vasael.ir

کد خبر: ۲۱۸۷
تاریخ انتشار: ۲۰ ارديبهشت ۱۳۹۵ - ۱۱:۳۸ - 09 May 2016
درس خارج فقه نظام اقتصادی اسلام آیت الله اراکی/ 29

دولت ها حق تعیین قیمت بر کالا را ندارد

پایگاه اطلاع رسانی وسائل – آیت الله اراکی در جلسه بیست و نهم خارج فقه نظام اقتصادی به ادامه مباحث مربوط به وظیفه دولت در خصوص نظارت بر قیمت ها در بازار پرداخت و ورود دولت ها به حیطه قیمت گذاری بر کالا را ممنوع دانست.

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی صبح دوشنبه، 19 بهمن ماه 1394 در جلسه بیست و نهم درس خارج فقه سیاسی در موسسه امام خمینی(ره)، در ادامه بحث از  وظیفه نظارتی دولت بر بازار به بحث قیمت گذاری بر کالاها در بازار توسط دولت پرداخت و گفت: از مجموعه ادله و روایات بر می آید که این کار ممنوع است و جواز شرعی ندارد. اصولا قیمت از امور تکوینی است که تشریعیات نمی تواند و نباید در آن دخالت کند.  

وی با طرح اینکه قیمت گذاری با تأثیر گذاری بر قیمت متفاوت است و وظیفه دولت تأثیر گذاری بر قیمت برای ارزان شدن کالا می باشد بیان کرد: از روایت استفاده می شود که در صورت اضطرار نیز دولت وظیفه اش تسعیر و قیمت گذاری نیست و اگر جنس نایاب بود و گرانی صورت گرفت دولت وظیفه دارد جنس را فراهم کند.

آیت الله اراکی در ادمه به روایاتی که دلالت دارند بر ممنوعیت قیمت گذاری از طرف دولت را مطرح کردند و با توجه به مفهوم برخی از این روایات افزودند: مسائلی در بازار وجود دارد که الهی است و فوق اختیار بشر است که قطعا باید در مسئله بازار اعتماد بر خدا و ثقه به پروردگار و اطمینان به رحمت الهی وجود داشته باشد من جمله این موارد رزق «من حیث لایحتسب» را برای بازار مسلمین به ارمغان می آورد؛ موارد دیگری از این قبیل نیز وجود دارند که در جای خود بحث می کنیم

مباحث مطرح شده در کلاس امروز در ذیل ارائه می گردد:

 

ادامه مباحث مبغوضیت گرانی

بحث ما بر نظارت دولت در بازار بود که به بحث نظارت دولت بر قیمت ها رسیدیم که قرار بود در چند بخش بحث کنیم قسمت اول محبوبیت ارزانی و مبغوضیت گرانی نزد شارع بود. روایاتی را در جلسه گذشته خواندیم که یک روایت جا ماند امروز آن را بررسی خواهیم کرد.

 

متن روایت

علامة رضی الله فی خلقه، عدل سلطانهم، و رخص أسعارهم و علامة غضب الله علی خلقه، جور سلطانهم، و غلاء أسعارهم.(1)

 

وجه استدلال

این روایت صریح در مطلوبیت ارزانی و مبغوضیت گرانی است و بحثی در دلالت آن نداریم. البته سند این روایت جای اشکال دارد که به دلیل تعدد روایات با این مضمون دلالتش سندش را جبران می کند و بیش از این در مورد این روایت بحث نمی کنیم.

 

تسعیر و قیمت گذاری

بحث دیگر ما در باب نظارت بر بازار بحث تسعیر و قیمت گذاری است. آیا دولت می تواند برای کنترل بازار بر اشیاء قیمت گذاری کند تا قیمت ها را در بازار کنترل کند و ارزانی را به وجود بیاورد و یا حفظ کند؟ از مجموعه ادله و روایات بر می آید که این کار ممنوع است و جواز شرعی ندارد. اصولا قیمت از امور تکوینی است که تشریعیات نمی تواند و نباید در آن دخالت کند.

روایتی هست که به معاویه گفتند که ایرانیانی که در بازار کوفه راه می روند معمولا یک سر و گردن از اعراب قد بلندتر هستند و این بلندی باعث شده که نوعی خفت برای اعراب به همراه داشته باشد. معاویه حکم کرد که از این به بعد هر کجا سر و گردنی بلند تر از مثلا فلان مقدار بود را بزنید. این دخالت تشریعی در امور تکوینی است که یقینا درست نیست. مسئله تسعیر نیز به نظر می رسد مشابه این مسئله باشد.

 

روایات این باب:

 

روایت اول

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وُهَیْبٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ ضَمْرَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع أَنَّهُ قَالَ: رَفَعَ الْحَدِیثَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ مَرَّ بِالْمُحْتَکِرِینَ فَأَمَرَ بِحُکْرَتِهِمْ أَنْ تُخْرَجَ إِلَی بُطُونِ الْأَسْوَاقِ وَ حَیْثُ تَنْظُرُ الْأَبْصارُ إِلَیْهَا فَقِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص لَوْ قَوَّمْتَ عَلَیْهِمْ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ ص- حَتَّی عُرِفَ الْغَضَبُ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ أَنَا أُقَوِّمُ عَلَیْهِمْ إِنَّمَا السِّعْرُ إِلَی اللَّهِ یَرْفَعُهُ إِذَا شَاءَ وَ یَخْفِضُهُ إِذَا شَاءَ.(2)

سند این روایت سند مضطربی است که نه تنها اشکال در رجال سند وجود دارد بلکه در تسلسل رجال نیز اشکال هست. در سند آمده است، عن جعفربن محمد عن ابیه که این جعفر بن محمد مجهول است چون محمد بن احمد بن یحیی که راوی مستقیم از امام صادق علیه السلام نیست پس این جعفر بن محمد امام صادق علیه السلام نمی تواند باشد. مضافا بر اینکه سائر روات در این روایت نیز معروف نیستند. این سند اشکالاتی دارد ولی به هر حال این حدیث وجود دارد که دلالتش قابل بررسی می باشد.

وقتی مردم به رسول الله صلی الله علیه و آله گفتند برای کالای احتکار شده قیمت گذاری کنید حضرت عصبانی شدند و گفتند قیمت دست خداوند متعال است اگر خواست گران می کند و اگر خواست ارزان می کند. دلالت این روایت صریح است در منع و نیاز به توضیح بیشتر ندارد.

مرحوم صدوق این حدیث را در کتاب توحید ذکر می کنند که هم حدیث کاملتر است و هم سند در آنجا صحیح است.

حدثنا احمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی قال حدثنا علی بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه عن قیاس بن ابراهیم عن جعفر بن محمد عن ابیه عن جده علیهم السلام قال: مَرَّ رَسُولُ الله صَلَّ الله عَلیه وَ آلِه بِالْمُحْتَکِرِینَ فَأَمَرَ بِحُکْرَتِهِمْ أَنْ تُخْرَجَ إِلَی بُطُونِ الْأَسْوَاقِ وَ حَیْثُ تَنْظُرُ الْأَبْصارُ إِلَیْهَا فَقِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص لَوْ قَوَّمْتَ عَلَیْهِمْ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ ص- حَتَّی عُرِفَ الْغَضَبُ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ أَنَا أُقَوِّمُ عَلَیْهِمْ إِنَّمَا السِّعْرُ إِلَی اللَّهِ یَرْفَعُهُ إِذَا شَاءَ وَ یَخْفِضُهُ إِذَا شَاءَ. و قیل یا رسول الله لو اسعرت لنا سعرا فان الاسعار تزید و تنقض فقال ما کنت لالقی الله ببدعۀ لم یحدث لی فیها شیئا فدعوا عباد الله یکل بضکم من بعض.

از این دو روایت استفاده می شود نه تنها قیمت گذاری حرام است بلکه شارع مقدس اسرار دارد بر آزادی نرخ ها و اینکه آزاد شدن قیمت بر رشد اقتصادی تأثیر دارد و به نفع مردم و بازار است. به هر حال از این روایت حرمت قیمت گذاری استفاده می شود. از حیث سند نیز روایتی که در کتاب توحید آمده است صحیح می باشد.

البته زیاد بن جعفر همدانی را برخی ایراد گرفته اند که به نظر ما جناب همدانی موثق است به توثیق صدوق. در این رابطه می توان به کتاب اکمال الدین مرحوم صدوق ص 344 اشاره کرد که در آن احمد بن زیاد همدانی را توثیق کرده و از او تجلیل نیز کرده است که دلالت بر اکثر من التوثیق دارد. بقیه رجال سند نیز توثیق شده اند و به این ترتیب روایت صحیحه است.

 

وظیفه دولت در رابطه با قیمت

با وجود آنکه دولت حق قیمت گذاری را ندارد ولی می تواند و باید مقدماتی پدید آورد که باعث ارزانی در بازار شود؛ ولی قیمت گذاری نه تنها به عهده دولت نیست بلکه حرام و ممنوع نیز هست. به عنوان مثال دولت می تواند کمک کند تا تولید لوازم مورد نیاز مردم زیاد شود تا قیمت پایین بیاید که از این طریق در میزان قیمت اثر گذاری دارد ولی قیمت را تعیین نکرده است.  از روایت استفاده می شود که در صورت اضطرار نیز دولت وظیفه اش تسعیر و قیمت گذاری نیست و اگر جنس نایاب بود و گرانی صورت گرفت دولت وظیفه دارد جنس را فراهم کند. البته اگر عدم قیمت گذاری یک مورد خاص، ظلم به مصرف کننده باشد دولت می تواند سقف قیمت را مشخص کند تا به مصرف کننده ظلم نشود ولی این تسعیر نیست بلکه تعیین سقف است.

مسئله ای که در اینجا مطرح است مدیریت است به گونه ای که مسئولین بازار باید دخالت مستقیم داشته باشند، همچون روایتی که قبلا نیز بیان کردیم که امام علی علیه السلام عدم دخالت شخصی خودشان در نظارت بر بازار را قبول نکردند. دلیل این مطلب نیز این است که مأمورین پایین دستی اگرعدم  دخالت مسئولین بالا در امر نظارت شاهد باشند؛ هم ممکن است در او ترس راه پیدا کند و هم ممکن است مشکلات دیگری برای او ایجاد شود از جمله اینکه تحدید شود. ولی با ورود مسئولین بالا دستی به امر نظارت هم زیر دستی ها قدرت پیدا می کنند و هم بازاری ها بیشتر دقت می کنند.

روایات متعدد دیگری داریم که ذکر خواهیم کرد و مفهوم این روایت را تأیید می کنند:

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَکَّلَ بِالسِّعْرِ مَلَکاً یُدَبِّرُهُ بِأَمْرِهِ(3)

این حدیث هم همان نظر ما را که گفتیم قیمت گذاری از امور تکوینی است و با امور تشریعی نمی توانیم در آن دخالت کنیم را تأیید می کند. نه تنها نمی تواند بلکه نباید دخالت کند.

 

روایت دیگری

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ وَکَّلَ بِالسِّعْرِ مَلَکاً فَلَنْ یَغْلُوَ مِنْ قِلَّۀٍ وَ لَا یَرْخُصَ مِنْ کَثْرَةٍ(4)

 

وجه استدلال

از این روایت استفاده می شود که حتی این قانون عرضه و تقاضا نیز کلیت ندارد گرچه حرف به کلیتش درست است ولی فراگیر و همیشگی نیست. این نشان می دهد مسائلی در قیمت گذاری تأثیر دارد که از جمله آنها می توان به اخلاق در بازار اشاره کرد. به بیان دیگر مسائلی در بازار وجود دارد که الهی است و فوق اختیار بشر است که قطعا باید در مسئله بازار اعتماد بر خدا و ثقه به پروردگار و اطمینان به رحمت الهی وجود داشته باشد. من جمله، این موارد، رزق «من حیث لایحتسب» را برای بازار مسلمین به ارمغان می آورد؛ موارد دیگری از این قبیل نیز وجود دارند که در جای خود باید بحث شوند.

اگر کشاورز را عادت دهیم که کشت کند و اعتماد کند به باران الهی و رحمت خداوندی، رزق او در خواهد آمد؛ به گونه ای که بسیاری از کشت و زراعت ما در گذشته دیم انجام می گرفت ولی در حال حاضر اینگونه نیست. آن اعتماد به خداوند متعال رزقی را در برداشت که این رزق الآن ممکن است وجود نداشته باشد. ادامه بحث ان شاء الله در جلسه بعدی.

 

مقرر:ستار سلطانپور

 

پاورقی:

  1. تهذیب جلد 7 ص 158
  2. لشیخ حر العاملی، وسائل الشیعه، ج 12، تهران، انتشارات اسلامیه. ص 318: ابواب آداب التجارة، باب 30
  3. اصول کافی جلد 5 کتاب المعیشت باب الاسعار حدیث 3
  4. اصول کافی جلد 5 کتاب المعیشت باب الاسعار حدیث 2

201/323/ع

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار
اوقات شرعی
۰۹ / ۰۱ /۱۴۰۳
قم
اذان صبح
۰۵:۳۳:۱۱
طلوع افتاب
۰۶:۵۸:۱۴
اذان ظهر
۱۳:۱۱:۵۳
غروب آفتاب
۱۹:۲۴:۵۴
اذان مغرب
۱۹:۴۱:۵۲