vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی در پانزدهمین جلسه سال تحصیلی 94- 95 در درس خارج فقه نظام اقتصادی اسلام، که روز شنبه بیست و هشتم آذرماه 1394 در مؤسسه امام خمینی ره برگزار شد، در ادامه بحث اخلاقیات بازار اسلامی با استناد به روایات شریفه، به تبیین سه مورد دیگر از عناصر اخلاقی فرهنگ بازار اسلامی پرداخت.

با استناد به روایات باب:

1.دعا و طلب خیر هنگام معامله، معنویت بازار را حفظ می کند.

2.شب بیداری به قصد کسب و کار کراهت شدید دارد، مگر بعض از موارد که استثناء شده است.

3.در هنگام معامله هرگونه سوگندی کراهت دارد.

اهم مطالب جلسه پانزدهم درس «فقه اقتصاد» آیت الله اراکی است به شرح زیر است.

بسم الله الرحمن الرحیم

هفدهمین عنصر از اخلاقیات بازار؛ استخاره و استشاره مع الله

عنصر هفدهم از عناصر اخلاقی فرهنگ بازار اسلامی، استحباب استخاره و استشاره مع الله است که در چند روایت آمده است. مراد از استخاره، طلب خیر است.

روایت اول

ْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ هُذَیْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِذَا اشْتَرَیْتَ جَارِیَةً فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَشِیرُکَ وَ أَسْتَخِیرُکَ     روایت 6، باب 20، ابواب آداب التجارة، وسائل الشیعه

روایت دوم

َ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِذَا اشْتَرَیْتَ جَارِیَةً فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ وَ أَسْتَشِیرُکَ وَ إِذَا اشْتَرَیْتَ دَابَّةً أَوْ رَأْساً فَقُلِ اللَّهُمَّ قَدِّرْ لِی أَطْوَلَهُنَّ حَیَاةً وَ أَکْثَرَهُنَّ مَنْفَعَةً وَ خَیْرَهُنَّ عَاقِبَةً    روایت 8، همان باب

این دعاها، دعای استخاره است و می توان هر یک از این دعاها را استفاده کرد.

روایت سوم

رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام قَالَ إِذَا اشْتَرَیْتَ مَتَاعاً فَکَبِّرِ اللَّهَ ثَلَاثاً ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی اشْتَرَیْتُهُ أَلْتَمِسُ فِیهِ مِنْ خَیْرِکَ فَاجْعَلْ لِی فِیهِ خَیْراً اللَّهُمَّ إِنِّی اشْتَرَیْتُهُ أَلْتَمِسُ فِیهِ مِنْ فَضْلِکَ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ ثُمَّ قَالَ وَ کَانَ الرِّضَا ع یَکْتُبُ عَلَى الْمَتَاعِ بَرَکَةٌ لَنَا           روایت 2، همان باب

غرض از ذکر این روایات این است که استخاره و استشاره در روایات مورد تأکید قرار گرفته است. استخاره و استشاره تأثیر زیادی در حفظ معنویت بازار دارد.

هجدهمین مورد از اخلاقیات بازار؛ کراهت شب بیداری

بیداری و نخوابیدن در تمام شب بخاطر کسب و کار،  در شرع کراهت دارد؛ اینکه شخص برای کسب و کار شب تا صبح بیدار بماند. از روایت استفاده می شود که بیدار ماندن شب به این نحو که اصلاً نخوابد و تمام شب بیدار باشد، کراهت شدید دارد، مگر برای دو کار، یکی عبادت و دیگری طلب علم. برخی کارها مثل نگهبانی استثناء است.

روایت اول

عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنِ الشَّعِیرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ مَنْ بَاتَ سَاهِراً فِی کَسْبٍ وَ لَمْ یُعْطِ الْعَیْنَ حَظَّهَا مِنَ النَّوْمِ فَکَسْبُهُ ذَلِکَ حَرَامٌ     روایت 2، باب 34، ابواب ما یُکتسب به

لسان روایت، حرمت است اگرچه حمل بر کراهت شده است.

روایت دوم

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَن الْأَصَمِّ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ الصُّنَّاعُ إِذَا سَهِرُوا اللَّیْلَ کُلَّهُ فَهُوَ سُحْت‏  روایت 1، همان باب

البته نسبت به دو تن از راویان این روایت اشکال و کلام وجود دارد.

نوزدهمین عنصر اخلاقی؛ ترک سوگند در معامله

 درباره ترک حلف، دو دسته روایت داریم. یک دسته، ترک مطلق حلف است و دیگری ترک حلف کاذب است. در روایات، اصل سوگند خوردن نهی شده است. روایات زیاد است.

روایت اول

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ رَفَعَهُ قَالَ قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَى دَارِ ابْنِ أَبِی مُعَیْطٍ وَ کَانَ تُقَامُ فِیهَا الْإِبِلُ فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ السَّمَاسِرَةِ أَقِلُّوا الْأَیْمَانَ فَإِنَّهَا مَنْفَقَةٌ لِلسِّلْعَةِ مَمْحَقَةٌ لِلرِّبْحِ       روایت 1، باب 25، ابواب آداب التجارة، وسائل الشیعه

سوگند خوردن روی کالا، آن را هلاک می کند. مَنْفَقَةٌ در اینجا یعنی هلاک کننده. هلاک  شدن کالا – ممکن است – به معنی این باشد که سوگند خوردن یک اثر معنوی دارد و باعث می شود که کالا ماندنی نباشد و بی برکت شود.

روایت دوم

عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام قَالَ ثَلَاثَةٌ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ أَحَدُهُمْ رَجُلٌ اتَّخَذَ اللَّهَ بِضَاعَةً لَا یَشْتَرِی إِلَّا بِیَمِینٍ وَ لَا یَبِیعُ إِلَّا بِیَمِینٍ

روایت 2، همان باب

ظهور روایت در این است که مراد از یمین، سوگند خوردن به خداوند است؛ چون می فرماید: " اتَّخَذَ اللَّهَ بِضَاعَةً" ، یعنی با خداوند مثل یک کالا رفتار کند؛ کالایی که در تجارت برای سودآوری به کار می رود.  همچنین چون لفظ جلاله است، نمی توان از آن الغاء خصوصیت کرد؛ چون حلف به لفظ جلاله احکام خاص دارد، یعنی احکامی که می دانیم متعدی نمی شود به حلف به غیر ذات خداوند. در خصوص لفظ جلاله نمی توان الغاء خصوصیت کرد؛ چون احتمال خصوصیت در لفظ جلاله کاملاً معتبر و وارد است.

روایت سوم

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ زَعْلَانَ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ رَفَعَهُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِین علیه السلام  أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ إِیَّاکُمْ وَ الْحَلْفَ فَإِنَّهُ یُنَفِّقُ السِّلْعَةَ وَ یَمْحَقُ الْبَرَکَة      روایت 3، همان باب

این روایت مانند روایت اول است.

روایت چهارم

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَیْلٌ لِتُجَّارِ أُمَّتِی مِنْ لَا وَ اللَّهِ وَ بَلَى وَ اللَّهِ وَ وَیْلٌ لِصُنَّاعِ أُمَّتِی مِنَ الْیَوْمَ وَ غَداً    روایت 5، همان باب

در روایت، هم خلف وعده و هم سوگند به خدا مذمت شده است.

روایت پنجم

عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام  قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یُبْغِضُ الْمُنَفِّقَ سِلْعَتَهُ بِالْأَیْمَانِ   روایت 6، همان باب

این روایت از حیث سند قوی است و شاید در میان همه روایات باب، اصح باشد. در این روایت، " الْمُنَفِّقَ" ظاهرا به معنای کسی است که کالای خود را می فروشد و "الْأَیْمَانِ" ظاهرا شامل کل سوگندها می شود نه اینکه به "سوگند به خداوند" انصراف داشته باشد.

به استناد همین یک روایت می توان ثابت کرد که هر یمینی به هر شکل، در آداب خرید و فروش، کراهت دارد؛ اگر قائل به حرمت نشویم.

روایت ششم

الْحَسَنُ الطَّبْرِسِیُّ فِی مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  قَالَ إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الثَّانِیَ عِطْفَهُ وَ الْمُسْبِلَ إِزَارَهُ وَ الْمُنَفِّقَ سِلْعَتَهُ بِالْأَیْمَانِ   روایت 7، همان باب

"الثَّانِیَ عِطْفَهُ" یعنی فردی که تکبر دارد و صورت خود را بخاطر تکبری که دارد به شکل خاصی می گیرد.

"الْمُسْبِلَ إِزَارَهُ" کسی که جامه خود را بخاطر تکبر، به نحوی بلند می گیرد که روی زمین کشیده می شود.

"الْمُنَفِّقَ سِلْعَتَهُ بِالْأَیْمَانِ" همان عبارت روایت قبل است.

روایت خاصه ای هم وجود دارد که در مورد سوگند کاذب است.

روایت هفتم

َ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةٌ لَا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لَا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ الْمُرْخِی ذَیْلَهُ مِنَ الْعَظَمَةِ وَ الْمُزَکِّی سِلْعَتَهُ بِالْکَذِبِ وَ رَجُلٌ اسْتَقْبَلَکَ بِنُورِ صَدْرِهِ فَتَوَارَى وَ قَلْبُهُ مُمْتَلِئٌ غِشّاً    روایت 8، همان باب

"الْمُسْبِلَ إِزَارَهُ" در روایت قبل است. "الْمُرْخِی ذَیْلَهُ"  همان

" الْمُزَکِّی سِلْعَتَهُ بِالْکَذِبِ" کسی که کالای خود را به دروغ تعریف می کند که در اینجا شامل یمین کاذب هم می شود.

" رَجُلٌ اسْتَقْبَلَکَ بِنُورِ صَدْرِهِ فَتَوَارَى وَ قَلْبُهُ مُمْتَلِئٌ غِشّاً" فردی که چون با تو مواجه می شود با روی باز و بشاشت مواجه می شود ولی وقتی از تو جدا می شود در دل غش و خیانت دارد.

روایت هشتم

َ عَنْ أَبِی ذَرٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله  أَنَّهُ قَالَ ثَلَاثَةٌ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ قُلْتُ مَنْ هُمْ خَابُوا وَ خَسِرُوا قَالَ الْمُسْبِلُ إِزَارَهُ خُیَلَاءَ وَ الْمَنَّانُ وَ الْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلْفِ الْکَاذِبِ أَعَادَهَا ثَلَاثاً  روایت 9، همان باب

تقریر: ج. زنگنه                        907/223