانع خارجی)
ـ کمتوجهی به مباحث سیاسی و اجتماعی اسلام در مراکز آموزشی و پژوهشی جهان اسلام از جمله حوزههای علمیه (موانع داخلی)108
ـ جدایی رهبری سیاسی مسلمانان از رهبری دینی و فقهی (موانع داخلی)
2ـ 10. موانع فکری و معرفتی
ـ ظهور اخباری گری در میان شیعیان و اشاعره در جهان اهل سنت
ـ انزوای بحث عدل و غفلت از قاعده عدالت
3ـ 10. تفکرات سکولاریستی و الحادی
ـ لیبرالیسم و روشنفکران لیبرال
ـ ناسیونالیزم و روشنفکران ملیگرا
ـ مارکسیسم و روشنفکران مارکسیستی
4ـ 10. فقدان تأسیس رشته فقه سیاسی برای بررسی «حوادث واقعه»
تفسیر امام خمینی از «حوادث واقعه» تفسیر به حوادث سیاسی است.
«حوادث واقعه» چه چیز است؟ حادثهها همین حوادث سیاسی است. حالا احکام جزء «حوادث» نیست «و اما الحوادث الواقعة».109 رجوع کنید به فقها، حوادث همین سیاستهاست. این «حادثه»ها عبارت از اینهایی است که برای ملتها پیش میآید. این است که باید مراجعه کنند به کسان دیگری که در رأس مثلاً هستند. و الاّ مسأله گفتن و احکام شرعی جزء حوادث نیست. یک چیزهایی است که بوده است.110
11. الزامات و پیشفرضهای فقه سیاسی
1ـ 11. ضرورت عدم تفکیک دین و سیاست
2ـ 11. لزوم تبدیل احکام فقه به قانون و التزام به قانون همچون احکام فقهی
3ـ 11. ضرورت تشکیل دولت اسلامی
4ـ 11. توجه به اصل مصلحت عمومی و حفظ نظام
5ـ 11. توجه به اصل عدالت
6ـ 11. توجه به مقتضیات زمان و مکان
7ـ 11. توجه به نقش کارشناسان در صدور احکام حکومتی
8ـ 11. حوزه ثابتها و متغیرها را از هم جدا کردن
9ـ 11. توجه به شخصیتهای حقوقی در کنار شخصیتهای حقیقی
10ـ 11. دستکاری در منابع و روشهای تولید معرفت و توجه بیشتر به عقل با مصلحت عمومی
و...
12. بایسته های پژوهشی
اکثر محورها و مباحث مطرح شده از آغاز تا کنون از بایستههای پژوهشی به حساب میآیند، زیرا درباره آنها پژوهش شایسته و مناسب برای نسل و عصر امروز انجام نشده است؛ بنابراین علاوه بر آنها در این جا به برخی از موضوعات دیگر شایسته پژوهش اشاره میشود:
1ـ 12. تحولات فکری در حوزههای علمیه معاصر با گرایش جدید
2ـ 12. سید محمدکاظم طباطبایی یزدی؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
3ـ 12. آیةالله بروجردی؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
4ـ 12. ریشهها و رگههای اقتدارگرایی و اقتدارگریزی در گفتمان اجتهاد
5ـ 12. آیات ثلاث ؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
6ـ 12. آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی، زندگی سیاسی و اندیشهها
7ـ 12. آیة الله سید مصطفی خمینی ؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
8ـ 12. آیة الله مرعشی نجفی؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
9ـ 12. آیةالله اراکی ؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
10ـ 12. آیة الله سید محمدتقی خوانساری ؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
11ـ 12. آیة الله حاج آقا حسین قمی ؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
12ـ 12. آیة الله حاج آقا شاه آبادی ؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
13ـ 12. آیة الله محمدمهدی خالصی ؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
14ـ 12. آیة الله میرزا محمدتقی شیرازی؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
15ـ 12. میرحامد حسین؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
16ـ 12. سید محمد مجاهد؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
17ـ 12. میرزای قمی؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
18ـ 12. وحید بهبهانی؛ زندگی سیاسی و اندیشهها
19ـ 12. محرکههای اجتماعی تحول فقه سیاسی
20ـ 12. محرکههای معرفتی تحول فقه سیاسی
21ـ 12. مصادیق احکام حکومتی در سیره نبوی
22ـ 12. مصادیق احکام حکومتی در سیره ائمه علیهمالسلام
23ـ 12. مصادیق احکام حکومتی در سیره فقها
24ـ 12. ویژگیهای فقه سیاسی شیعه
25ـ 12. ویژگیهای فقه سیاسی اهل سنت
26ـ 12. مقایسه مکتب بغداد و قم در حوزه فقه سیاسی
27ـ 12. چگونگی گذر فقه و فقها از وضعیت سنتی به وضعیت مدرن
28ـ 12. چگونگی گذر فقه و فقها از وضعیت اپوزیسیون به وضعیت دولت
29ـ 12. ساز و کارهای دخالت عرف در احکام شرعی
13. مأخذشناسی فقه سیاسی (علاوه بر قرآن کریم و منابع حدیثی معصومین «علیهمالسلام»)
1ـ 13. مجلات
1. فصلنامه علوم سیاسی (شمارههای مختلف، به ویژه شماره 4، 13، 14، 15، 18 و 21)
2. فصلنامه حکومت اسلامی (شمارههای مختلف)
3. فصلنامه اندیشه حوزه (شمارههای 1، 2 و 3)
4. مجله فقه
5. مجله فقه اهل بیت
6. مجله آیینه پژوهش (شماره 36، مقاله «نگاهی تاریخی به مسأله فقه و زمان و مکان»)
7. مجله نقد و نظر (شماره 12، ویژه فلسفه فقه بهویژه مقاله «فقه حکومتی»، نیز شماره 6، مقاله «درآمدی بر قلمرو فقه».
2-13. کتابها
1. آزادی در فقه و حدود آن
2. احکام السلطانیه، ماوردی و ابن فرّاء
3. ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، آیةالله محمدابراهیم جنّاتی
4. ادوار فقه، محمود شهابی
5. الاسلام السیاسی، محمد سعید عشماوی
6. الجهاد، آیة الله سیدعلی خامنه‌ای (مقام معظم رهبری)
7. الدین و الدولة و تطبیق الشریعة، محمد عابد جابری
8. القواعد الفقهیه، محمدحسن موسوی بجنوردی
9. الکافی فی الفقه، ابوالصلاح حلبی
10. المبسوط، شیخ طوسی
11. الهدایة الی من له الولایة، تقریر ابحاث آیة الله گلپایگانی
12. اندیشه سیاسی آیة الله مطهری، به کوشش: نجف لک زایی
13. اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، حمید عنایت ، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی
14. اندیشه سیاسی شیخ طوسی، سیدمحمدرضا موسویان
15. اندیشه سیاسی صدرالمتالهین، نجف لک زایی
16. اندیشه سیاسی علامه مجلسی، ابوالفضل سلطان محمدی
17. اندیشه سیاسی فارابی، محسن مهاجرنیا
18. اندیشه سیاسی فیض کاشانی، علی خالقی
19. اندیشه سیاسی کشفی، عبدالوهاب فراتی
20. اندیشه سیاسی محقق اردبیلی، علی خالقی
21. اندیشه سیاسی محقق حلی، روح الله شریعتی
22. اندیشه سیاسی محقق سبزواری، نجف لک‌زایی
23. اندیشه سیاسی محقق کرکی، محمدعلی حسینی زاده
24. اندیشههای فقهی ـ سیاسی امام خمینی، کاظم قاضی زاده
25. تاریخ فقه و فقها، دکتر ابوالقاسم گرجی
26. تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، عبدالهادی حائری
27. تنبیه الامه و تنزیه المله، آیة الله نائینی
28. جامع المقاصد فی شرح القواعد، محقق کرکی
29. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمدحسن نجفی
30. حاکمیت در اسلام، سیدمحمدمهدی موسوی خلخالی
31. حقوق روابط بین الملل در اسلام (آیین جهانداری اسلامی)، جلد اول، محمد حمیدالله، ترجمه و تحقیق سید مصطفی محقق داماد
32. حقوق و وظایف غیرمسلمانان در دولت اسلامی، روح الله شریعتی
33. حکومت اسلامی و ولایت فقیه، آیةالله مصباح یزدی
34. حکومت دینی، احمد واعظی
35. دولت و حکومت در اسلام، لمبتون، ترجمه و تحقیق سید عباس صالحی و محمدمهدی فقیهی
36. دین و دولت در ایران، حامد الگار، ترجمه ابوالقاسم سری
37. دین و دولت در عصر صفویه، مریم میراحمدی
38. دین و سیاست در عصر صفوی، رسول جعفریان
39. رسائل مشروطیت (18 رساله و لایحه در باره مشروطیت)، به کوشش غلامحسین زرگرینژاد
40. رساله نوین، چهار جلد، امام خمینی، ترجمه و توضیح عبدالکریم بیآزار شیرازی
41. روضة الانوار عباسی، محقق سبزواری، به کوشش نجف لک‌زایی
42. رهیافتی بر مبانی مکتبها و جنبشهای سیاسی شیعه در صد ساله اخیر، مظفر نامدار
43. زبان سیاسی اسلام، برنارد لوئیس، ترجمه غلامرضا بهروزلک
44. زمین در فقه شیعه، حسین مدرسی طباطبایی
45. سلوک الملوک، فضلالله بن روزبهان خنجی
46. سیری در اندیشه سیاسی عرب، حمید عنایت
47. صحیفه نور، امام خمینی
48. طرحی کلی اندیشه اسلامی در قرآن، آیة الله سیدعلی خامنه‌ای (مقام معظم رهبری)
49. عوائد الایام، مولا احمد نراقی
50. فقه الخلافة و تطورها، عبدالرزاق احمد سنهوری
51. فقه سیاسی، ابوالفضل شکوری
52. فقه سیاسی (3 جلد)، عباسعلی عمید زنجانی
53. فقه و نظامسازی، فرهنگستان علوم اسلامی
54. فقه هزار و چهار صد ساله اسلامی در زبان فارسی، محمدتقی دانشپژوه
55. قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، داود فیرحی
56. قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، علامه حلی
57. قواعد فقه، ابوالحسن محمدی
58. قواعد فقه، سید مصطفی محقق داماد
59. کتاب السرائر، ابن ادریس حلی
60. کفایة الاحکام، محقق سبزواری
61. مبانی نظری حکومت مشروطه و مشروعه، حسین آبادیان
62. مجمع الفائدة والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان، مولی احمد اردبیلی
63. مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی
64. مجموعه مقالات کنگره امام خمینی و حکومت اسلامی
65. مشروطه ایرانی و پیش زمینههای نظریه ولایت فقیه، ماشاءالله آجودانی
66. مفهوم آزادی از دیدگاه مسلمانان، روزنتال، ترجمه منصور میراحمدی.
67. مقدمهای بر فقه شیعه، حسین مدرسی طباطبایی
68. نخستین رویاروئیهای اندیشهگران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، عبدالهادی حائری
69. نظریه دولت در ایران، لمبتون، ترجمه چنگیز پهلوان
70. نظریههای دولت در فقه شیعه، محسن کدیور
71. نقدی بر قرائت رسمی از دین، مجتهد شبستری
72. ولایت فقیه، امام خمینی
73. ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، آیةالله جوادی آملی
74. ولایة الامر فی عصر الغیبة، سیدکاظم حسینی حائری
75. ولایة الفقهاء فی عصر الغیبة، لطفالله صافی گلپایگانی
و آثار فقهی فقها و بسیاری از منابع پژوهشی که به خاطر عدم تطویل از شمارش آنها در این جا صرف نظر میکنیم.
تکمیل طرح حاضر در گرو ارائه دیدگاههای اصلاحی شما فرزانگان است.
/825/م
پینوشتها:
پىنوشتها
1.عضو هیأت علمى گروه علوم سیاسى موسسه آموزش عالى باقرالعلومعلیه السلام.
2. ر.ک: نجف لکزایى، ضرورت تأسیس رشته علوم سیاسى، سرمقاله شماره 13 فصلنامه علوم سیاسى.
3. ر.ک: نجف لکزایى، «روششناسى فقه سیاسى شیعه»، مجله علوم سیاسى، ش 21 و منصور میراحمدى، «روششناسى فقه سیاسى اهل سنت»، مجله علوم سیاسى، ش 21.
4. ابوالقاسم گرجى، تاریخ فقه و فقها (تهران: سمت، 1377) ص 255.
5. ر.ک: حسین صابرى، عقل و استنباط فقهى و محمد ابراهیم جناتى، منابعاجتهاداز دیدگاه مذاهب اسلامى.
6. میرزا حسین نورى، مستدرک الوسائل، ج 17، ص 274.
7. محمد بن حسن حر عاملى، وسائل الشیعه، ج 28، ص 47 و 130.
8. همان، ج 15، ص 321.
9. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 2، ص 272.
10. محمد بن حسن حر عاملى، پیشین، ج 13، ص 126.
11. میرزا حسین نورى، پیشین، ج 11، ص 98.
12. محمد بن حسن حر عاملى، پیشین، ج 19، ص 111.
13. داود فیرحى، دانش، قدرت ومشروعیت در اسلام (تهران: نشرنى، 1378).
14. محمدابراهیم جناتى، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى.
15. ر.ک: مقاله حجةالاسلام والمسلمین پارسانیا در هفته نامه پگاه حوزه، شماره 77.
16. برخى از منابع این بحث عبارتند از:
- سعید حجاریان، از شاهد قدسى تا شاهد بازارى؛ گورویچ ژرژ، مبانى جامعهشناسى حقوقى، ترجمه حسن حبیبى (تهران: شرکت سهامى انتشار)؛ مرتضى مطهرى، اسلام و مقتضیات زمان. همچنین تأکیدات استاد مطهرى مبنى بر تفاوت فقه اهل القرى با فقه اهل مدینه و... .
17. نجف لکزایى، سرمقاله فصلنامه علوم سیاسى، ش 18.
18. امام خمینى، کتاب ولایت فقیه.
19. محمد بن حسن حر عاملى، پیشین، 18، ص 101، کتاب القضا، باب 11، حدیث 9.
20. امام خمینى، نرمافزار صحیفه امام، ج8، ص 186.
حجت الاسلام نجف لک‌زایی